Morgunblaðið - 26.03.1983, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. MARZ 1983
Frambúðarvandi Hæstaréttar ekki
leystur með fjölgun dómara
RÍKISVALDIÐ skiptist í þrjár greinar, löggjafarvald, framkvæmdavald og
dómsvald. Alþingi fer með löggjafarvaldið, ríkisstjórn framkvæmdavaldið og
dómstólar dómsvaldið. Þessir aðilar eru jafnir að lögum eins og staðfest er
meðal annars með því, að handhafar forstetavalds í fjarveru forseta íslands
eru forseti sameinaðs þings, forsætisráðherra og forseti Hæstaréttar.
Sé litið á skrif í fjölmiðlum um þessar þrjár greinar ríkisvaldsins er
augljóst að í samkeppni um rými í þeim hafa dómstólarnir orðið undir. En
málum er hins vegar þannig farið þegar litið er til þess valds sem þessum
þremur stofnunum er veitt samkvæmt stjórnlögum að dómstólar geta bæði
skorið úr um það hvort lög frá alþingi séu í samræmi við stjórnarskrána og
einnig dæmt um valdmörk ríkisstjórnarinnar.
Fastir dómendur í Hæstarétti eru nú átta. Þeir skiptast á um að sitja í
forsæti fyrir réttinum. Frá áramótum hefur Þór Viljhjálmsson verið forseti
Hæstaréttar en Mágnús Þ. Torfason varaforseti.
í þessu samtali er rætt'við Þór Vilhjálmsson um störf dómsins, þau mál
sem þar koma fyrir, málafjölda, nýskipan í réttinum og dómskerfinu í heild.
(Mbl. Ó1.K.M.)
Þór Vilhjálmsson, forseti Hæstaréttar, skýrir
störf dómsins, drepur á minnisstæð mál og
hugmyndir um nýskipan á dómskerf inu
tíangur máls
— Mætti ég í upphafi biðja þig
að lýsa fyrir mér gangi mála fyrir
Hæstarétti?
„Hingað koma mál frá héraðs-
dómstólum landsins. Það gerist
með tvennum hætti: áfrýjun og
kæru. Á síðasta ári, 1982, voru
efnisdómar í áfrýjuðum málum
137, en dæmd kærumál voru 45.
Þegar um er að ræða stærri mál er
þeim áfrýjað eftir dóm í héraði til
Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu
sem hæstaréttarritari gefur út í
einkamálum en saksóknari í
opinberum málum. í einkamálum
fer fram svokölluð þingfesting
fljótlega eftir það, þar er mál tek-
ið fyrir en síðan er því venjulega
frestað í 4 mánuði sem er hinn
almenni frestur til gagnaöflunar
samkvæmt lögum um Hæstarétt.
Á þessum tíma gefst aðilum tæki-
færi til að undirbúa flutning máls-
ins. Aðalþátturinn í þeim undir-
búningi er gerð ágrips, sem er fjöl-
rituð bók þar sem þeim skjölum
sem talin eru skipta máli er raðað
samkvæmt ákveðnum reglum.
Þessi bók er síðan aðalhjálpartæki
dómara og lögmanna við flutning
og dómsstörf. Ríkissaksóknari
semur ágripið í opinberum mál-
um. í sumum tilvikum þarf að afla
viðbótargagna.
Þegar þessum undirbúningi er
lokið hefst hin eiginlega bið eftir
flutningi máls fyrir réttinum, en
hún er nú 1 til 1 xk ár í einkamál-
um en nokkrir mánuðir í opinber-
um málum.
Málflutningur er munnlegur í
langflestum málum og fer fram
opinberlega. Til skamms tíma var
málflutningur þrisvar í viku hjá
Hæstarétti en er nú fimm sinnum.
Að málflutningi loknum ræða
dómendur saman fyrir luktum
dyrum. Forseti og varaforseti
stýra hvor sinni deild. Umræðum
dómenda er haldið áfram eins
lengi og þörf krefur. Aðstoðar-
maður dómara er til taks og út-
vegar þau lögskýringargögn sem
þeir telja nauðsynleg. Ef dómarar
eru sammála gengur dómari, sem
formaður deildar tilnefnir, frá
endanlegri tillögu að skriflegum
dómi. Þegar frá honum hefur ver-
ið gengið er dómur kveðinn upp i
heyranda hljóði og dómsorðið les-
ið upp. Síðan er allur dómur
Hæstaréttar og héraðsdómurinn
prentaður í dómasafni Hæstarétt-
ar.
Ef dómarar eru ekki sammála
semur hver hluti dómsins sitt at-
kvæði en atkvæði meirihluta verð-
ur dómur. Sératkvæðum hefur
heldur fjölgað hin síðari ár.“
Málaflokkar
— Eru þér einhver mál sérstak-
lega minnisstæð frá síðustu mán-
uðum og árum?
