Morgunblaðið - 21.12.1969, Blaðsíða 16

16
MORlGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 1909
Bækur
o g
menn
Vilhjálmur 1».
Gíslason
Toynbee er ennþá umsviia-
mestur og áhrifamestur sögu-
spekingur af nútímamönnum.
Kenningar hans um uppruna,
eðli, og hrun menninganna í
mannkynssögunni eru mikið
ræddar. Hann kom einu sinni
hingað á vegum Ríkisútvarps-
ins og hélt eæindi. Nýjasta bók
hans segir frá ýmsri reynslu
hans og skoðunum hans á mál-
um samtímans: Experienees (Ox
ford), en áður hafði hann skrif-
að bindi um kynni sín af ýms-
um samtíðarmönnum: Acquaint-
ances. Meðal þeirra eru ýmsir
öndvegis sagnfræðingar, og
einn þeirra, Bryce lávarður,
skrifaði m.a. um íslenzka réttar-
sögu. Toynbee er nú kominn
undir áttrætt, en sbrifar enn í
fullu fjöri síns mikla lærdóms,
síns óþreytandi anda og sinnar
víðu yfirsýnar um sögu og sam-
tíð. „Kvíðinn, siamvizkan og for-
vibnin baifa kniúð mig áfinaim.“
segir hann, en ég gerði það
helzt að gamni mínu, að velja
form sagnarituniarinnar til þess
að sietja fraim hiuigsamdr miín'ar og
ökiO'ðianir". Ammiairs segir banm
að móðir sín hafi helzt beint sér
inn á þessa braut. Hinn andlegi
veruleiki að baki allra atburða
og fyrirbæra er takmark allrar
þekkingarleitar. Grísk-rómversk
saga og tunga hefur verið sér-
grein og eftirlæti Toynfbees, þó
að sögufiræði hans beini honum
í allar áttir mannkynssögunnair.
Hann gefur sagnfiræðingum og
rii.lböfuiniduim fimm ráð: Farið
ykkur hægt, hugsið málin fyr-
irfram, til þess að fá heildarsýn.
Vinnið hiklaust og rösklega, þeg-
ar ykkuir finnst tími fram-
kvæmdanna kominn. Skrifið þá
reglulega daginn út og daginn
inn, hvort sem ykkur finnst þið
upplagðir eða ekki, en á þeim
tíma dagsins sem bezt á við ykk-
ur. Þið verðið sjálfsagt óánægð-
ir með fyrstu gerð ritanna og
getið þá breytt seinna. Eyðið
ekki tímanum með því að slá
verkinu á frest, í einhverri von
um það, að verða betur upp-
lagðir seinna. Vinnið meðan dag
ur er. því nóttin kemur, þá eng-
inn getur unnið. Fimmta og síð-
asita ráðið er: ihorifið a'ffitaf fraim
á ieið, iamigt finaim í áæitl'umiuim
yðar og rannsóknum. Toynbee
nefnir það til dæmis, að bók,
sem hann gaf út um Hannibal
1965, hafi hann byrjað í fyrir-
lestraflokki, sem hann hélt 1913
—14. Það er margt, sem á góma
ber í minningum Toynbees,
menn og málefni, ellin og dauð-
inn. trú hans og trúleysi. Trúar
játning min er ein setning, seg-
ir hann: Deus est mortali iuvare
mortakm. Guð er manninum
máttu- til h’álpar öðrum manni.
Haom segist trúa á kærleikann
cg viPa siBimt. að hamn sié eikki al-
máttugur. Þótt við vitum ekki
samband okkar við alheiminn,
þá vitum við að mein mannsins
er synd hans og samvizkubit. Til
ganguir mannsins er að sigrast á
þessu í kærleika, en kærleikur-
inn er tilgangur í sjálfu séir.
