Morgunblaðið - 12.12.1982, Blaðsíða 46

94
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. DESEMBER 1982
Þrautgóðir á raunastund
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Steinar J. Lúftvíksson: ÞRAUTGÓÐ-
IK Á RAIJNASTUND. XIV. 165 bls.
Örn og Örlygur hf. Rvík, 1982.
Þetta er orðið mikið ritsafn,
mikið að umfangi og innihaldi.
Ægir heimtar sitt. Þótt slysavarn-
ir hafi þróast hér til mikilla muna
og skipulag þeirra væri þegar í
góðu lagi á árum þeim sem þetta
bindi tekur til (1959—61) urðu
hörmuleg sjóslys sem hjuggu stór
skörð í raðir íslenskrar sjómanna-
stéttar. Minnisstæðast mun líkast
til vera hvarf togarans Júlí sem
var á heimleið frá Nýfundna-
landsmiðum i febrúar 1959, áhöfn
þrjátíu manns. Fleiri íslenskir
togarar voru þar um slóðir, þeirra
á meðal Þorkell máni sem lenti í
svo miklum erfiðleikum vegna
óveðurs og ísingar að skipinu var
stórhætt. En til hafnar komst það
og var mannskapnum fagnað sem
hann væri úr helju heimtur.
Gamlir sjómenn minntust ekki
verra Veðurs. Nýfundnalandsveið-
Steinar J. Lúövíksson
arnar stóðu ekki lengi. En sá
mannskaði sem þarna varð, veldur
því meðal annars að sá kafli fisk-
veiðisögunnar gleymist seint.
Nokkrum dögum áður hafði orð-
ið annað stórslys hér ekki langt
frá, sem að vísu snerti íslendinga
einungis óbeint þar sem enginn Is-
lendingur týndi þar lífi, er danska
skipið Hans Hedtoft rakst á ísjaka
við Grænland og allir fórust, níu-
tíu og fimm talsins.
Þetta voru slysamánuðir. Nótt-
ina milli 17. og 18. febrúar fórst
vitaskipið Hermóður úti fyrir
Reykjanesi með allri áhöfn, 12
mönnum. Það var á leið frá Vest-
mannaeyjum til Reykjavíkur.
Ekkert heyrðist frá því, áður en
það fórst, í þá veru að það ætti í
erfiðleikum eða væri í hættu statt.
Slysið hefur því borið brátt að.
Næsta ár, 1960, urðu nokkrir
skipskaðar en manntjón minna.
Seint í október fórst M.s. Dranga-
jökull í Pentlandsfirði milli
Orkneyja og Skotlands. Áhöfn-
inni, 19 mönnum, var bjargað um
borð í skoskan togara. Sjólag get-
ur orðið afleitt á þessum slóðum.
Samt varð hvorki stormur né haf-
rót Drangajökli að aldurtila. Skip-
ið tók að hallast á siglingu án þess
að orsakir væru kunnar og
skömmu síðar var það sokkið á
hafsbotn. í sjóprófum létu skip-
verjar í ljós það álit »að slysið
hefði orðið af því að mjög mikill
leki hefði skyndilega komið að
skipinu. Ekkert kom þó fram um
hugsanlega skýringu á lekanum*.
Þó kom fram í réttarhöldunum að
skipið hafði skömmu áður staðið á
þurru í Lundúnahöfn.
Árið 1961 urðu ekki viðlíka stór-
slys á sjó og t.d. 1959. Meðal minn-
isstæðustu skipskaða það ár var
sá er Mb. Arnartindur fórst við
Grindavík. Um það leyti var mað-
ur á ferð í Grindavík og hafði með
sér sterkan sjónauka. Nokkru eftir
að báturinn var sokkinn tók hann
að kíkja út á sjóinn og sá þá mann
á sundi alllangt frá landi. Var þá
brugðið við í skyndi og haldið út
úr höfninni og tókst að bjarga
manninum við illan leik og voru
þá liðnir þrír stundarfjórðungar
frá því er skipið sökk.
