Morgunblaðið - 29.09.1974, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. SEPTEMBER 1974
Andrei Sakharov:
Svar til
Solzhenitsyns
ANDREI Sakharov hefur um árabil ver-
ið talinn í röð fremstu vfsindamanna
Sovétríkjanna og jafnan nefndur „faðir
sovézku kjarnorkusprengjunnar“. Hann
hefur átt sæti f vfsindaakademfu lands
síns og gegnt miklum og ábyrgarmiklum
störfum og notið mikils álits.
Fyrir nokkrum árum beitti hann sér
fyrir stofnun Mannréttindasamtaka
Sovétríkjanna og hefur sfðan verið opin-
skár og einarður talsmaður aukinna
mannréttinda f heimalandi sfnu. Hann
hefur sætt harðri gagnrýni valdhafa og
verið sviptur fiestum störfum sfnum f
þágu hins opinbera.
Hann hefur þó ekki látið deigan sfga
og af ýmsum ástæðum virðast sovézk
stjórnvöld hika við að reka hann úr landi
eða dæma hann til útlegðar eðá nauð-
ungarvinnubúðavistar.
Hann og Alexander Solzhenitsyn unnu
lengi saman f þágu aukinna réttinda
borgurum til handa en augljóst er af
bréfinu, að skoðanir þeirra og hugmynd-
ir falla ekki að öllu leyti saman, þótt
markmið beggja sé skýrt: bættur að-
búnaður menntamanna og hins almenna
borgara í Sovétrfkjunum, bæði hvað
snertir tjáningarfrelsi og aðra aðstöðu.
Nýlega kom út á Vesturlöndum bók
eftir Sakharov: Progress, Coexistence
and Intellectual Freedom. Sakharov
speaks. Er það safn ritgerða og greina
hans og sá Harrison Salisbury um banda-
rfsku útgáfuna.
Bréf Sakharovs var birt f „The New
York Times Review of Books“.
Solzhenitsyn sendi bréf sitt til
leiðtoga Sovétríkjanna hinn 5.
september 1973. Skömmu .eftir að
hann var fluttur nauðungar-
flutningi frá Sovétríkjunum var
það birt erlendis og útdrættir
lesnir í útvarpi. Ég tel afar mikil-
vægt að þessi yfirlýsing hins
heimsfræga rithöfundar verði
rannsökuð nákvæmlega, sérstak-
lega af fulltrúum frjálsrar hugs-
unar í landi voru, þar sem hann
hefur vafalaust samið hana eftir
að hafa íhugað málið vandlega og
þar sem hún hlýtur að túlka
skoðanir hans á ýmsum grund-
vallaratriðum þjóðfélagsmála.
Fyrir mig er einkar nauðsynlegt
að gagnrýna bréf Solzhenitsyns,
þar sem í þvf kemur fram sam-
þykki við ýmsum fyrri ummælum
mínum, sem ég hef síðan tekið til
endurskoðunar að nokkru leyti en
tel þó enn rétt í höfuðatriðum.
Einnig leynast í bréfinu andmæli
gegn ýmsum fyrri ummælum
mínum. Framar öllu er ég þó
ósamþykkur ýmsum grundvallar-
hugmyndum Solzhenitsyn, og
þess vegna tel ég mig knúinn til
þess að taka til máls.
Solzhenitsyn er einn fremsti rit-
höfundur vorra tíma. Hinar
dramatísku andstæður, áhrifa-
miklu myndir og frumlega málfar
verka hans sýna okkur afstöðu
hans, sem hefur mótazt af miklum
þjáningum, til helztu vandamála
þjóðfélagsins, siðferðisins og
heimspekinnar. Hið sérstaka hlut-
verk Solzhenitsyns í menningar-
sögu þjóðar vorrar er nátengt
ósveigjanlegri, nákvæmri og
djúpstæðri túlkun hans á mann-
legri eymd og glæpum stjórnvald-
anna, glæpum, sem vegna leyndar
sinnar og harðýðgi eiga sér engan
sinn líka í sögunni. Þetta hlut-
verk Solzhenitsyns kemur glöggt
fram í sögunni „Dagur f Iffi Ivan
Danisowitsch“ og nú sjáum við
það aftur f hinni miklu bók Gulag-
eyjahafið, sem ég ber mikla virð-
ingu fyrir. Hver svo sem afstaða
manna er til Solzhenitsyn hljóta
allir að virða verk hans mikils og
áhrifa hans mun gæta í framtíð-
inni.