Toynbee stendur líka föstum
fótum á jörðinni, í pólitík, í
fetrðalögum til athugunar á þjóð
um og löndum. Hann hefur mæt-
ur á sagnfiræðingum, sem einnig
voru stjórnmálamenn og athafna
menn eða vísindamenn. Hetjur
hans á þessari öld eru: Smuts
hershöfðingi og höfundur Holis-
mans í heimspeki, og Einstein,
af því að hann réð aldahvörf-
um með því að fella saman í
eina heild það, sem smærri and-
ar höfðu skilið eftir sundrað. Sá
þriðji er Winston ChurchilL
FJÖGUR ANDLIT
CHURCHILLS
Uim Churchiill. er sífiellt sfcrif-
að. Nýjasta bókin mun vera frá
Allen Lanie um manninn sjálfan
og fjögur andlit hans: Churchill:
Four Faces and the Man. A.J.P.
Taylar, ágætur bg stundum orð-
hvass sagnfiræðingur, skrifar
um stjómspekinginn, The States
mian. Churdhill var að mestiu
sjálfmenntaður, segir hann, og
sbefndi miarfciváisiat aið því að ala
sjálfan sig upp í stjórnvizku,
las Gibbon og Macaulay og
gömul þingtíðindi og skrifaði
hjá sér það sem hann mundi
sjálfur hafa lagt til málanna.
Hann hófst fljótt til áhrifa, al-
inn upp í umhverfi valdamanna
og aðalsmanna, en ekki við auð.
Hann var mikill bardagamaður,
en sjaldan heiftúðugur eða lang
rækinn, skildi oft ekki þau
áhrif, sem hann hafði á aðra,
trúði því sem honum þótti hag-
kvæmast að trúa og skjátlaðist
oft. Þó að hann væri hálfgerð-
ur harðstjóri, stjómaði hann
meina með umræðum en skipun-
um. f grundvallaratriðum var
hann heldur svairtsýnn, hann
trúði tæpt á almennar framfar-
ir eða einhverja jarðneska para
dís. Hann var einstaklings-
hyggjumaður, heldur íhaldssam-
ur, en mjög hugrakkur, með
næstum óþrotlega starfsorku og
lét ekki bugast af andstöðu og
var örlátur við aðra menn, sögu
maður en ekki spámaður eða
skapandi nýmælamaður. Þetta er
mat Taylors. Annar sagnfræðing
ur, Robert Rhodes James, skrif-
ar um praktiska pólitísk Churc-
hills. Þar var hann í essinu
sínu alla ævi, gat verið ævin-
týramaður, en vaTð líka, fyrir
kraft mælsku sinnar og hug-
rekkis, bjargvættur þjóðar sinn
ar. Þriðji sagnfræðingurinn, J.H.
Plumb, ágætur vísindamaður,
skrifar um sögurit Churchills,
ekki aðeins stríðssögurnar eða
minningamar, heldur ævisögu
föður hans og hið mikla rit hans
um forföður sinn Marlborougli
og loks sögu enskumælandi
þjóða. Vísindalegum sagnfiræð-
ingum þykir ýmislogt á skorta
aðlfiömig oig úrvinnslu hieimilda
hjá Churchill, en lofa frásögn
hans, fjör hennar og kraft og
yfirsýn. Þá skrifar Basil
Liddell Hart um hermálastjórn
Churchills. Þykir honum Churc-
hill hafa verið ómaklega ámælt
fyrir aðgerðir sinar í fyrri heims
styrjöldinni, því að þar hafi hlut
Ur hans haft úrslitagildi, en
hins vegar hafi verið gert of
mikið úr gildi hans og hermála-
tillagna hans í síðari heimsstyrj-
öldinni. Loks skrifar Anthony
Stonr um manninn • sjálfan, frá
sjónarmiði sálfræðings. Hann
skrifar um þunglyndi hans og
svartsýni á köflum, og um elli-
hrumleik hans. En þunglyndi
hans knúði hann samt upp og
áfiram, eins og fleiri stórmenni,
og á því er enginn efi að kraft-
ur hans og trú bjargaði Bret-
um á hættunnar stund.
