Morgunblaðið - 12.12.1982, Blaðsíða 34

82
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. DESEMBER 1982
TEXTI: GUÐMUNDUR
GUÐJÓNSSON
Keldusvínið er sannkallaður
votlendisfugl, í Fuglabók AB segir
um lifnaðarhætti þess: „Það er
einkum á ferli í ljósaskiptunum og
á nóttunni og flýgur ógjarnan. Það
hefst helst við í blautum mýrum
og forarflóum, þar sem gróður er
bæði þéttur og hávaxinn, og smýg-
ur af mikilli leikni um þrönga
graflæki, keldur og kíla, og virðist
hvergi una sér betur en í myrkv-
uðum jarðsmugum." Hin vaxandi
framræsla á mýrlendi hefur því
lengi verið talin ein af meginor-
sökum fækkunar keldusvínsins.
Trúlegt er að þurrkun mýrlendis
hafi sitt að segja, hún er talin
hafa breytt lifnaðarháttum
margra fugla og dýra, til dæmis
telja margir útbreiðslu jaðrakans
síðustu áratugina um land allt
stafa af þessu, en allt fram á þessa
öld var tegundin aðeins varpfugl í
lágsveitum Suðurlands. En annar
þáttur er talinn skipta mun meira
máli en þurrkun mýrlendisins.
Það er hinn mikli skelfir íslenska
dýraríkisins, minkurinn. Eins og
náttúrufræðingar benda oft á,
verður sekt minksins ekki sönnuð
nema með athugunum, en þar sem
hið sjaldgæfa keldusvín á í hlut er
Þegar Mbl. freistaði þess að finna mynd af lifandi íslenskum keldusvínum, fengust þau svör í Náttúrufrseði-
stofnun íslands, að enginn hinna kunnari fuglaljósmyndara hefði fest fuglinn á filmu. Þessi mynd er af
keldusvíni á hreiðri, en hún er ekki tekin hér á landi. Myndin gefur þó góða hugmynd um hreiðurgerð,
umhverfi og útlit keldusvínsins.
KELDUSVIN
Illi andinn í íslenska fuglaríkinu
„StaÖa keldusvínsins er að við teljum mjög veik og við
óttumst að það sé að deyja út hér á landi,“ sagði Ævar
Pedersen fuglafræðingur, aðspurður um hvort þessi dul-
arfulli fugl, sem fæstir íslendinga hafa augum litið, eigi
sér viðreisnar von. Keldusvíniö hefur ávallt verið hinn
laumulegasti fugl í umgengni og því hafa menn allt til
þessa dags lítið vitað um lifnaðarhætti þess eða stofn-
stærð. Það er þó Ijóst, að langt fram eftir þessari öld var
það miklu algengara en nú, en því hefur fækkað gífur-
lega. Áður fyrr verpti keldusvínið um land allt ef mið-
hálendið er undanskilið. Nú er allt varp, að talið er, úr
sögunni nema sunnanlands og þó lítið sé vitað eins og
áður hefur komið fram, telst orðið til tíðinda ef vart
verður keldusvíns. Það er ekki útdautt hér á landi, en
ansi nálægt því.
slíkt líkast til óframkvæmanlegt.
En gild ástæða er fyrir því að
minkurinn liggur nú undir þeim
grun að vera að því kominn að
eyða keldusvíninu hér á landi.
Grunurinn byggist á því, að fugl-
inn, er næstum horfinn frá hinum
rótgrónu höfuðstöðvum sínum í
Meðallandi. Þar er framræsla
mýra ekki fyrir hendi, hins vegar
mikið um mink. Sama má segja
um Ölfusforirnar, þar var áður
talsvert af keldusvíni, en sést þar
varla nú orðið, hins vegar eru
minkar tíðir. Þá þykir það meira
en lítið grunsamlegt, að þó að
keldusvínið hafi aldrei verið al-
gengur fugl hér á landi, hefur það
þó getað skrimt allt þar til að
minkar sluppu úr búrum og fóru
að flæða um landið.