I bréfi sínu ræðir Solzhenitsyn
enn á ný um þær þjáningar og
fórnir, sem þjóð vor hefur orðið
að þola á undanförnum sex ára-
tugum. Hann ritar af miklum
sannfæringarkrafti og eldmóði
um hlutskipti þeirra kvenna, sem
vegna fjárhagsörðugleika verða
að stunda aukavinnu samhliða
barnauppeldi og heimilisstörfum.
Hann ritar um afturför í barna-
uppeldi og um upplausn fjöl-
skyldna, um drykkjuskapinn, sem
er orðinn að þjóðarskömm, um
þjófnað, vanstjórn og yfir-
hylmingar stjórnvalda, um eyði-
leggingu borga, þorpa, fljóta,
skóga og lands. Ég tel, eins og
Solzhenitsyn, að þessi afrek, sem
yfirvöldin gorta svo mjög af í
áróðri sfnum, séu lítils virði
samanborið við afleiðingar
streitu, vonbrigða og andlegrar
kúgunar.
Ymis einkenni
áafstöðuhans
vekja mér óróa
I fyrsta hluta bréfs Solzhenit-
syns, sem er að mestu leyti
helgaður gagnrýni á staðreyndir,
koma þó fram ýmis einkenni á
afstöðu hans, sem vekja með mér
óróa og óánægjutilfinningu, sem
aukast við frekari lestur. Ég hegg
sérstaklega eftir því, að Solzhenit-
syn tekur þjáningar rússnesku
þjóðarinnar sérstaklega til með-
ferðar. Auðvitað getur hver sem
er ritað um og haft áhyggjur af
því, sem hann þekkir bezt og vel-
ur honum sjálfum mestum
áhyggjum og óþægindum. Vissu-
lega vitum við öll, að ógnir
borgarastyrjaldarinnar, útrým-
ingar sjálfseignarbændanna,
hungursneyðarinnar, héims-
styrjaldarinnar sfðari, hinnar
harðýðgislegu kúgunar stríðs-
fanga við heimkomuna og trúar-
ofsókna snertu alla þegna Sovét-
ríkjanna, rússneska sem aðra.
Nauðungarflutningar og
þjóðarmorð, barátta gegn þjóðleg-
um frelsishreyfingum og út-
rýming þjóðlegrar menningar eru
„fríðindi", sem aðrar þjóðir
Sovétríkjanna en Rússar njóta
sérstaklega. Yfirvöldin gorta mik-
ið við erlenda gesti, af náms-
framförum skólabarnanna í
Uzbekistan, en í dag er það al-
kunna, að þau verða að eyða
mörgum mánuðum á ári hverju á
baðmullarekrunum f stað þess að
stunda nám sitt og mörg þeirra
eru sjúk, vegna þess að þau hafa
andað að sér plöntueitri. Þess
megum við ekki gleyma, þegar við
ræðum þær spurningar, sem
Solzhenitsyn hefur sett fram. Við
ættum ekki heldur að gleyma því,
að allar þjóðir landsins eiga sinn
þátt í sögulegri sekt okkar, alveg
eins og þær eiga sinn þátt í þeim
jákvæðu afrekum, sem við höfum
unnið. Hvernig sem allt veltur
munu örlög þeirra veröa mjög
samtvinnuð um langa framtíð.
Solzhenitsyn heldur því fram,
að alvarlegasta hættan, sem blasir
við þjóðinni, sé af styrjöld við
Kína og spillingu náttúrunnar, —
þurrð náttúruauðlinda vegna of
mikillar iðnvæðingar og borga-
menningar. Hann telur þessa
hættu fyrst og fremst stafa af
blindri fylgisspekt við vestrænar
hugmyndir: af kenningunni um
ótakmarkaðar tækni- og vfsinda-
legar framfarir (sem hann þykist
merkja af stöðugri aukningu iðn-
framleiðslunnar), og þó sérstak-
lega af marxískum kennisetning-
um, sem hann skoðar sem jafn-
gildi trúleysis og vanmats á and-
legum verðmætum á Vesturlönd-
um.
