Morgunblaðið - 21.12.1969, Blaðsíða 4

4- MORíGUNBLAöIÐ, SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 196©
höfundur henni í þessum orðum: „Til
hvers er að reynia að sMpa fileti á perl-
una? Hún missti við það hina fölvu
mánagljá sína, og eftir yrði demantur
— úr kalkL“
Dísa er eilíf storkun konunnar,
freistingin holdi klædd: „Trúaðir
munkair hafa hvílt í faðmi þínum með
vissuna um eilífa útskúfun í huga
sínum . . . “ Hún er gæs. Og hún hef-
ur enga möguleika til þroska, en siamt
er hiúin goðlkynjuð og eimis og ailfliar kocn-
uir fuil'ltrúi eimihvers miMiu meira en
hún er sjálf. Henni er jafnvel líkt við
perlu. Perla er verðmæti og ástæðu-
laust að reyna að slípa hana, breyta
henni í kalk. Dísa ar fullkomin í sinni
mynd, og það er ekki henni, heldur
Álfi að kenna, þegair hann fer að leita
hjá henni að einhverju, sem hún á
ekki tiL
Auðna: hún er einlyndið í ást
mannsins. Auðvitað hefuir Sigurður
Nordal einnig kynnzt henni — en lík-
lega ekki fyrr en eftir að hann skrif-
aði Hel. Hún er eimis og sumt annað í
sögunni: hugboð er hann kynntist síð-
ar sem áþreifanlegum veruleika. En
fyrst og síðast einlyndið í ást manns-
ins. Álfuir hinn marglyndi velur hemni
því óþvegin orð: „Þú átt eftir að gift-
ast manni, sem hefur sofið hjá skækj-
um, svívirt allar tilfinningar sínar og
elskar þig aðeins sem kvendýr. Hann
mun gera þig grófa og holdlega.
kveikja í þér gimdir, sem þig órar
ekki fyrir nú, slökkva guðdómsneist-
ann í augum þínum og bjarmann á
enninu. Þú átt eftir að engjast í fæð-
ingarhriðum, hafa brjóstin þurrsogin,
gína yfir grautarpottum, fölna, visna,
skorpna".
Samt hefði hann viljað geta unnað
henni, fundið hjá henni hvíld, en það
vair ekki hægt. Eirðarleysið og lífs-
nautnin svall honum í hrjósti. Og
hann spyr, „hvers vegnia eru öll kjöir-
vopn tvíeggjuð?"
Þegair hann síðar hittir mann
Auðnu í forsal dómairans, hreykir
hann sér af því að hann var „fyrsti
unnusti hennar, og hún gaf méir allt
sem mær getur mainni gefið“. Hann
talar um ástríðu hennar — og þetta
eina augnablik sem er konunni allt,
að hans áliti. Hann hugsair í augna-
blikum, skilur ekki annað, heldur að
það sé hægt að raða augnablikunum
saman, svo að úr verði heilt líf eins
og þegar myndspil er sett saman úr
frumpörtum sínum. En gort hans og
yfirklór kallar á staðreyndir fómar
og neynslu. Þama situr maðuir Auðnu
alveg rúlegur, hann veit betur: Auðna
varð aftuir ung, ný — „og hún var
fædd af bænum mínum og ást. . . Hug-
ir okkar hafa haft tíma til að vaxa
saman, í banáttu og sigrum, við hvers-
dagsannir og jólagleði. Við höfum
grátið saman yfir bömum okkair, sem
dóu, glaðzt yfir börnunum sem lifðu,
leitað huggunar hvort hjá öðru, þeg-
ar þau uxu upp og fóru frá okkur út í
heiminn. Eg hef kysst tárin úr augum
hennar, fölvar kinnaimar og gránandi
hárið.“
Það eir einlyndið sem talar. Það
skiiliur mieiiria ein Skógiiinin, því að það
hefur séð út yfir hafið.