Mikið vatn er runnið til sjávar
frá því er þeir atburðir gerðust er
Steinar J. Lúðvíksson segir frá í
þessari bók. Þeir, sem voru að
hefja sjómennsku um það leyti,
nálgast nú miðjan aldur. Saga
Steinars er mjög nákvæm sem að
líkum lætur, og víst er sagt þar frá
mörgu sem skiptir ekki sköpum í
þjóðarsögunni. En sem heild er
þetta verulegur kapítuli íslands-
sögunnar. Á umræddum árum
voru skip þegar búin þeim full-
komnu siglingatækjum sem helst
auka öryggi á sjó, t.d. radar eða
ratsjá. En reynslan sýndi, þessi ár
sem önnur, að engin tæki hversu
fullkomin sem þau eru veita skipti
hundrað prósent öryggi.
Mjög þykir mér áberandi á þess-
um árum sem öðrum hversu mörg
slys urðu við hafnir landsins. Þeir
munu t.d. vera ófáir, árin í gegn-
um, sem dregnir hafa verið uppúr
Reykjavíkurhöfn, hafa fallið þar í
sjóinn vegnar hreinnar slysni, eða
þá ölvunar, eða annarlegs sálar-
ástands. Sýnir það meðal annars
hvað hafnir eru miklir samkomu-
staðir í lífi og vitund þjóðarinnar.
Fólk sækir þangað bæði til vinnu,
afþreyingar, eða af rælni. Stund-
um líka í örvæntingu.
Rómverskur málsháttur kvað
svo á að siglingar væru nauðsyn.
Fyrir okkur Islendinga eru þær
meira, þær eru lífsnauðsyn. Þetta
stórfróðlega rit Steinars J. Lúð-
víkssonar er þegar orðið mikil
siglingasaga. Höfundur getur þess
í formála að bindin séu orðin fleiri
en í upphafi var ráðgert og bætir
síðan við: »En þessi þáttur í þjóð-
arsögu Islendinga er einnig meiri
og frásagnarverðari en flesta
grunar við fyrstu sýn, og hafi það
ætlunarverk tekist að halda á lofti
minningu þeirra manna er beðið
hafa lægri hlut í baráttunni við
Ægi konung, og afrekum þeirra er
unnið hafa fórnfúst og óeigin-
gjarnt starf að björgunarmálum
frá fyrstu tíð, þá er tilganginum
náð.«
Undir þessi orð vil ég taka.
Láttu
streituna og
vöðvabólguna
ekki skemma
fyrir þér!
eftir andlitsbað og fótsnyrtingu,
ertu sem ....
Ný manneskja!
Nú viljum við kynna NU body línuna frá París
og mikið úrval BOURJOIS make-up-snyrtivara.
de
___4
París
créateurffde l’hydradermie
Nu hefur öðruvísi ilm.
Nu ilmvatn.
Nu body-lotion.
Nu body-olía (fyrir og eftir bað).
Nu brjósta-ampullur og olía
Nu er allt með sama ilm.
BOURJOIS
PARIS
Komið og reynið BOURJOIS make-up snyrtivörurnar, því þær eru á
sérlega hagstæðu verði.
Starfs,túlkur Ásýndar eru mediimir
í Félagi íslenskra snyrtifræðinga.
Ingunn Þórðardottir, snyrtifrædingur
Þjóðsögur Einars
Guðmundssonar
Bókmenntír
Erlendur Jónsson
Einar Guðmundsson: ÞJÓÐSÖGUR
OG ÞÆTTIR. II. 349 bls. Skuggsjá.
Hafnarf. 1982.
Ef maður gerist svo djarfur að
skipta þjóðsagnasöfnurum í meiri
og minni, fer Einar Guðmundsson
hikiaust í fyrri flokkinn. Ef til vill
verður hann síðastur þeirra þjóð-
sagnasafnara sem sækja efni til
þjóðtrúar og lífshátta fyrri tíðar
með þeim hætti sem gert hefur
verið frá því að Magnús Grímsson
og Jón Árnason hófu söfnun sína.