Solzhenitsyn segir, að einmitt
marxískar kennisetningar hafi
skapað hina efnahagslegu fá-
sinnu, sem samyrkjubúin eru,
þær hafi verið grundvöllur
bændaharmleiksins á fjórða ára-
tug aldarinnar og efnahagsörðug-
leika Iandsins í dag. Þessar kenni-
setningar hafa leitt til skrifstofu-
veldisins f efnahagsmálum og
komið þeím í þær ógöngur, að nú
gerist nauðsynlegt að selja
náttúruauðlindir þjóðarinnar.
Sama kenningin knýr stjórnvöld
til þess að styrkja suðurameríska
byltingarmenn, arabíska þjóð-
ernissinna og vfetnamska skæru-
liða með f járframlögum á kostnað
okkar eigin þjóðar. Og enn er það
sama kenningin, sem knýr okkur
til þess að ógna veröldinni með
kjarnorkuvopnum og stofna þar
með í hina mestu hættu, ekki
aðeins öðrum íbúum jarðarinnar,
heldur einnig okkur sjálfum. Og
kenningin, fremur en deilur um
landsvæði, veldur deilum okkar
við Kínverja.
Hér að framan hef ég sett rök-
semdir Solzhenitsyns fram á
fremur frjálslegan hátt, en eins
og ég skil þær. Ég álít margar
hugmyndir hans mjög mikilvægar
og rökstuddar og hin nýja vörn
fyrir þeim finnst mér mjög
ánægjuleg. Engu að síður álít ég,
að f mörgum og mikilsverðum
atriðum eigi skoðanir Solzhenit-
syns ekki við rök að styðjast, — og
einmitt í ýmsum þýðingarmestu
málunum.
Ég ætla að byrja á máli, sem
hefur ef til vill ekki svo mikla
þýðingu að þvf er bein úrslit þess
snertir, en er þó eitt af grund-
vallaratriðum stjórnar landsins.
Solzhenitsyn lýsir hryggð sinni og
réttlátri reiði vegna ástandsins f
landinu og lýsir nákvæmlega hin-
um mörgu og heimskulegu firr-
um, sem viðgangast í þjóðlífi voru
og mótun utanrfkisstefnunnar.
Skoðanir hans á hinni innri starf-
semi, sem hann telur stafa af
hugmyndafræðilegum atriðum,
finnast mér hins vegar helzti
kerfisbundnar. Það sem fyrst og
fremst einkennir núverandi þjóð-
félagsástand er hugmyndafræði-
legt skeytingarleysi og hin kerfis-
bundna notkun hugmyndafræð-
innar til yfirvarps, jafnvel þótt
þessar kennisetningar og ýmis
slagorð séu tengd hefðbundinni
andúð á mótmælum „að neðan“.
Stalín framdi ekki glæpi sína
beinlínis af hugmyndafræðileg-
um orsökum, heldur vegna valda-
baráttunnar, sem hann háði,
þegar hann reyndi að skapa
þjóðfélag hinnar nýju reglu (sam-
kvæmt kenningum Marx). Svipað
gildir um leiðtoga þjóðarinnar f
dag. Þeir nota vald sitt og helztu
einkenni kerfisins til þess að
vitna til, þegar þeir þurfa að taka
erfiðar ákvarðanir.
Ég er ekki heldur sammála
Solzhenitsyn um þaðaðmarxism-
inn sé „vestræn" og andtrúar-
leg kenning, sem hafi spillt heil-
brigðri rússneskri þróun. Ég skil
ekki skiptingu hugmynda í vest-
rænar og rússneskar. I vísindaleg-
um og skynsamlegum skilningi á
þjóðfélagslegum og náttúrulegum
fyrirbrigðum hljóta hugmyndir
aðskiptastísannar og rangar. Og
hver er hin heilbrigða rússneska
þróun? Hefur saga Rússlands, eða
nokkurrar þjóðar, nokkurn tíma
verið á því stigi, að þróunin hafi
getað orðið án mótsagna og
áfalla? Ekki er hægt að mótmæla
því, sem Solzhenitsyn ritar um
hugmyndafræðilega helgisiði og
hina skaðlegu eyðslu á tfma og
kröfum milljóna manna í þá vit-
leysu, þar með talið hræsni og sá
leiði vani, að slá um sig með
meiningarlausum slagorðum. En
við núverandi aðstæður kemur
þessi heimska f stað hins gamla
trúmennsku eiðs og veitir þeim,
sem hafa hræsnað saman, gagn-
kvæma tryggingu. Þetta er dæmi
um hentuga heimsku, upprunna í
kerfinu.
