Morgunblaðið - 31.10.1999, Síða 20
20 SUNNUDAGUR 31. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Grískur
brautryðjandi
TOJVLIST
fieislaplulur
NIKOSSKALKOTTAS
Nikos Skalkottas: Mærin og dauðinn,
ballettsvíta fyrir hljómsveit (1938).
Konsert nr. 1 fyrir píanó og hljóm-
sveit (1931). Ouvertiire Coneertante
(1944/1945). Einleikari: Geoffrey
Douglas Madge (píanó). Illjómsveit-
arstjóri: Nikos Christodoulou. Hljóm-
sveit: Sinfóníuhljómsveit íslands. Út-
gáfa: BIS-CD-1014. Lengd: 55’44.
Verð: kr. 1.499 (Japis).
NIKOS Skalkottas (1904-1949)
telst eitt höfuðtónskálda Grikkja á
þessari öld. Hann þótti barn að aldri
vera mjög hæfileikaríkur á tónlistar-
sviðinu og lauk námi í fíðluleik við
Tónlistarháskólann í Aþenu 16 ára og
stundaði síðan framhaldsnám í
Berlín. Tónsmíðar nam hann m.a. hjá
Arnold Sehönberg sem á að hafa haft
það á orði að Skalkottas væri eitt
fárra alvörutónskáida sem hann
þekkti. Hann sneri heim til Aþenu
1933 þar sem hann starfaði sem fiðlu-
leikari í ýmsum sinfóníuhljómsveit-
um auk þess að vera mjög afkasta-
mikill tónsmiður. Eftir hann liggja
yfír 100 tónverk af ýmsum toga.
Skalkottas var einfari bæði í
einkalífi og sem tónskáld. Framandi
tónmál hans átti ekki upp á pailborð-
ið hjá gagnrýnendum sem oft reynd-
ust mjög óvægnir. Þó hafa Grísku
dansarnir hans 36 öðlast tryggan
sess í hjörtum Grikkja og heyrast nú
einnig æ oftar utan Grikklands.
Skalkottas notaði gjarnan þjóðlegan
grískan efnivið í verkum sínum, jafnt
í þeim sem byggðust á raðtækni,
tóntegundaleysi og í þeim tónteg-
undabundnu. Stundum blandaði
hann saman þessum ólíku stílum og
innan sama tónverks sveiflast hann
hiklaust á milli stíltegunda, sem má
teljast mjög óvenjulegt.
Framtak BlS-útgáfunnar sænsku
- að koma verkum Skalkottas á
framfæri á heimsmarkaði - virðist
ætla að bera árangur því menn hafa
veitt þessu sérkennjlega tónskáldi sí-
vaxandi athygli. íslendingar geta
verið stoltir af því að eiga þar stóran
hlut að máli því nýlega leit dagsins
ljós annar diskur Sinfóníuhljóm-
sveitai- íslands með verkum
Skalkottas.
Líkt og á fyrri Skalkottas-diskum
BIS er meginverkið hér konsert-
verk. Um er að ræða þann fyrsta af
ellefu konsertum tónskáldsins fyrir
einleikshljóðfæri og hljómsveit en
tveir þessara konserta hafa því mið-
ur glatast. Píanókonsertinn nr. 1 er
einn fímm konserta fyrir þetta ein-
leikshljóðfæri. Eins og Kontrabassa-
konsertinn glæsilegi frá 1942 sem
var á fyrri Skalkottasplötu SÍ (BIS-
CD-954) er píanókonsertinn ákaflega
litríkt og þróttmikið verk. Jafnvægið
milli einleiks og hljómsveitar er
mjög sannfærandi og ryþmískt séð
er verkið einnig ákaflega skemmti-
legt. í því er rökræn framvinda í
stað þeirrar taktlausu kyrrstöðu sem
stundum vill einkenna verk seríalist-
anna. Konsertinn var saminn meðan
Skalkottas var enn við nám hjá
Schönberg og er talið eitt fyrsta
verk þessarar tegundar sem samið
er með tólftónatækni. Tónskáldið
mun hafa vikið frá kenningum læri-
meistara síns í þessu verki og þá að-
allega með því að.notast við fleiri en
eina tólftónaröð í verkinu. Frávik af
þessu tagi voru Schönberg lítt að
skapi og talið er að þau hafí leitt til
vinslita þeirra á milli. Hlutur píanó-
leikarans er greinilega afar vanda-
samur og ekki verður betur heyrt en
að ástralski píanóleikarinn Geoffrey
Douglas Madge standist augljósa
þolraunina með miklum sóma. Þessi
tónlist virðist vera honum og Sinfón-
íuhljómsveit Islands í blóð borin (!).
