Morgunblaðið - 21.12.1969, Blaðsíða 2

MQBGUNB’LAÐŒÐ, SUNNtTDAGUR 21. DBSEMBER 1960
>
>
t
>
>
ógöngunum og heldur seinast áfram
af tómri tregðu. En loks fer að sjást
skíma inmi í skógairþykkninu, ogsmátt
og smátt birtir. Einn góðan veðuirdag
faerðu umbun allra þrauta: það sér út
á hafið“.
En Álf friá Vindhæli hefur vantað
það mikilvægasta: að hafa fundið
takmöirk sín. Marglyndi hans kemuir í
veg fyrir — að hann sjái út á hafið.
Höfundur Fomira ásta ákvað ungur
að komast lengra en að skógarbrún-
innL
Þannig eru Fooiar ástir í serm
mótmæli gegn marglyndi síns tíma og
varúðarráðstöfun gagnvart höfundin-
um sjálfum, Hann hefur áreiðanlega
alltaf þurft á þessari varúðarráðstöf-
un að halda, svo mikill lífslistaonað-
uir sem hann er að eðli og upplagi.
Marglyndið, hvort sem það birtist í
lífsþorsta eða leikhyggju, var eins
konar tízkufyrirbrigði á þessum ár-
um. Nýrómantíkin, sem þá var alls
ráðandi mótvægi eða andsvar við
raunsæisstefnu Brandesar, prédikaði
þalð óspart. Davíð Steflámisisioai vwr
auðvitað undir áhrifum þessa nýja
epíkúrisma og í Svörtum fjöðrum er
gælt við marglyndið á ýmsam. hátt.
f>ar situr lífsnautnin í fyrirrúmi. En
marglyndisins gætir minna í Svörtum
fjöðrum en ella vegna þess hve ljóð-
in í bókinni eru opimm skáldskapur.
V
Sigurður Nordal flutti fyrirlestra i
Reykjavik veturinn 1918—’19 um Ein-
lyndi og marglyndi, og voru þeir
kenndir við Hannies Árnason. Fyrir-
lestæa þessa, sem aldrei hafa verið
birtir á prenti, skirifaði hann jöfnum
höndum og síðasta kaflann í Hel, í
Oxford veturimn 1917—’18, og kom
með fyrirlestrana fullsamda heim.
Þeir voru tuttugu að tölu. Áreiðan-
lega var það engin hending sem
stjómaði því að hann samdi þá um
leið og hann var að skrifa um sama
efni í Hel. f fyirirlestrunum kemur
fyrst fyrir arðið leikhyggja, sem
minnzt hefur verið á. Án fyrirlestr-
anna er vamt hægt að skilja uppgjör-
ið í Fomnum ástum.
í upphafi fyrirlestranna benti Sig-
urður Nordal á að einlyndi og marg-
lyndi eru tvær andstæðar stefnur í
sálarlífi hvers manns „þar sem öllum
er eðlilegt á víxl að stefna að því að
viðla nýju efni í sálarlífið og koma á
það kerfun og skipulagi, að veira á
víxl opnir við margs konar áhrifum
og beina athygli og oricu að einu
marki, að vera á víxl eins og hljóð-
færi í hendi lífsins eða ráða sjálfir
leiknum", eiins og hann kemst að orði
í ágripi í Lögréttu. Hann bendir á að
sumir menn hallist vegna eðlis
eða uppeldis svo greinilega á aðra
hvora sveifina að nota megi orðin
einlyndi og marglyndi sem skapgeirð-
arlýsingar. Þá segir hann að mörgum
reynist örðugt að kjósa um auð og
samræmb fjölbreytni og orku, breidd
og dýpt, viðkvæmni og framkvæmni.