OG TVÖ ÍSLENZK ANDLIT
í nýjum Andvara skrifar Hall
dór Halldórsson prófessor um
dr. Alexander Jóhannesson, vin
samlega og skilmerkilega um mál
firæðirit hans aðallega. Það er
maklegt að dr. Alexander komi
í þá löngu heiðursfylkingu, sem
Andvaraævisögurnar eru. Mál-
fræði var meginverkefni í fræð-
um dr. Alexanders og eftirlæti
hans. Hann vann þar nokkur
brautryðjendastörf og tók líka
stundum upp kennin/gar, sem
gátu arkað tvímælis, eins og
margt annað í þessum fljótandi
firæðum og alloft var á hann
deilt. Samt var málfræði ekki
nema einn þáttur í fari hans og
framkvæmd. Flugmál, bygginga-
mál, útgáfumál, kvikmyndamál,
félagsmál, viðskiptamál, skáld-
sfcapar og iiatmiál og atiuðniiinigiur
við unga memm, kemur þair
allt til greina. Maðurinn sjálf-
ux í dagsins önn og í kyirrð per
sónulegra áhugamála sinna er
dæmi um öndvegis nútíma íslend
ing í leit hans og sókn fram á
leið, stundum draumkenmdri og
fljótráðinni, en oftast mark-
vissri og fullri af starfsemi og
trú, seiglu og gleði. Dr. Alex-
amidler var hrvoirt tveggjia, kyrr-
látur lærdómsmaður og listunn-
andi og umsvifamikill veraldar-
maður, þmautseigur fremur en
harður bardagamaður- og öðl-
ingsmaður.
Eg sé að vinir Péturs Ottesen
hafa skrifað bók um hann og er
vel. Bókina hef ég ekki iesið,
en útkoma hennar minnir mig á
annað andlit ágæts samtíma-
manns. Ég sá hann fyrst í skóla-
búð Mortens Hansen, hins spaka
og stjórnsama skólastjóra okk-
ar. Pétur Ottesen varð bóndi,
stórbóndi, með hagnýt búmanns-
sjónarmið á þjóðlegum gömlum
grundvelli. En hann var þar
hvorki gamaldags né þröngsýnn.
Ég var einu sinni með honum
erlendis og sá lifandi áhuga
hans á því að kynnast þar nýj-
um búskaparháttum og mennt-
um sveitabóndans. Hann hafði
sjálfur beitt sér fyrir nýjungum
í félagsmálum og skildi snemma
hagnýtt gildi þeirra. Pétur Otte-
sen var líka bændahöfðingi í
anda gamallar bókmenningar
sveitanna, rímnamaður og elsk-
ur að skáldskap og sögu. Á sein
ustu árum fékk ég nokkrum
sinnum orðsendingar hans og
hvatningar um útvarpsmál og
hann hafði lifandi áhuga á sjón
varpi og trú á gildi þess. Hann
var alltaf trúr sannfæringu
sinni. Hann var skapfestumaður
og fylginn sér, en gat verið
manna mildastur, þjóðrækinn
þingskörungur.
DANSKAR
KVÆÐASKÝRINGAR
í bókmenntafræðslu á Norður-
löndum er það talin góð íþrótt
að ræða og lesa og skilgreina
kvæði, efni þeirra, form og
Amold Toynbee
sögu. Hans Brix var á sínum
tíma snillingur 1 þessu. Ein nýj-
asta bókin um þetta er Danske
Digtamalysieir, sem Thomiais
Bredsdorff hefur gefið út og er
safn af 15 skýringum á dönsk-
um kvæðum. Tveir höfundarnir
hafa verið hér í Norræna hús-
inu, Jens Kruuse og Klaus Rif-
bjerg. Það er að vísu svo, að nú
otrðið lesa húr nauðafáir dansk-
an kveðskap og er eiginlega
synd, því að Danir hafa átt og
eiga ágæt ljóðskáld. Þarna í
bókina skrifa fræðimenn og
skáld um gömul og ný kvæði,
frá þjóðvísum og sálmum Kingos
til Tom Kristensen og Frank
Jæger. Það er reyndar þannig
að þótt þetta sé ágætt efni, geta
kvæðaskýringatmair hæglega
lent út í fagurfræðilegan mal-
anda. Allllt um það ©r hér alkur,
sem meirn má rækta hér og efla
enn áhuga og skilning á ís-
lenzkri ljóðlist. Hún hefur ver-
ið og er um margt aðall íslenzkra
bókroennta. Merki hennar má
ekki falla, á kröfunum til henn-
ar má ekki slaka, eyrað fyrir
henni má ekki sljóvgast.
