Morgunblaðið - 12.12.1982, Blaðsíða 10

58
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. DESEMBER 1982
Khöfn 8. sept. kl. 6 e.h.
Alberti gaf sig í dag fram við
lögreglu fyrir fjársvik og
skjalafals
Þannig hljóðar í íslenskri þýð-
ingu símskeyti það sem barst
hingað til landsins þennan sept-
emberdag árið 1908, tveimur dög-
um fyrir uppkastskosningarnar.
Samstundis urðu þessi tíðindi að
stórkostlegri kosningasprengju og
Ingólfur, málgagn andstæðinga
uppkastsins, gaf umsvifalaust
fregnmiða út sem borinn var um
alla Reykjavík.
A fregnmiðanum var prentað
með stríðsletri:
RÁÐHERRA ÍSLANDS
í TUGTHÚSIÐ
— og mátti sjá boðskapinn til-
sýndar. Með minna letri stóð ofan
við: Alberti fyrrverandi, og neðan
við var fréttaskeytið birt. Víða var
fregnmiðinn festur upp þannig
brotinn saman að stríðsletrið eitt
sást.
Ekki fór á milli mála að í og
með þótti hæfa að einhverjum les-
anda yrði við lesturinn hugsað til
Hannesar Hafsteins ráðherra sem
þessa dagana hafði forystu fyrir
varnarbaráttu Heimastjórnar-
manna gegn sókn uppkastsand-
stæðinga. Og til er sú saga að
dóttir Hannesar hafi hlaupið heim
skelfingu lostin og spurt móður
sína hvort „pabbi" væri kominn í
fangelsi.
Það lá í augum uppi að fall
þessa danska mikilmennis hlaut
að blandast inn í kosningabarátt-
una hér, enda var samband ís-
lands og Danmerkur meginmál
kosninganna. Alberti var sá
stjórnmálamaður og ráðherra
danskur sem farið hafði með mál-
efni íslands í dönsku ríkisstjórn-
inni og haft mikil samskipti við
ráðandi menn íslenska og þá um
fram aðra við ráðherrann í
Reykjavík, Hannes Hafstein sem
nú stóð höllum fæti í stjórnmála-
baráttunni. Andstæðingar Hann-
esar stóðust ekki mátið og gerðu
sem mest úr nánum samskiptum
og jafnvel vináttu þeirra ráð-
herranna, en stuðningsmenn
Heimastjórnarmanna þóttust
aldrei hafa vitað slíka svívirðu eða
jafnógeðslegan málflutning.
Hvað sem þessu líður voru stór-
erlendis, og varð reyndar að kanna
hluta málsins á Englandi. Dönum
varð að þessu mikill álitshnekkir
en ríkisstjórnin lagði sig fram um
að draga úr verstu afleiðingunum.
En þótt Dönum væri illa brugðið
við fall þessa skálks, sem svo var
nú nefndur, varð Islendingum
önnur hlið málsins að ærnu um-
ræðu- og umhugsunarefni. Maður-
inn var nefnilega fyrrverandi Is-
landsmálaráðherra og hafði mjög
komið við íslenska sögu eins og
áður er lýst.
Sömu dagana og mál Adlers Al-
bertis komust á hvers manns varir
í Danmörku voru íslendingar að
ganga til kosninga um nýtt frum-
varp að stjórnlögum íslands, upp-
kastið fræga. Skyldi kjörið 10.
september 1908 eða tveimur dög-
um eftir að Alberti gaf sig fram.