Utlistun Solzhenitsyns á fram-
faravandamálinu finnst mér sér
staklega ónákvæm. Framfarir
eiga sér stað um víða veröld og
eiga alls ekkert skylt við aukna
iðnaðarframleiðslu, að minnsta
kosti ekki ef litið er til langs tima.
Ég er þess fullviss, að hin vísinda-
og lýðræðislega skipan efnahags-
og þjóðfélagsmála veraldarinnar,
þar með talin fólksfjölgunar-'
vandamálið, er ekki byggð á
draumsýnum heldur á brýnni
nauðsyn. Framfarir hljóta sífellt
að breytast að formi, eftir því sem
hentar á hverjum tíma til þess að
mæta kröfum samfélagsins, en þó
án þess að við gleymum að gæta
landsins, sem okkur ber að skila í
hendur afkomendanna. Sam-
kvæmt vísindalegum rannsókn-
um, samböndum vísindamanna
frá fjölmörgum þjóðum og tækni-
legum rannsóknum geta ný land-
búnaðarkerfi aðeins frestað lausn
þessara vandamála og skapað
mjög hættulegt ástand fyrir allt
mannkyn.
Ahrifamesta
kenningin
er um sambúð
Sovét og Kína
Áhrifamesta kenning Solzhenit-
syns fjallar um sambúðarvanda-
mál Sovétríkjanna og Kína.
Hann er þeirrar skoðunar, að
vegna baráttunnar um hug-
myndafræðilega forystu og legu
landanna sé hættan á styrjöld
Kínverja og Rússa út af sovézku
landsvæðunum í Asíu yfirvof-
andi. Hann telur, að þessi styrjöld
muni verða hin lengsta og blóð-
ugasta í allri sögunni, þar verði
enginn sigurvegari, afleiðingin
verði aðeins algjör eyðilegging og
afturhvarf til villimennsku. Hann
biður þess, að þessari hættu verði
bægt frá með afneitun hug-
myndafræðilegrar samkeppni,
rússneskri þjóðernishyggju og
uppbyggingu norðausturhéraða
Sovétríkjanna. Ég var einu sinni
á svipaðri skoðun, eins og kemur
fram í bók minni.
Nú er ég hins vegar þeirrar
skoðunar, að með þessu gerum við
of mikið úr hættunni, miklum
fyrir okkur málið, sem þó er alls
ekki einfalt eða skýrt. Meirihluti
sérfræðinga í kínverskum mál-
efnum er þeirrar skoðunar, að
enn muni langur tfmi líða, þangað
til Kínverjar hafi nægilegan
hernaðarmátt til þess að geta haf-
ið árásarstyrjöld gegn Sovét-
ríkjunum. Erfitt er að Imynda
sér, að þeir ævintýramenn séu til,
sem gætu hvatt kínverska ráða-
menn til þess að stíga slíkt spor,
sem myndi jafngilda sjálfsmorði
þjóðarinnar. Árás af hálfu Sovét-
ríkjanna væri einnig fyrirfram
dauðadæmd. Maður getur jafnvel
látið sér detta I hug, að sovézkir
ráðamenn ýki hættuna á styrjöld
við Kínverja og reyna að notfæra
sér hana I valdabaráttunni innan
flokksins. Svona ýkjur verða þó
varla til þess að auka á lýðræðið í
landi voru eða til þess að stuðla
að samdrætti I hernum, en hvort-
tveggja er þjóð vorri — og raunar
öllu mannkyni — nauðsynlegt.
Annað mál er það, að örlög kín-
versku þjóðarinnar eru sorgleg og
ættu að snerta allt mannkyn, þar
á meðal Sameinuðu þjóðirnar. Ég
er þeirrar skoðunar, að deilan við
Klnverja sé runninn at stjórn-
málalegum og landfræðilegum