Sem fyrr segir hafa mýrarfen í
lágsveitum Suðurlands verið höf-
uðstöðvar keldusvínsins. 4. rit
Landverndar, Votlendi, getur
nokkurra þekktra varpstaða, en
ritið kom út 1975. Þar er keldu-
svínið sagt verpa í fenjum í Lóns-
firði í Suður-Múlasýslu, í Salt-
höfðamýrum við Fagurhólsmýri, í
Meðallandi þar sem höfuðstöðv-
arnar hafa verið, í Oddaflóði á
Rangárvöllum og í Ölfusforum í
Árnessýslu. Auk þess er þess getið
í Stóru fuglabók Fjölva, að keldu-
svín hafi mikið dvalið í Safamýri í
Rangárvallasýslu. Mýrin þar var
hins vegar illa leikin af framræslu
fyrir mörgum árum og breyttist
gróðurfar þar mjög. Þurrkunin
þótti takast illa, en mýrin raskað-
ist við aðfarirnar. Þá getur Fugla-
bók AB þess, að keldusvínshreiður
hafi fundist á nokkrum stöðum í
öðrum landshlutum.
Áður hefur verið sagt nokkuð
frá Ijósfælnislegum háttum keldu-
svínsins, sem hafa orðið þess vald-
andi, að afar fáir Islendingar hafa
séð lifandi keldusvín. Ef það
skyldi þó henda einhvern væri
ekki úr vegi að freista þess að lýsa
fuglinum. Lítum í Fuglabók AB,
þar segir: „28 sentimetrar. Sést
sjaldan, en þekkist venjulega á
mjög sérkennilegri rödd. Auð-
greint frá hinum eiginlegu rellum
á löngu rauðleitu nefi. Dökkbrúnt
að ofan með þéttum, svörtum rák-
um; dökkblágrátt á vöngum, hálsi
og bringu og með áberandi svört-
um og hvítúm þverrákum á síðum;
undirstélþökur eru hvítleitar; fæt-
ur eru brúnleitir. Ungfuglar eru
flikróttir að neðan.“ Síðan lýsir
bókin hinni sérkennilegu rödd
með þessum hætti: „Hrjúft lang-
vinnt „gepp ... gepp ... gepp
... “ ; ennfremur „krúí, krúí, krúí,
krúí, sem er endurtekið í dvínandi
runu, og margvísleg stynjandi,
rýtandi, ískrandi og malandi
hljóð. Að minnsta kosti ein lýsing
er til á prenti um hegðun keldu-
svíns á varpstað. Lýsinguna er að
finna í „Náttúrufræðingnum“,
1.—2. hefti af 46. árgangi. Þar get-
ur Hálfdán Björnsson frá Kví-
skerjum um hreiðurfund skammt
frá Fagurhólsmýri árið 1963 og
fannst hreiðrið með þeim hætti að
verið var að slá gulstararmýri og
var slegið ofan af eggjunum.
Hreiðrið skaddaðist ekki og at-
hugunarmaðurinn segir svo frá:
„Eggin voru sjö og voru tvö þeirra
tekin og send mér, því að sá, sem
fann hreiðrið, áleit eggin vera fúl-
egg. Hinn 21. ágúst kom ég síðan
að hreiðrinu og voru þá fjögur egg
í því og einn ungi nýskriðinn úr
eggi. Meðan ég dvaldist við hreiðr-
ið heyrði ég rýtandi og ískrandi
hljóð frá fullorðna fuglinum, en sá
hann ekki, enda var óslegin stör
skammt frá hreiðrinu."
Ekki af þessum heimi
Undarlegir hættir, húmfarir og
leyndardómslegt líferni keidu-
svínsins hlaut að skipa því sess í
þjóðtrúnni. Fugl sem sást varla og
þegar hann sást virtist hann
hreinlega hverfa ofan í jörðina.
Fugl sem flaug ekki og heyrðist
rýta og ískra í ljósaskiptunum og
á nóttunni þótti vera dularfullur.
Þannig var keldusvínið lengi vel
varla talið vera af þessum heimi.
Fólk taldi það hreinlega vera illan
anda sem gæti horfið sporlaust
ofan í jörðina þar sem það stæði.
Þetta varð allt saman til þess að
keldusvínið var bendlað við galdra
og hörðustu galdramenn fyrri alda
sóttust mjög eftir keldusvínsfjöðr-
um, því römmustu galdrastafir
urðu ekki ritaðir nema með slíkum
fjöðrum svo að gagni kæmi. Erfitt
var að handsama keldusvínin, en
harðsvíraðir galdramenn áttu ráð
undir rifi hverju enda kunnu þeir
sitt fag.