Fregnin af falli Albertis barst
samdægurs til Islands með sím-
skeyti. Samkvæmt því sem blaðið
Ingólfur birti 13. september hljóð-
aði það svo: „Khöfn 8. sept. kl. 6
e.h. — Alberti meldt sig í Dag til
Politiet for Bedrageri og Falsk“,
en íslensk þýðing skeytisins er í
upphafi þessara frásagnar. And-
stæðingar uppkastsins og Heima-
stjórnarmanna tóku þegar við-
bragð og birtu fregnmiða um mál-
ið og var hann borinn út um allan
Reykjavíkurbæ samstundis. Eins
og fyrr er getið bar miðinn efst
nokkuð stóru letri: „Alberti", — en
þar fyrir neðan með litlum stöf-
um: „fyrrverandi", — en þar fyrir
neðan með risalegum stöfum:
„RÁÐHERRA ÍSLANDS" - og
enn neðar í sömu stærð: „I
TUGTHÚSIÐ". En neðst bar mið-
inn loks fréttaskeytið um fall Al-
bertis. Þannig var frá fregnmiðan-
um gengið að ekki var auðvelt að
sjá tilsýndar hvort um var að
ræða Alberti eða þáverandi ráð-
herrann íslenska, Hannes Haf-
stein. Og þeir sem báru miðann út
festu hann víða svo upp til sýnis
að þeir brutu hann þannig að að-
eins varð lesið: „Ráðherra Islands
í tugthúsið". Heimastjórnarmenn
náðu ekki upp í nefið á sér og
veittust við fyrsta tækifæri eftir
kosningarnar harðlega að upp-
kastsfjendum og þá einkum blað-
inu Ingólfi, sem gaf miðann út.
Lögrétta, blað Heimastjórnar-
manna, segir 16. september 1908:
„Það er þjóðarsmán að til skuli
ALBERTI
Allur var Alberti stórmannlegur og reyndar risavaxinn.
honum baki. Sverrir Kristjánsson
segir að Alberti hafi verið „fyrsta
kosningabomban sem um getur í
sögu íslenskra Alþingiskosninga“.
Daginn fyrir kosningarnar birti
Jón Oiafsson grein í blaði sínu
Reykjavík og bar hún heitið: „Há-
mark svívirðinganna". Segir þar
m.a.: „Frumvarpsfjendur skjóta
því að vitgrönnum mönnum, að
Alberti hafi verið Heimastjórnar-
maður og flokkur Heimastjórn-
armanna af hans sauðahúsi.“ Og á
þetta dæmi minnist Kristján Al-
bertsson í ritverki sínu um Hann-
es Hafstein sem sýnishorn fólsku
andstæðinga Hannesar. Eftir
kosningarnar, þegar blöðin tóku
fyrir alvöru að fjalla um málið,
dró Ingólfur það t.a.m. fram að
Jón Ólafsson hafi fyrr haft slíkt
dálæti á Alberti að hann hafi líkt
honum við Alexander mikla og um
leið hæðist blaðið að Þorsteini
Gíslasyni ritstjóra Lögréttu fyrir
að hafa tæpu ári áður ritað lof-
samlega um glæpamanninn í
tímarit sitt, Óðin.
Sem dæmi þess hvern loga Al-
berti-hneykslið kom til að glæða
enn hér á landi má taka nokkur
orð úr minningum Þorsteins
Gíslasonar úr stjórnmálasögu
þessara ára: „Eg ætla að draga
fram eitt dæmi frá þessum tíma
sem sýnir að menn spýttu mó-
rauðu þá eins og nú. Séra Matthí-
as Jochumsson hafði skrifað með-
mælagrein um frumvarpið" (þ.e.
uppkastið) „í blað á Akureyri.
Henni var svarað í einu af blöðum
frumvarpsandstæðinga sem
reyndar var svæsnast þeirra allra.
Höfundur greinarinnar er þar
kallaður: manntetur, einfeldning-
ur, afglapi, leirskáld og fleira af
íslandsráð-
herrann í tugthúsið
Bókaútgáfa Menningarsjóðs hefur gefið út bók-
ina „íslandsráðherrann í tugthúsið“ og er hún rituð
af Jóni Sigurðssyni, skólastjóra og fyrrum ritstjóra. Bókin
fjallar um Peter Adler Alberti, sem var dómsmála-
ráðherra í ríkisstjórn Vinstrimanna í ugphafi ald-
arinnar og undir hann heyrðu málefni Islands. Al-
berti hafði mikil afskipti af því að íslendingum var veitt
heimastjórn 1904. I»að þóttu því mikil tíðindi er sú
fregn barst til íslands rétt fyrir kosningarnar um
„uppkastið“ 1908 að Alberti væri kominn í fangelsi
fyrir fjársvik og skjalafals.