Lífið í gömlu torfbæjunum þar
sem skammdegið var skammdegi
tekur senn að gleymast, þeim fer
að fækka sem muna þá tíð þegar í
raun og veru var trúað á Móra og
Skottu og Þorgeirsbola. Og þjóð-
sögur munu ekki verða til með
sama hætti og fyrrum í okkar nú-
tímalega og mjög svo raflýsta um-
hverfi. Þær verða þá annars konar
og öðru vísi úr efninu unnið.
Einar Guðmundsson hefur safn-
að víðs vegar um land, en þó mis-
mikið eftir landshlutum. Flestar
sögur hans eru hreinar þjóðsögur,
en á milli er svo efni sem fremur
mundi flokkast undir það sem
kallað er þjóðlegur fróðleikur: sög-
ur þar sem stuðst er við fleira en
munnmæli. Svo er um það sem hér
er sagt frá nafnkenndum einstakl-
ingum, Tryggva Gunnarssyni og
Magnúsi Andréssyni alþing-
ismanni, svo dæmi séu tekin.
Uppruni þáttanna í þessu safni
er nokkuð misjafn. Kalla má
hreinar þjóðsögur, þegar munn-
mælasögur eru skráðar »eftir
sögn« einhvers. Annars staðar er
farið eftir handritum og ber efni
þá stundum meiri fræðisvip. Það
má kalla eðlilegt að þjóðsagan
skuli hafa þróast þannig: frá
hreinni munnmælasögu til heim-
ildasögu. Þó fyrstu þjóðsagnasafn-
ararnir stæðu, bæði í tíma og
rúmi, mun nær uppruna sagnanna
en þeir, sem sögur skrá nú á tím-
um, var aðstaða þeirra til heim-
ildakönnunar mun lakari. Þeir
höfðu ekki þann beina aðgang að
skjalasöfnun sem fræðimenn hafa
nú á dögum.
Einar Guðmundsson hefur til að
bera flesta þá kosti sem þjóð-
sagnasafnara mega prýða: hann er
ritfær, málhagur, nákvæmur og
þó laus við að teygja lopann eða
leíka sér með stíl. Allir þeir þjóð-
Einar Guðmundsson
sagnasafnarar, sem nokkuð hefur
kveðið að hingað til, hafa mátt
teljast málvöndunarmenn og er
Einar Guðmundsson síst undan-
tekning. Málvöndunarstefnan hef-
ur marga kosti í för með sér. Hinu
er svo ekki að neita að með mál-
hreinsun sagnanna skefst af þeim
hitt og annað sem fólk tók sér í
munn í gamla daga en ekki taldist
beinlínis gott mál, t.d. upphrópan-
ir ýmsar og málkækir. Þó íslensk-
an hafi sem betur fer lítið breyst
frá því er fyrst var tekið að skrá
þjóðsögur, hafa breyttir atvinnu-
hættir og lifnaðarhættir haft í för
með sér ýmiss konar málfarslegar
breytingar. Fólk talaði öðruvísi í
fásinninu og einangruninni fyrr-
um, um það er engum blöðum að
fletta. Kynjakvistir ýmsir greindu
sig frá öðrum — ekki aðeins í út-
liti heldur allt eins í máli. Enginn
þjóðsagnasafnari hefur gert sér
far um að rita beint eftir fólki með
það sjónarmið fyrir augum að mál
þess héldist sem óbreyttast, enda
oft erfitt, auk þes sem þeir hafa
naumast talið það í sínum verka-
hring sem sögumenn og sögusafn-
arar.
Þessi árin hafa flest okkar meiri
háttar þjóðsagnasöfn verið útgef-
in. Hafsteinn Guðmundsson í
þjóðsögu hefur unnið þar mesta
þrekvirkið, en fleiri lagt hönd á
plóginn, svo sem Bókaforlag Odds
Björnssonar, og í þessu dæminu
Skuggsjá. Vilji menn hafa þetta
allt í hillunum hjá sér er þetta
safn Einars Guðmundssonar að
sjálfsögðu ómissandi.