„Fyrir nokkrum dögum, 14.
mars, var kveðinn upp dómur í
svonefndu Kötlufellsmáli, sem
blaðalesendur kannast við úr
fréttum . Það er ellefta morðmálið
fyrir réttinum síðan ég tók hér til
starfa snemma árs 1976 og hið
fimmta sem ég sit í. Sem betur fer
eru þessi mál ekki til meðferðar
hjá okkur á hverjum degi en þó
hefur þeim fjölgað síðan fyrir
tveimur til þremur áratugum.
Meðal mála af þessu tagi er um-
fangsmesta sakamál á íslandi um
aldabil, Guðmundar- og Geir-
finnsmálið, sem dæmt var 1980.
Manndrápsmálin eru átakanleg-
ustu málin, sem við fjöllum um, og
sennilega þau minnisstæðustu.
Refsingar í þeim eru hinar lang-
þyngstu sem þekkjast hér á landi.
Af málum sem nýlega hefur
verið fjallað um má einnig nefna
skaðabótamál vegna gæsluvarð-
halds fjögurra manna sem sak-
lausir voru grunaðir í Guðmund-
ar- og Geirfinnsmálinu. Þá er
minnisstætt mál enn undir dómi
og snýst um hið fræga hús í Aðal-
stræti, Fjalaköttinn — skaðabóta-
mál á hendur Reykjavíkurborg
sem lesendum Morgunblaðsins
hefur verið kynnt.
Annars eru hin almennu einka-
mál stærsti málaflokkurinn sem
fyrir Hæstarétt kemur. Voru 77
slík mál dæmd á síðasta ári. Alls
konar skaðabótamál eru stærsti
flokkur almennra einkamála og er
oftast krafist skaðabóta vegna
samningsrofa, bifreiðaárekstra og
galla á seldum hlutum. Flest
einkamál út af bifreiðaslysum
snerta einnig vátryggingar en
önnur vátryggingamál eru einnig
nokkur á ári hverju, t.d. var fyrr á
þessu ári dæmt mál um ágreining
um greiðslu húftryggingarfjár
vegna þess að þyrla fórst á Kjal-
arnesi í janúar 1975. Önnur
skuldamál eru einnig allmörg, og
mál út af deilum borgaranna við
stjórnvöld eru nokkur á ári
hverju.
Síðastnefndi málaflokkurinn er
áhugaverður. Má til dæmis nefna
að um miðjan febrúar var dæmt
um kröfu konu sem ekki vildi fall-
ast á, að Tryggingastofnun ríkis-
ins væri heimilt að fella niður
greiðslu mæðralauna til hennar.
Konan hafði misst eiginmann sinn
og fengið greidd mæðralaun en
tryggingastofnunih taldi rétt til
þeirra fallinn niður vegna þess, að
konan hefði tekið upp sambúð með
öðrum manni. Hæstiréttur taldi,
að konan ætti rétt á mæðralaun-
um uns hún og sambúðarmaður
hennar fengju sama rétt og hjón
eftir almannatryggingalögunum,
en til þess þarf sambúð að hafa
staðið í tvö ár. Þótt undarlegt
megi virðast mun þetta vera
fyrsta mál sem kemur fyrir
Hæstarétt og varðar bótarétt frá
almannatryggingum."
— Stundum heyrist því fleygt
að Hæstarétti séu hagsmunir
ríkisins kærari en hins almenna
borgara. Hvað viltu segja um það?
„Eg tel þetta fráleitt. Þessi full-
yrðing mín er byggð á reynslu af
störfum hér í dómnum fremur en
könnun á dómasöfnum. Yrði slík
könnun reyndar erfið.
Hitt er satt að um það er rætt
að tryggja þurfi betur en nú rétt
borgaranna gagnvart hinu opin-
bera valdi. A þessi mál hefur til
dæmis verið drepið í umræðum
um nýja stjórnarskrá. Ef til vill
verður stofnað embætti umboðs-
manns eða ármanns alþingis,
munu dómstólarnir þó hafa hlut-
verki að gegna á þessu sviði til að
tryggja réttarstöðu borgaranna."
— En hvað um opinberu málin í
Hæstarétti?
„Mun fleiri opinber mál koma
til kasta Hæstaréttar en fyrir
nokkrum árum. Til dæmis voru 12
opinber mál dæmd árið 1976 en 60
árið 1982. Fjölgað hefur í flestum
flokkum brotamála, og svo má
segja, að við hafi bæst nýr flokk-
ur, fíkniefnamálin. Opinberu mál-
in sem koma fyrir réttinn eru flest
frekar smá og varða umferðarlög
og áfengi — einkum akstur undir
áfengisáhrifum. Auðgunarbrot
eru þó einnig nokkur á ári hverju,
einkum þjófnaður, þá er skjalafals
algengt brot.“
— Þriðji flokkur mála eru svo
kærumálin.