REYKJAVÍK OG
AÐRAR SÖGUSLÓÐIR
Sumar bóbabúðir hafa nú á
boðstólum meira af erlendum
bókum, einkum fallegum mynda
bókum, en venjulegt var oft áð-
ur á jólamarkaði. fslenzku bæk
umar áttu auðvitað að seljast,
þó þær væru dýrari. Nú erþað
ekki lengur. Svo koma líka fal-
legar íslenzkar myndabækur.
Reykjavíkurbók Heimskringlu
er mjög falleg myndabók, einn-
ig með litmyndum og vandlega
prentuð í Hollandi. Ljósmyndar
inn er Leifur Þorsteinsson, góð-
ur smekkmaður og íþróttamað-
ur í ljósmyndalistinni, kemur
auga á ýmis skemmtileg mótív
og heldur vel á þeim, svo að
víða verður úr þessu lifandi
mynd af gömlum og nýjum svip
bæjarins. Sumstaðar hefur gam-
all Reykvíkingur eitthvað að at-
huga við myndavalið, saknar
þessa og hins sem vissulega er
áberandi hluti bæjarins. Ég
fékkst líka einu sinni við svona
bókagerð og hefur þá líklega
mátt segja eitthvað svipað. Að-
alatriðið er, að Reykjavík á skil
ið allt það, sem bezt verður gert
í þessum efnum, hvort sem á
hana eir litið sem sögustað eða
nútíma athafnabæ. Björn Th.
Bjömsson skrifar helzt um
gamla daga og kemur víða við
og Gísli B. Björnsson hefur
teiknað skemmtilegar myndir í
bókina. Hún er í heild sinni sér
kemnileg og falleg.
Alexander Jóhannesson
Um þjóðgarðana í Skaftafelli
og á Þingvöllum hefur Birgir
Kjaran skrifað lipra bók með
fallegum litmyndum, bæði með
víðri yfirsýn um landið og ein-
kennilegum smámótívum, með
eggjum, blómum og steinum.
Textarniir eru einnig á dönsku,
ensku og þýzku og er svo líka
um útgáfu Reykjavíkurbókar-
innar.
Mjög falleg og vönduð mynda
bók er einnig: Á söguslóðum,
sem Haraldur Hannesson hefur
séð um. Þetta eru myndir úr ís-
landsför Colingwoods 1897, en
hann var góður málari og teikn-
ari og gerði hér ýmsar myndir,
sem bæði eru fallegair í sjálfu
sér og sögulega merkilegar. 14
þeirira eru prentaðar þarna í lit
um, en alls eru um 60 myndir í
bókinni. Haraldur Hannesson
skrifar fróðlega ritgerð um
Collingwood.
STEFNUR OG STÍLL
f STJÓRNMÁLUM
De Gaulle hefur sagt, að
grundvöllur og gildi stjórnmála
leiðtoga sé karakter hans, lynd-
iseinkunn hans, festa hans og
dyggð í erfiðleikum, sköpunar-
máttur hans í hagnýtum firam-
fcvæmdiuim og í erfiiðleilkum þurtfli
hiatnm þuaifii stuæidum alð gleria það
og farið sínu fram, jafnvel þótt
hann þyrfti stundum að gera það
með nokkurri hörku. Þessi um-
mæli eru tilgreind í nýrri bók
um „Charactsr and Style in
English Politics" eftir J.H.