Ekki verður annað sagt en að tungu-
mál tónlistarinnar sé alþjóðlegt.
Mærin og dauðinn er fyrsta ball-
ettverk Skalkottas og á tónmálið
margt skylt með Grísku dönsunum,
aðgengilegt, tóntegundabundið og
ber nokkur þjóðleg einkenni. Eins
og í Píanókonsertinum er hljómsetn-
ingin litrík í meira lagi þótt verkin
og tónmálið séu gjörólík. Að óreyndu
væri erfitt að ímynda sér að bæði
verkin væru eftir sama tónskáld.
Framlag hljómsveitarinnar er fram-
úrskarandi gott. Hún hefur þéttan
hljóm og í fjörugri dansatriðunum
sýnir hún þann léttleika sem tónlist-
in krefst og ekkert skortir á drama-
tíkina þegar við á. Einstaka sinnum
mætti strengjahljómurinn þó vera
þéttari enda takmörk fyrir því til
hvers er hægt að ætlast af strengja-
sveit sem enn bíður eftir því að telja
eðlilegan fjölda hljóðfæraleikara fyr-
ir verk af þessu tagi. Með stæiri
strengjasveit væri einu síðasta tak-
marki hljómsveitarinnar náð. En
augljóst er að hljómsveitarmeðlimir
hafa samsamað sig tónmáli Skalkott-
as og njóta þess í ríkum mæli líkt og
undirritaður.
Síðasta verkið á plötunni nefnist
Ouvertiire Concertante - eða „for-
leikskonsert". Hljóðfærahópum eru
gefín tækifæri til að láta Ijós sitt
skína og þá einkum hópur fjögurra
fiðla. Arangurinn er tilkomumikið
glæsiverk fyrir hljómsveit en þótt
forleikurinn sé skrifaður í tólftóna-
stfl er hann samt ekki svo fjarri
konsertum þeirra Lutoslawskys og
Bartóks fyrir hljómsveit. Þegar
hlustað er á þetta verk getur enginn
efast um snilld Skalkottas og ekki
síður hversu afburða góðir hljóð-
færaleikarar skipa Sinfóníuhljóm-
sveit íslands sem virðast leika sér að
flækjum tónskáldsins.
Hljómsveitarstjórn Nikos Chri-
stodoulou er styrk og lifandi svo
hvergi ber skugga á. Ekki dregur
úrvalsgóð hljóðritun Vigfúsar Ingv-
arssonar og samstarfsmanna hans úr
ánægjunni því hljóðmyndin er í
ágætu jafnvægi og engar misfellur
er að heyra.
Hljómsveitinni og BlS-útgáfunni
sé þökk fyrir að kynna hlustendum
hér heima og erlendis lítt þekkta
tónlist sem á það skilið að hljóma
sem víðast.
Valdemar Pálsson
INNRA RAUNSÆI
MYIVDLIST
HAI \ VliBOIil.
SVERRISSALUR/
APOTEK
MÁLVERK
SIGURÐUR MAGNIJSSON
Opið alla daga frá 12-18. Lokað
þriðjudaga. Til 27. nóvember.
Aðgangur 200 kr. í allt húsið.
ÞÆR eru ekki margar íslenzku
listspírurnar sem sótt hafa í mal
enskrar og/eða breskrar hefðar í
málaralist, hvorki eldri né nýrri, og
er ekki gott að segja hvað veldur.
En nokkrir þeir sem það hafa gert,
hafa uppskorið ríkulega, þótt bið
hafi orðið á að þeir hlytu viðurkenn-
ingu listfróðra í heimalandi sínu, og
má hér nefna Karólínu Lárusdótt-
ur. Englendingar hafa þó af ríkum
brunni hefðar að ausa, sem telja má
burðargrind velgengni þeirra í
núlistum aldarinnar. Ollum hefð-
bundum og sígildum geirum mynd-
listar, svo og framsækinni list, en
þar hafa þeir verið meðal forystu-
þjóða heimsins eftir seinni heim-
styrjöldina og frekar sótt í sig veðr-
ið en hitt á þessum síðasta áratug
aldarinnar. Um það eru sumarsýn-
ingar Konunglegu akademíunnar í
Lundúnum til vitnis um ásamt ýms-
um sýningum á Tate safninu, nú síð-
ast Abradacabra, en skrifari sá
starfsfólk bæði á FIAC kaupstefn-
unni í París og hliðstæðu hennar
Art Forum í Berlín, fletta sýningar-
skránni frá þeim skondna framníngi
síðastliðið sumar af mestu athygli.