Þá verði einlyndi og marglyndi tvær
sjálfstæðar eða sjálfráðar lífsstefnur,
sem verða mönnum að íhugunarefni
og skapa vegamót í lífi þeirra og
þroska. Hann gerir grein fyrir bygg-
inigu skapgerðarinnar, afstöðu ýmissa
gæfuleiða (nautn, gleði, hamingja)
viljaþreki og sjálfsvaldi, en bendir á
að orka sálar og líkama sé svo tak-
mörkuð, að það eitt setji fjölbreytn-
inni þröngar skefjar. „Og sú takmöric-
un ræður því, hve langt verður kom-
izt í marglyndi og í hvaða myndum
öfgar þess komi fram . . . Eins og
flnamkvæminin er meginrót einlyndis-
ine, má rekja flest í marglyndinu til
viðkvæmninnar, því hæfileikinn að
verða fyrir áhrifum og þörfin á því
verða ekki aðskilin. Viðkvæmnin er
bæði sjálfráð og ósjálfráð, fjölhæf og
einhæf, flrjó og óflrjó. Hún á sér dul-
argervi sín og bregzt í mörg líki.
Þannig getur hún komið fram sem til-
finningaþörf eða jafnvel tilfinninga-
sýki, sem íhugunarþörf eða íhygli, en
hún getur af sér vafahyggjuna. Úr
öllu þessu er svo leikhyggjan ofin,
þar sem maðurinn situr sem áhorf-
andi sjálfs sín og annarra við straum
lífsins, án þess að láta hann ná tök-
um á sér. En leikhyggjan og drauma-
lífið, líf í listum og ímynduðum heim-
um eru lífemislist marglyndisins á
hæsta stigi“.
Yfirlitinu lýkur með því að bent er
á að bæði einlyndi og marglyndi geti
þunrkað upp lindir sálarinnar og end-
að í dáleysi, sem líka getur lagzt á
æskumenn, svo að auður lífsins opn-
ist aildred fyrir þeim. Og neynt er að
sýna hvemig hægt sé að miðla mál-
um milii einlyndis og marglyndis,
„hvemig sitt á við á hverju aldurs-
skeiði, benda á leiðir eins og lif í and
stæðum, andlega víxlyricju, eining í
fjölbneytni o.fL Þrátt fyrir allar höml-
ur á að vera hægt að benda á fyrir-
mynd þroska og fullkomins lífs, þar
sem öll parsónam fær að njóta sín í
samræmi, eins og allir pairtar trésins
í vexti fagurs viðar. Honum eru
eins og manninum takmörk sett, en
hann á sér þó bæði sterkan stofn,
djúpar rætur, sem sjúga næringu úr
skauti jarðarinnar, og víðar limar,
sem breiðast við ljósi og lofti himinis-
inis, gefa ilm og skugga og bena full-
þroskaða ávexti“.
Ekki fler hjá því að leitin veiti hon-
um nokkra svölun, meðan á henni
stendiu1. Listamaðurinn finnur yndi
og svölim í leitinni að fullkominni
niðurstöðu, en list hans verður ekki
metin eftir leitinnL heldur árangrin-
um. Gildi verksins, en ekki leitin,
ræður úrslitum um hvart við köllum
það listaverk og hversu haldgott lista-
verkið er. Sama máli gegnir um gæf-
una. En meðan hún er óhöndluð má
ylja sér við leitina að henni. Eða eig-
um við að segja: blekkinguna í leit-
inmi.
Því að — hvert leiðir sú gæfa sem
er fólgin í leitinmi einni? Hvert leiðir
sú takmarkalausia leikhyggja, sem á
rótleysið eitt að driffjöður og tak-
marici?
Undir lok Heljar er lýst sálarlífi
Álfs frá Vindhæli: „Sál hans . . .
tvístraðist, eins og þegar kvikasilfri
er helt úr skál og það sundrast í ótal
smáhnoðu. Sál hans sundraðist og elti
um þessi lína: lífsnautnin frjóa. En
lýsingarorðið frjóa bjargar litlu, því
að hér er aðeiirus lýst hálfu lífi og
leggur Jónas sjálfur á það áherzlu
með því að bæta við: alefling andans
og athöfn þörf. Þá fyrst þegar þessi
viðbót ar kamin til síkáiia, hietfiur hainin
lýst því beila lífi sem fyrir honum
vakir.