Grainger (Cambridge). Það er
mjög vel skrifuð og skemmtileg
rannsókn á einkennum enskria
stjómmálamianna, á því, sem höf.
kallar stílinn í framkomu þeirra,
aðgerðum og áróðri, og á ein-
kennum þeirra í skaphöfn og
lífii, dláðium og dyggðuim, ortou og
andlegum eiginleikum. Þessu er
að vísu lýst á grundvelli ensbr-
ar sögu, frá átökum konungs-
hirða, höfðingja og almennings,
til nútímamanna eins og Lloyd
George og Baldwins og til verka
lýðsleiðtoga og Churchills og
Edens. En margt af því, sem
rætt er, hefuir almennt pólitískt
gildi. Víða em nýjar athuganir,
t.d. um Lloyd George og Bald-
win og að því er Baldwin varð-
ar má segja, að nú faxi fram
endurmat á honum og stefnu
hans, eftir að fyrri höfundar
hafa hallað á hann Stjómmál
eru Bretum runnin í merg og
bein. Sir Lewis Namier sagði, að
öldum saman hefði það verið
draumur enskrar æsku í beirri
stétt sem mótaði þjóðfélagið, að
komast á þing. En stíll þings-
ins og störf hafa breytzt marg-
Sir Winston Churchill
víslega. Lýðræðið hefur hert á
kröfunum til leiðtoganna. Bryce
lávairður sagði í sínu stóra og
ágæta riti um lýðræði nútímans,
að tóntegund og svipur neðri
málstofunnar risi og félli með
forsætisráðherranum og næðu
slík áhirif hans einnig til almenn
ings. En mat á slíkum leiðtogum
er erfitt — þeir liggja ekki fyr-
ir okkur eins og kvæði á bók-
arblaði. Pólitískur stíll er bæði
fólginn í orðum og athöfnum,
sem hafa gildi og endingu út yf-
ir líðandi stund og er mannin-
um bæði meðfæddur og myndað-
ur af honum sjálfum og hug-
rekki athafna hans, en ekk-
ert er áhættusamara en pólitísk
ar ákvarðanir og athafnir. Efni-
viður stjórnmálamannsins er
sundurleitt fólk, en ekki skáld-
legt yrkisefni. „Stjórnmálamað-
ur er leirkerasmiður, sem getur
ekki sjálfur valið sér leir, mál-
airi, sem ekki er einráður um
blöndun lita sinna, tónskáld,
sam verður kaninsfci a@ útsetljia
það lag sitt fyrir lúðna, sem
hann ætlaði að láta verða
strengjakvartett." Loks verður
stjónnmálamaður að vinna með
verkfæri flokks síns, „án flokks
ins mundi stefna hans fara for-
görð)uim,.“ Niðiurabaðla hlöf. í bófciair
lok er sú, að Englendingar hafi
notið „frjálsra stjórnmála í sjálf
stæðu ríki“, lýðræðis, sem mót-
azt hiefiur af sitíl oig kiarafcitieir
leiðtoganna. Þessu er lýst á
maTgan athyglisverðan og
sksmmtilegan hátt í þessari fróð
legu bók Graingeirs.
GUÐMUNDUR KAMBAN
Almenina bókafélagið hefur
gefið út öll skáldverk Kambans
í sjö bindum. Tómas Guðmunds-
son og Lárus Sigurbjörnsson
hafa séð um verkið. Ég hef flett
því, en ekki lesið ennþá, þóttist
þekkja flest ritin og er ekki að
skrifa neinn ritdóm. Kristján
Albeirtsson, sem var Kamban
nákuninugur, hefur skrifað ágæt
lega um hann. En það er þess
vert að minna á það stóra og
lofsverða átak, að gefa út sjö
stór og myndarleg bindi í einu.
Sjálfur mun Kamban hafa lagt
megináherzlu á leikrit sín, mis-
jöfn, en sum eru öndvegisverk,
en það má mikið vera ef hanin
hefiuir aamt elkki máð hæst í siaign
rær.mi list siinnd mieð sögumiRé uim
Ragnheiði Brynjólfsdóttur, en
hafði áður skrifað um hana
sjálfstætt leikrit. Hann skrifaði
líka sagnfræðilega ritgerð um
efnið, sem ekki er í ritsafninu,
og hefði liklega orðið ágætur
sagnfiræðingur. Þessi nýja út-
gáfa festir hann í þeim heiðurs-
sessi, sem hann á.