Norrænum listamönnum, sem
hafa verið í kafi í frönskum og
seinna amerískum módemisma,
hefur gengið illa að viðurkenna önn-
ur viðhorf. Þeim í Frans einkar lag-
ið að heilaþvo slíka varðandi list
Germana og Engilsaxa. Alþekktar
eru deilur franskra og amerískra
listsögufræðinga á síðustu áratug-
um þar sem þeir vanda hver öðrum
sannarlega ekki kveðjurnar. Eng-
lendingar sækja einnig til sértækr-
ar hefðar í málverkinu, sem er alveg
sérstök og kemur mörgum hérlend-
um spanskt fyrir sjónh'. Er í senn
hrá og hrjúf hvorutveggja líkust
möttli óbyggðanna sem hráu holdi
fyrirsætna og sáta, þar sem kyn-
þrungnir hold- og skvapmiklir lík-
Rof, olía á striga, 1999.
amar einstaklinga af besta skeiði
eru ekki síður ímynd safaríkra vaxt-
armagna á dúkum málara en
tággrannur æskublómi.
Þetta kom eðlilega upp í hugann
við skoðun sýningar Sigurðar Magn-
ússonar í Sverrissal og Apoteki
Hafnarborgar, enda var rýnirinn í
tvígang í skoðunarskónum í Lund-
únum á liðnu sumri og þrammaði
marga sjömflu listarinnar í kruss og
þvers. Sigurður nam við þá þekktu
stofnun Saint Martins College of
Art & Design, og varð þar jafnt fyr-
ir áhrifum af goðsögulegu sem frá-
sagnarlegu málverki eins og það
birtist í fjölþættri túlkun breskra
málara. Þessara áhrifa sá greinilega
stað í hrjúfum dulrænum málverk-
um hans á fyrri sýningum sem
mörgum kom spanskt fyrir sjónir,
og Sigurður hefur verið einstaklega
athafnasamur á sýningarvettvangi
frá því hann kom heim. Myndheim-
ur listamannsins vh'kaði nokkuð
myrkur, óklár og krampakenndur í
fyrstu, formin laus og litameðferðin
jafnvel grautleg og órökvís á köfl-
um, var sem hann hefði komið með
þokukennt og draugalegt Lundúna-
skammdegið með sér í farteskinu.
Enn vottar fyrir þessu í elstu mynd-
unum á sýningunni, sem þó eru ekki
nema tveggja ára, en þó hafa orðið
marktæk umskipti til Ijósara litrófs,
átakameiri og safaríkari vinnu-
bragða. Og nú gætir meira áhrifa
frá norrænum málurum og þó um-
fram allt íslenzkri birtu og kemur
þetta helst fram í myndunum „Leið-
ai-ar“ (2), „Samhengi“ (7) og „Rof‘
(14). Ennþá eru dúkar Sigurðar í
grófari kantinum svo að getur minnt
á Svein Bjömsson, en þeir eru þó af
ólíku upplagi og sú er trú mín, að tíð
og tími muni leiða það enn frekar í
ljós. Framhaldið er afar mikilvægt,
einkum að Sigurður takist á við hina
mörgu ólíku þætti málverksins, þótt
hann geri það innan markaðra
landamæra svona líkt og hinir stóru
andar innan málverksins.
Bragi Ásgeirsson
KATLA
MYNDLIST
Kjarvalsstaðir
BLÖNDUÐ TÆKNI
RAGNA RÓBERTSDÓTTIR
Til 19. desember. Opið daglega frá kl. 10 - 18. Að-
gangur kr. 300. Ókeypis mánudaga
RAGNA Róbertsdóttir er komin af Jackson
Pollock í beinan kvenlegg. Verk hennar búa yfir
því landslagi sem þekkir vart takmörk. Fer-
hyrningurinn í miðrými Kjarvalsstaða er vissu-
lega takmarkaður af hæð og lengd veggjarins
en vegna þess hve augljóslega hann er sniðinn
vísar hann langt út fyrir sig - til allra átta.