VIII
Ályktunarorð þessara hugleiðinga
eru því, hvemig sem ritskýringin
dugar að öðru leyti, að fyrir höfund-
inuim vaki að skrifa sig flrá marglynd-
iniu, stíga sporið flrá akáldisikiap till vás-
inda. En hann vissi ekki þá, eins og
hann segir, að viðskilnaðurimi yrði
svo afllgjiör sean raium ber vitini. Saimit á
hann nú auðvelt með að sætta sig við
þennan viðskilnað. Hann hefði aldrei
getað hugsað sér að verða skáld að
í fyrirlestrunum er varað við marg-
lyndinu og þeim skerjum sem eru á
leið þess. I Fomum ástum, og þá eink-
um Hel, eru gerðar upp við það sak-
imar — og það léttvægt fundið. Samt
er farið fögmm orðum um sum fyrir-
heit þess, það getur átt við á vissu
aldursskeiði. Álfur á vissulega sínar
góðu stundir. En þær verða aldrei
annað en ljósrák, sem deyr inn í
myricrið um leið ag hún fæðist. Þeg-
ar hanm heldur að harvn hafi höndlað
gæfuna eða hamingjuna eða hvað við
eiiguim að kaJÍLa lakamiiairic leiitarinnair,
andvarpar hann: Hvers vegn má
ekki svona augnablik verða að eilífð?
Það er eins og hann viti ekki að
augnablikið er aðeins gára á yfir-
borði tímans. Það hverfur í djúpið.
Álfur lifir í augnablikinu. Hann
þyrstir eftir nýjum og nýjum ævin-
týrum Una, æskuást hans, tákn alls
þess seim er hreimit ag óspiMit, neymár að
halda í hann: „Farðu ekki frá mér,
Álfur. Aldrei getur nokkur kona unn-
að þér heitar em eg, því eg á ekkert
nema þessa tilfinnimgu". Og hún
hefur hugboð um þær hættur,
sem bíða Álfs, þessa rótlausa Ódys-
seifs, sem engin bönd halda: „Ég hata
sjóinn . . . hata hann í ofviðrunum . . .
hata hann í logninu . . . en allra mest
í sólskini og vorvindi, þegar hann
felur ógnir sínar í gervi leiksins“ En
Álfur svarar: „Reyndu ekki að telja
mér hughvarf. Sérðu ekki hvernig
báturinn minn togar í landfestina og
vill út. Eg elska hafið ..."
Hann elskar hafið — og verður því
að bráð eins og aldan
Hann leitar gæfunmar og heldur að
hann finni hana, „því sjálf leitin er
gæfan Boðarð hennar er: leitið og
finnið ekki! Gæfan er ekki til þess að
eiga hana, heldur þrá hana og eign-
ast, sleppa henmi og minnast hennar.
Gæfan er ekki ein, heldur í ótal brot-
um og gæfan er að eiga kost á öllum
þessum hrotum. Sá sem tekur einn
kostinn og segir: þetta er mín gæfa,
þetta er gæfan — hann hefur misst
allra hinna kostanna, þúsund sinnum
meira en hann vann, jafnvel þótthann
hefði höndlað stærsta brotið".
hringana, kveinaði eftir því að sam-
einast aftur, týndi hringunum, týndi
sjálfri sér . . . Sál hans er eins og
regndropi, algjörlega tóm og tær.
Hann hefur gleymt öllu . . . Sál hans
er eins ag bikar, sem þenst, því meir
sem á hanm er skenkt, og hæfileika
hans að gleðjast eru engin takmörk
sett..."
Niðurstöður fyrirlestranna um ein-
Ijrnidi og miarglynidi var tMmaaim tál að
láta þetta hvart tveggja gamga upp 1
hærri einingu, eða eins og Beter Nan-
sen sagði léttúðlega: „Gjennem mange
til een.“ Hann átti við konur, en Sig-
uirður Nordal á við ýmsa þætti lífs-
ins, án þess að þurrka fjölbreytileik-
ann út. í síðasta erindinu tók hann
líkingu af tré, eins og drepið var á:
rætur þess standa djúpt í mold, það
er með þunnan og sterkan stofn, sem
heldiuir tinémiu uppi ag kiróruu með ailllla
bennair fjölbreytni — þannig þarf
heilt líf að vema. Og með kmóniunmi á
hamn ekki sízt við ákveðnia tegund
trúar: það sem opnast upp á við.