Morgunblaðið hefur fengið heimild útgáfunnar
og höfundar til að birta hér upphafskaflann í bókinni
og síðan kaflann Ofan í tugthúsklefann.
tíðindi orðin í danskri og íslenskri
stjórnmálasögu, og það er efni
þessarar ritsmíðar að rekja ævin-
týralega sögu þessa einkennilega
manns sem fullu nafni hét Peter
Adler Alberti. Hann var síðasti
Daninn sem fór með málefni Is-
lands í ríkisstjórn Danakonungs
er hann varð ráðherra í fyrstu rík-
isstjórn danskra Vinstrimanna
eftir sigur þeirra á Iangsætinni
ríkisstjórn Hægrimanna árið
1901. A þessum árum var hann
einn fremsti foringi danska
Vinstraflokksins og átti mikinn
hlut að þeim tímamótum er urðu á
stjórnarhögum þar í landi við
„straumhvörfin miklu" árið 1901.
Sem íslandsráðherra féll það í
hlut Albertis, að veita Islending-
um innlenda stjórn með heima-
stjórninni 1904, og það liggur fyrir
að hann hafði persónulega mikil
áhrif á það með hverjum hætti
það varð og- hver til forystu var
valinn úr hópi íslenskra stjórn-
málamanna.
Fyrir þetta hlýtur að vera mak-
legt að íslendingar haldi minn-
ingu hans eitthvað á lofti þótt ekki
stafi einskærri birtu af nafni
hans.
Reyndar er saga Albertis reyf-
ara líkust.
Ofan í tugthússklefa
Alberti-hneykslið vakti á sínum
tíma mikla athygli utan Dan-
merkur enda gat ekki hjá því farið
um svo áberandi mann. Þá hafði
hann og haft margháttuð viðskipti
vera í landinu þau lubbamenni er
taka sér í hendur eins ódrengileg
vopn og þessi eru.“ Fyrr um
sumarið höfðu blöðin hér tekið að
birta ávæning af málum Albertis
og notuðu sum þeirra þau Hannes
Hafstein og mönnum hans til
áfellis, nefndu Hannes „auðsveip-
an lærisvein" þessa „langófyrir-
leitnasta náunga" Vinstristjórn-
arinnar dönsku. Helgi Hjörvar
nefnir sem dæmi um það hvílíku
höggi hér mátti koma á Hannes
Hafstein að er fréttin af falli Al-
bertis barst út um bæinn hljóp
dóttir hans skelfingu lostin heim
og spurði móður sína grátandi að
því hvört búið væri að setja
„pabba" í fangelsi. í Kosninga-
blaðinu sem gefið var út fyrir
þessar kosningar segir: „Hin
svaðalega stórglæpahrylling Al-
bertis slær nístingsköldum óhug á
menn hér heima," og sýna þessi
orð með hverjum þunga dynkur-
inn heyrðist hér á landi þótt orða-
lagið sé sjálfsagt nokkuð ýkju-
kennt í hita bardagans. En þessi
fregn kom sem olía á eld einhvers
æsilegasta kosningaslags sem hér
hefur verið háður, og gengu þær
sögur nú auðvitað ljósum logum
að Hannes Hafstein hefði vissu-
lega notið síns hluta af þeim millj-
ónum sem Alberti stal. Hér verður
raunar að hafa í huga að mótbyr-
inn gegn Hannesi og uppkastinu
var þegar orðinn mjög þungur svo
sem fram kom í kosningaför
Hannesar um landið fyrir kosn-
ingarnar, og höfðu margir fyrri
stuðningsmenn hans nú snúið við
Þegar höfðinginn gekk inn í fangelsið heilsuðu verðirnir ósjálfrátt.