Morgunblaðið - 12.12.1982, Blaðsíða 1

Sunnudagur 12. desember - Bls. 49-96
Félagi orð
\
Búkovský á Þingvöllum. Myndin er tekin 1979.
Um þessar mundir er að koma út bók eftir Matthías
Johannessen með greinum, samtölum og ljóðum.
Bókin heitir Félagi orð og er gefin út af forlagi Hafsteins
Guðmundssonar, Þjóðsögu.
Sumt í bók Matthíasar hefur birzt á prenti en annað ekki,
eins og þetta brot úr kafla um sovézka andófsmanninn V.
Búkovský.
Um kvöldið borðuðum við með
Búkovský, Björn Bjarnason,
Indriði G. Þorsteinsson og
Styrmir Gunnarsson, auk
mín. Þá komu geðveikrahælin
til tals og ég spurði, hvort það væri ekki
rétt, að hann hefði fyrstur manna skýrt
frá þessum hælum og örlögum andófs-
manna á þeim. „Nei,“ svaraði hann ákveð-
ið, „það var Tarsis. Hann bjargaði lífi
mínu.“ Þetta kemur raunar fram í bók
Búkovskýs Að byggja kastala. Ég sagði
honum frá samtali okkar Tarsis. Hann
sagði Tarsis og Amalrik nefndu ártöl þeg-
ar búast mætti við endalokum kommún-
ismans í Sovétríkjunum — og ætti ekki að
taka þau bókstaflega, þau væru aðeins
táknrænar tölur. Honum var hlýtt til
Tarsis. Ég spurði: „Býr hann ekki í Grikk-
landi?“ „Nei,“ svaraði Búkovský, „hann er
nú kvæntur og býr í Svisslandi, en á örðugt
uppdráttar, því að hann er nánast lamaður
á öðrum fæti. En hann bjargaði lífi mínu,“
endurtók hann. „Hann varð fyrstur til að
skýra frá geðveikrahælunum. Og komm-
únistar reyndu að sá því um allt, að hann
væri sjálfur geðveikur. En hann er við-
kunnanlegur maður og ég met hann mik-
ils.“
í samtali við Viktor Fainberg, sem tók
þátt í Kaupmannahafnarréttarhöldunum
á vegum Sakharov-nefndarinnar í janúar
1975, sagði hann m.a. við fréttamann Mbl.:
„Sá fyrsti, sem bjargaði mér, var Vladimir
Búkovský. Hann bjargaði einnig Pyotr
Grigorenko, hershöfðingja, Yuri Shikano-
vic, stærðfræðingi, og öðrum, sem hefðu
aldrei komizt lifandi frá geðveikrafangels-
unum hefði Búkovský ekki hætt lífi sínu til
að skýra umheiminum frá því, hvernig far-
ið var með þá.
Það var hann, sem hjálpaði til við að
koma bænaskrám okkar út úr þessum
steinkjöllurum, og fá þær birtar erlendis.
Verðmætustu leyndarmál KGB, hinar
svokölluðu „sjúkdómslýsingar" pólitískra
fanga, sem höfðu verið lokaðir inni í Bed-
lam um óákveðinn tíma, voru nú birt öllu
mannkyni ..."
Við skröfuðum margt um kvöldið. Búk-
ovský sagði gallabuxur væru eftirsóttar í
Sovétríkjunum. Menn keyptu þær jafnvel
fyrir sem svaraði $ 240. Við sögðum: „Er
ekki óleyfilegt að kaupa gallabuxur?“ Og
„hvernig getur fólk borgað sem svarar $
240 fyrir gallabuxur?" „Það græðir á
svartamarkaðnum," sagði hann. „En hvað
er gert við þá, sem allt í einu sjást í galla-
buxum?" spurðum við. „Ekkert," sagði
hann. „Menn öfunda þá bara.“ Hann sagði
fólk í kommúnistaríkjunum vildi heldur
búa við siðspillandi áhrif sem frjálsir
þegnar en ófrjálsir í einhverju andlegu
sótthreinsuðu ástandi, lausir við klám til
að mynda. Sjómenn á rússneskum skipum,
sem kæmu til Lithaugalands, greiddu
vændiskonum með bókum eftir Solzhenits-
yn. Við sögðum: „íslendingar mundu áreið-
anlega bera virðingu fyrir slíkum vænd-
iskonum." „Nei,“ sagði Búkovský, „þær
hafa engáíi áhuga á verkum Solzhenitsyns.