Flestum hefur reynzt erfið þraut að
lifa þessu heila lífi, og ma/rgir arðið
að sætta siiig við mæitiuirmiar eámiair ag
stofninn. Um þessar rætur og þennan
króniulausia stofn fjaJHar eimruig maric-
verðasta skáldverk Sigurðair Nardals
eftir Fomar ástir, Uppstignirug. Tak-
mairk verksins og aðalinntak er tog-
streiban milMii einilymdiis ag mairigflynd-
is og þrá hins hálfa lífs eftir krón-
unni. Að vísu sýguir hún næringu úr
j’örðdmmi, en hún ein giebur opmiazt tii
himims. Þessi leit að trú, þessi trúar-
þörf, hefur verið einn snarasti
þátturinn í lífi Sigurðar Nordals og
ritgtöirflum. I Formuim ásitiuim, eims ag
Bami náttúmnnar og Svörtum fjöðr-
um, er því sannarlega vísbending um
það siem veirða mumidi.
VII
Eitt helzta einkemmi margSymidiis er
lífsnautnin, eins og fynr greinir. Þeg-
air hiún er svo hastairfliagia gagmirýnd í
Hel sem raun ber vitni, reyniir maður,
a.m.k. meðan aldurinn er ekki farinm
að færast tiltakanlega yfiir mann, að
firnnia hemmi ei/tthvað tii móiisibóta ag
kemiuir þá í huig Ijóð Jóniaisar og eimk-
atvinnu, að gena skáldskapinm að
þegnskyldu. Þess vegma m.a. vaidi
hann vísindin, enda hefur hann, þeg-
air hamn iaiúk við Fartniair ástiir rúm-
lega þrítugur, haft litlar hugmyndir
um hæfiieákia siínia sem skóJd. Hamm
hefur þá þegair samúð með vísinda-
miammiinium eirnis ag hanm hiefiur samiúð
með mammánium, sem teíkuir að sér að
elska eina konu. Auðvitað er þessi
hugsjón, a.m.k. flrá sjónarmiði mairg-
lyndisins, amdstæð skáldskapnum. En
— eirnis og demantinm verður ekki
slípaðuir nema með demanti, þannig er
ekki hæigt að vega á mótd sfkáldskap
— niema með skiáJidiskiap. Á þvá hafa
flestir svokallaðir gagnrýnendur og
sumir ritskýmem/dur sivo sammariiega
flaskað. En vísindin hafa arðið Sig-
urði Nordal því kærari sem hann
þurfti að fórna imeiru fyrir þau. Það
var einnig í anda þeiinrar hugsjónar
siem hanm tileimikaðd sér uinigur ag birt-
ist á svo skýrian hátt í Hel, etf ved er
að gáð. En fómin hefur einnig orðið
eftirminnilegasti þátturinn í starfi
vísindamannsins, prófessorsins, rit-
skýrandans, og það er hún sem hefur
veitt honum þá skáldlegu sýn^ sem fá-
um er getfin. Sú fórn var að vísiu dýru
verði keypt. En hún hefur einnig gefið
mikið í aðra hömd. Fomar ástir er
píslairsaga baráttunnar milli einlynd-
is og marglyndis.
Og — ultra posse nemo obligatur.
Sigurður Nordal hefur, þrátt fyTix
allt, blótað á laun.
______________IX__________________
Formar ástiir er kOiaisisásikt verk að
ytri umgerð. Þar blandast saman göm-
ul íslenzk sveitamenning, ný bargar-
menning og goðsögulegur heimur
grískra memmta. Söguhetjan, Álfur
eða Ódysseifur, skapar sér sjálfurum
gjörð um líf sitt; haf og eyjar. „Getur
ekki allur sá beimur, sem liggur inn-
an í baugi vetrarbrautarinnar, allt
sem við yzt eygjum og greinum, verið
frumagnir í misheppnuðum kristalli,
sem veltist í fjöirubarðinu við haf til-
verunnar?“ Og ef allux heimur vetrar
brautarinnar er ekki merkilegri en
flrumagndr þessa misheppmiaða kristaMs
keraur ekki á óvart, þó að manmssál-