Þannig er vikurflöturinn - afrakstur af þrot-
lausu námi Rögnu undir hlíðum Mýrdalsjökuls -
einhvers konar sýnishorn af þeim óendanleik
sem Katla hefur spúið yfir syðstu sveitir lands-
ins.
Þegar Pollock óð með stafi sína vota af lakk-
málningu yfír myndflötinn var striginn ótilsnið-
inn. Myndirnar á blíndrammanum voru því einnig
nokkurs konar sýnishorn af þeim merkilega lit-
prjónaskap sem listamaðurinn stundaði utan og
ofan við ferhyrninginn sem tók endanlega við
hinu ryþmíska víravirki. Þannig varð flöturinn í
verkum Pollocks ekki ávísun á endanleik verksins
heldur óendanleik hreyfiaflanna sem skópu það.
Þessu virðist eins varið með vikurverk Rögnu.
Þau gefa okkur tilefni til að skynja í mælanlegum
stærðum það sem Katla ruddi úr sér í ómælis-
víddum. Vikurflöturinn í miðrými Kjarvalsstaða
er þannig í ætt við mælitrektina sem veðurfræð-
ingar nota til að safna regnvatni. Sýnishornið
sem hún safnar nægir til að gefa okkur smjörþef-
inn af óendanlegri ofankomunni. Við stöndum
ekki yfir keraldinu til að undrast hve lítið hafi
rignt, heldur gefur vatnsborðið okkur til kynna
þau ósköp sem hellst hefur af himnum ofan í
millimetrum talið.
Þannig veitfl' Ragna okkur með mikilfenglegu
vikui-verki sínu einstæða hlutdeild í óendanleik
náttúruaflanna. Túlkun hennar er mér vitanlega
mun trúverðugri en landslagsmálarans sem ein-
ungis reynir að fylgja yfirborði landslagsins og
birtubrigðanna sem á því leikur. Hér er virkilega
tekist á við túlkun þeirra krafta sem skapað hafa
hina einstæðu náttúru okkar.
Til að fylgja eftir þrekvirki sínu og tengja það
beint við heiminn utandyra hefur Ragna flutt
heilu sandfamiana úr Mýrdalnum á veröndina
milli skálanna tveggja á Kjarvalsstöðum. Þannig
speglast vikurveggurinn í glerjum miðrýmisins
líkt og væri hann efra borð sandanna utandyra. I
því samhengi vil ég skoða glerbrotsfletina á báð-
um leifum úrveggjaiins, sem Ragna hefur látið
hverfa að mestu til mikillar blessunar fyrir mið-
rýmið. Mér virðist glermulningsfletirnir kallast á
við heila glerið í gluggum og hurðunum að ver-
öndinni eins og þeir vilji minna á brothættan
hverfulleik íslenskrar náttúru.
Með einstæðum skilningi sínum á myndræn-
um eigindum eldfjallaöskunnar - og gleymum
nú ekki áratugalangri glímu hennar við jarðlæg-
an efnivið - sannar Ragna með ótvíræðum hætti
að hún er einn af okkar snjöllustu landslagslista-
mönnum. Leið hennar að miðrýminu á Kjarvals-
stöðum hefur ekki verið auðrötuð né skjótfeng-
in. í allri hinni rismiklu samsetningu hennar býr
ómæld reynsla og frábær samkvæmni, sem
hægt er að rekja aftur til fyrstu verka listakon-
unnar. En án slíkrar samhangandi vegferðar
verður Kötlu og kröftum hennar vart Iýst. Is-
lenskum náttúruöflum gerir enginn skil með
Morgunblaðið/Jim Smart
Árangur Rögnu endurspeglar ást liennar á
viðfangsefninu. Það hlýtur hver sýningar-
gestur að skilja sem staldrar við í miðrými
Kjarvalsstaða, segir í dómnum.
káki eða káfi. Árangur Rögnu endurspeglar ást
hennar á viðfangsefninu. Það hlýtur hver sýn-
ingargestur að skilja sem staldrar við í miðrými
Kjarvalsstaða.
Halldór Björn Runólfsson