En það borgar sig fyrir þær áð fá hSfKurn-
ar hans, því að þær geta selt þær fyrir
stórfé á svörtum markaði." Hann sagðist
hafa hugsað með sér, þegar hann var beð-
inn að koma til íslands: Island, hvaða land
er nú það? Hvað veit ég um það? Og þá fór
hann að velta því fyrir sér, að rússneska
yfirstéttin borðaði íslenzka síld í vínsósu
og geymdi hana í kjallaranum sínum.
Bætti svo við: „Ég las íslenzkar þjóðsögur í
fangelsinu og gleymi þeim ekki. Gleymi
ekki þessum gömlu kerlingum, sem sagt er
frá í þjóðsögunum, þessu skrítna, ógleym-
anlega fólki. Islenzkar þjóðsögur eru stór-
vel þýddar á rússnesku og ég naut þess að
lesa þær í fangelsinu."
Við borðuðum nýja lúðu, létum hugann
reika og töluðum um allt milli himins og
jarðar. Búkovský sagði faðir hans hefði
dáið 1976. „Hann dó áður en mér var
sleppt úr haldi. Faðir minn var vel metinn
rithöfundur á stalínstímanum. Hann var
veiklundaður maður og ég þoldi önn fyrir
hann. í raun og veru vorkenndi ég honum.
Hann trúði því, að kúlakkar, eða rússnesk-
ir bændur, væru réttdræpir, ef um það var
að ræða að koma á samyrkjubúskap og
kommúnisma í Rússlandi. En augu hans
opnuðust undir lokin. Þegar hann dó, hafði
hann séð í gegnum kerfið. En ég vorkenndi
honum."
Ég sagði við Búkovský: „Þú ert eina
manneskjan í víðri veröld, sem ég var
sannfærður um ég ætti aldrei eftir að hitta
lifandi, þegar ég orti ljóðið um þig. Sú
staðreynd, að við sitjum nú hér og tölum
saman, gerir mig að bjartsýnismanni. Ég
trúi því að kraftaverkin gerist enn.“ Búk-
ovský svaraði: „Það er eins með móður
mína. Læknir í Rússlandi sagði henni, að
hún þyrfti að koma frænda okkar undir
læknishendur í Sviss, ef unnt ætti að vera
að bjarga honum. Tveimur mánuðum síðar
vorum við komin til Zúrich — og frændi
minn í hendur beztu lækna heims. Þá fór
móðir mín að trúa á guðlega forsjón. Hún
trúði því ekki fyrr en hún tók á, að hún
ætti eftir að komast til Zúrich með þennan
15 ára gamla frænda minn, sem hún hafði
svo þungar áhyggjur af.“
En Búkovský er ekki trúaður maður,
langt frá því. Hann sagði: „Kristur hefur
aldrei talað til mín og ég skil ekki það fólk,
sem leitar krafts í kristindómi. Ég er ekki
trúaður maður og tel ekki forsvaranlegt,
eins og ég sagði ykkur í dag, að menn geti
syndgað upp á náðina, eða unnt sé að afmá
synd með þeim hætti, sem kristin trú boð-
ar. Ég skil ekki Krist. Mér er ekki um
hann. Ég skil ekki þann mann, sem berst
við ill öfl í heiminum og segir okkur að
elska óvinina. Það er ekki hægt. Ég er
sannfærður um, að ég lifði af fangabúða-
vistina, geðveikrahælin, kúgunina og
þrældóminn vegna þess ég er alinn upp í
fátækrahverfi í Moskvu og þar lærði ég á
hið illa í umhverfinu. Ef ég hefði ekki gert
það, væri ég löngu dauður. Ég notaði það
slæma í sjálfum mér til að vinna bug á því
vonda í öðrum.
Móðir mín hefur sagt mér, að ég hafi
verið erfiður og óstýrilátur í æsku.“ Ég
hugsaði: Eins og Grettir. Hann hefði lík-
lega lifað þrælabúðirnar af.
En Búkovský hélt áfram: „Ég trúi ekki á
það, sem Kristur segir, að menn eigi ekki
að nota hatrið gegn hatri og slæmum óvin-
um sínum. Kristur er mér ekki að skapi,
haníi Sr IPér raunar óskiljanleg ráðgáta.
En ég veit ekki hvaöan ég féHH .brek tjl
lifa af þrælabúðirnar. Það er flókið mál, en
þó held ég það hafi ekki sízt hjálpað mér,
að ég er sprottinn úr hatri fátækrahverfis