Hægt var að tryggja sér lánsemi
og velgengni um aldur og ævi með
því að handsama keldusvín og
ganga í gegnum ákveðna athöfn
með því. Þá fóru menn með fugl-
inn með sér út í útihús að kvöld-
lagi og bundu hann við höfðalagið.
Um nóttina rak keldusvínið síðan
upp þrjá skræki, hvern öðrum
hvellari og tryllingslegri. Að þeim
þriðja loknum leið fuglinn örend-
ur út af. Það var á fárra færi að
þola fyrsta öskrið án þess að sturl-
ast, enn færri þoldu annað öskrið,
en þeir fáu sem þoldu alla skræk-
ina þrjá urðu gæfu- og velgengn-
ismenn alla ævi. Þetta var hins
vegar ekki mikið stundað sökum
áhættunnar sem fylgdi og einung-
is hugsterkustu menn reyndu það,
sumir án árangurs.
Keldusvín — Hverafugl?
Margir munu hafa heyrt talað
um dularfyrirbrigðið hverafugla.
Þetta er nokkurs konar íslenskt
„Loch Ness-fyrirbæri“ að því leyti
að engar skýringar hafa fengist á
því hvað er á ferðinni, hins vegar
hafa svo margir sannsöglir og
mark á takandi aðilar séð „fugla“
þessa áður fyrr að erfitt er að
segja menn fara með fleipur. Árni
Óla slær fram kenningu í bók
sinni „Grúsk 5“, og skal vikið að
því hér á eftir. En lítum fyrst á
hverafugla. Þeim hefur einkum
verið lýst á tvo vegu. í fyrsta lagi
hefur verið talað um fugla á stærð
við lóu eða stelk, fugl með
oddhvasst nef. Þessir fuglar hafa
stungið sér í laugar fyrir framan
nefið á mönnum og horfið sjónum
þeirra. Hin tegundin líkist lítilli
dökkri önd og hún hefur sést synd-
andi á heita vatninu. Og víkjum
svo að kenningu Árna Óla.
Lýsingin á fyrri tegund hvera-
fugla er mjög nærri keldusvíni. Og
þegar þau hafa skotist í kaf og
horfið sver það sig sannarlega í
ætt við hegðan keldusvínsins. En
séu umræddir hverafuglar keldu-
svín þá sökkva þeir sér ekki ofan i
vatnið heldur undir bakkanna, inn
í smugur sem þeir vita um. Þá er
keldusvínið staðfugl hér á landi í
sést einmitt helst að vetri til við
hveri og laugar.
Lýsingin á síðari tegund hvera-
fugla á augsýnilega ekki við keldu-
svín. En lýsingin gæti átt við
náskyldan fugl en þó gerólíkan.
Það er bleshænan, eða blesöndin,
eins og sumir kalla hana. Hún er
nokkuð tíður vetrargestur hér á
landi og við ber að hún hefur hér
sumarsetu og verpi jafnvel. Að
vetri til sækir hún í volgrurnar
ekki síður en skyldfuglinn keldu-
svínið og gæti alveg eins og keldu-
svín, sést við hveri og laugar að
sumri til. Blesöndin er lítil og
dökk yfirlitum. Hún syndir með
firnalöngum blöðkutám sínum og
lýsingin á í flesta staði við hana.
Skyldi þarna vera svarið við tilvist
hverafugla? Að þeir séu í rauninni
fuglar sem þekktir eru undir öðr-
um nöfnum, en ekki draugar eða
sálir framliðinna eins og margir
hafa talið í gegnum aldirnar.
- M-
Nytsamar
jolagjafir
STARTKAPLAR
HLEOSLUTÆKI
SPEGLAR
SKÍOABOGAR
BÍLARYK SUGUR
„AIR PRE88“
VindhKfar fyrlr hllöarglugga.
LltUr bílakúrstjakkar.

Vinsœlu bremsuljósin
í afturglugga.
KL barnaöryggisstólar.
Hitamœlar — Mint box —
Glitaugu — KM teljarar —
Kompásar — öskubakkar —
Uímrendur — Lyklahringir.
Ymsir aukamælar og m.m.
fleira.
(fflmnaust h.t
lHV SIDUMÚIA 7-9 • SÍMI 8272?
REYKJAVÍK