„Árlega berast Hæstarétti mörg
kærumál, þau voru t.d. 45 á síð-
asta ári, 25 einkamál og 20 opin-
ber mál. Það eru oftast minnihátt-
ar mál og meðferð þeirra er ein-
föld. Kærumálin eru í langflestum
tilvikum dæmd eftir skriflegum
gögnum án munnlegs málflutn-
ings. Algengt kæruefni í opinberu
máli er úrskurður sakadóms um
gæsluvarðhald. Önnur kærumál
varða t.d. lögtök, uppboð og ýmsar
ákvarðanir um búskipti. Einnig er
unnt að kæra frestákvarðanir og
úrskurð um vitnaskyldu í almennu
einkamáli til Hæstaréttar og fleiri
slík atriði."
— Eru engar skorður við því
settar hvaða málum menn geta
áfrýjað frá héraðsdómi til Hæsta-
réttar?
„Almenna svarið við þessari
spurningu er nei, það eru svo litlar
skorður settar við áfrýjun að þær
skipta nær engu fyrir réttaröryggi
borgaranna. Sé verðmæti sem um
er deilt í almennu einkamáli
minna virði en svarar til 7.000
króna þarf leyfi dómsmálaráðu-
neytisins og meðmæli Hæstarétt-
ar til áfrýjunar. Hefur slíkra með-
mæla alloft verið leitað."
Nýskipan hjá Hæstarétti
— Algengt er að því sé hent á
loft í almennum umræðum, að í
dómskerfinu miði málum alltof
hægt áfram. Hvað vilt þú segja
um þetta?
„Á þeim árum, sem ég hef fylgst
með, hefur orðið sú eftirtektar-
verða breyting að dregið hefur úr
gagnrýni á héraðsdómstólana en
athyglin þeim mun frekar beinst
að Hæstarétti í þessum umræðum
um hæga meðferð mála. Um síð-
ustu áramót biðu 190 mál af-
greiðslu í Hæstarétti og 15. mars
sl. voru þau 173. Er þá átt við mál,
sem tilbúin eru til munnlegs flutn-
ings. Ekki er unnt að svara því á
þessari stundu hvenær tekst að
vinna upp þennan málahala, það
verður vonandi auðveldara um
mitt ár þegar metin verða áhrif
þeirrar tilraunar sem nú er verið
að gera í Hæstarétti. Dómsmálum
hefur fjölgað talsvert í Hæstarétti
en þó ekki stórlega. En málin hafa
að ýmsu leyti orðið flóknari en áð-
ur og stórmál eins og Geirfinns-
og Guðmundarmálið geta sett
strik í reikninginn og raskað
venjulegum hraða hjá réttinum.
Ég lít þannig á að kvartanir um að
málsmeðferð taki of langan tíma
séu réttmætar."
— Hvaða ráðstafanir hafa ver-
ið gerðar til að stytta hinn langa
biðtíma einkamála hjá réttinum?
„Undanfarin ár hefur sú stefna
ráðið að þessi vandkvæði ætti að
leysa með fjölgun dómara. Síðast
var bætt við fastskipuðum dómara
síðastliðið haust og eru þeir nú
átta, jafnframt voru settir þrír
dómarar í 9Vfe mánuð að tillögu
Hæstaréttar. Þá var ráðinn lög-
lærður aðstoðarmaður dómara. í
vetur starfa því 11 dómarar í
Hæstarétti, hæstaréttarritari og
löglærður aðstoðarmaður auk rit-
ara og dómvarðar.
Samkvæmt lögum sem alþingi
samþykkti í maí 1982 fækkar dóm-
urum aftur í 8 hinn 1. júlí næst-
komandi. Fjölgun dómara hefur
borið þann árangur að dæmdum
málum hefur fjölgað í vetur í sam-
anburði við veturinn í fyrra. 1.
janúar til 11. mars í ár voru 65
mál dæmd en 46 á sama tíma 1982.
Það er skoðun mín að vandi
Hæstaréttar verði ekki leystur til
frambúðar með fjölgun dómara.
Það hafa ýmsar leiðir til úrbóta
verið ræddar en ekki tekist nægi-
leg samstaða um neina þeirra.“
Lögrétta
— Þú varst formaður réttar-
farsnefndar sem samdi meðal
Dómarar og aðrir lögfræðingar í Hæstarétti. Fremri röð frá vinstri: Björn Sveinbjörnsson, Guðrún Erlendsdóttir, Þór
Vilhjálmsson (forseti Hæstaréttar), Magnús Þ. Torfason (varaforseti), Ármann Snævarr og Sigurgeir Jónsson. Aftari
röð: Þorgeir Örlygsson (aðstoðarmaður dómara), Björn Helgason (hæstaréttarritari), Halldór Þorbjörnsson, Gaukur
Jörundsson, Magnús Thoroddsen, Guðmundur Skaftason og Guðmundur Jónsson. djógm. mm. ói.k. Magnúsmn.)