Steinunin: skáldið hefur vafalaust
ákveðna konu í huga, og veitir því
ekki athygli fyrr en eftiir á, að hann
hefur gefið þessari konu nafn fóstru
sinniar. Aðdiáiun hanis á gömílu kx>n-
unum í Vatnsdal er honum í blóð bor-
in. Steinunn á eitthvað skylt við Ásu
í Pétri Gaut, en hún á sér miklu auð-
ugri hugmyndaheim, þó að hún
sé, „a,ðeiinis“ ísiienzik sveiitaikonia. AJllf
borgaralegt etr henni í raun og veru
æðri veruleiki. Hún lætur ekki svo lít-
ið að kalla neitt hégóma. Reynsla
hennar hefur gert hana upp yfir það
hafna. Hún vill gefa Álfi lamb, „sem
getur kennt þér, hvað er að lifa“.
Hún ætlar að reyna að hjálpa honum
til að komast út fyrir sjálfan sig með
því að fóma einhverju fyrir aðra. Ei
hann eignaðist þó ekki væri nema
lamb, yrði hann hræddur um það. Það
gæti hrapað í ktottumiuim. „Er ekki
hægt að færa hégómanum svo dýrar
fóinnir, að hann verði tekinm í guða-
tölu?“ spytr hún Og áður en hún leið-
iir Álf á fund Heljar, minnir hún
hann á hversu túnfíflarnir beri af
töðugrestomx. „En gæititu að, þegair
grasið er slegið. Þá verða fíflaimir
ónýbt og iitonjlaiust silaáak, en grasið er
ekfci einiuinigiis fenigur í hllöðiu bónidans,
heildiuir anigar þaið betur en nokkiur
rós og ilmur þess stígur sem fóm upp
till bústaðia gaiðianna“.
Með þessum orðum getum við kvatt
konumair í lífi Álfs frá Vindhæli.
XII
En — ekki eir hægt að skilja við
þessar huigieiðingar á fimimibugsafmæli
Fornra ásta svo, að ekki sé minnzt á
það sem oftast hefuir verið til umræðu
þegar bókina hefuir borið á góma,
form sagnanna. Hel varð „að ljóða-
brotum í sunduirlausu máli“, eins og
höfundurinn bemst að orði í eftirmála
fyrri útgáfu. „Ljóðaformið leyfði mér
að stikla á efninu, láta langair eyður
vera milli brotanna, gefa það í skyn
með einni samlíkingu, sem annars hefði
orðið að nota mairgar blaðsíður til
þess að gera grein fyrir“.
Sem sagt prósaljóð.
Slík ljóð ruddu sér mjög til rúms á
Norðurlöndum, þegar Sigurður Nor-
dal dvaldist þair fyrir fynri heims-
styrjöld, og sér þess víðar stað í ís-
lenzkum bókmenntum en Fomum ást-
um. Sorg Jóhanns Sigurjónssonar og
Söknuður Jóhanns Jónssonar löngu
síðar eru þekkt og raunar sígild dæmi
um óbundin eða lítt bundin ljóð,
sprottin úr þessazri bókmenntastefnu.
Ljóð þessi eiga sér ekki sízt fyrir-
myndir í skáldskap norska skáldsins
Obsrtifeiidieirs, siem varð upp úr 1890 fyr-
ir djúpum áhrifum af ljóðum frönsku
skáldanna Verlaines og Baudelaires,
einkum Petits poémes en prose, sem
réð ÚTBlitum um form Heljar eins og
fleiri prósaljóða fyrr og síðar. Obst-
felder shrifaði skáldsögu sem bar
nafn andstæðu Heljar, Líf. Og hann
átti sína madonnu og sína Dísu: Du
er som selve natunen, Eva! Sagt hef-
ur verið að í ljóðum Obstfelders verði
konan „eins konair endurholgun hins
móðurlega í náttúrunni". Konan í
ljóðum Obstfelders var hinn nafn-
lausi huggairi. Þessi afstaða var í tím-
anum — og tíminn var í ljóðforminu.
Á sama hátt og óbundin ljóð Obst-
feldens höfðu mesta þýðingu fyriT Jó-
hann Sigurjónsson og Jóhann Jóns-
son og þau atómskáld sem síðar
komu til sögunnar hér á landi, þann-
ig höfðu prósaljóð hans og Baude-
laires mesta þýðingu fyrir Fornar
ástir.
Prósaljóði má lýsa svo að það sé
laust mál í ljóðlrænium búningi; að pað
hafni ströngu forrni og eignist í stað
faistnair hrynjamidi ríms og ákivelðíiininiar
vísuorðalengdair, frelsi til að fylgja
sveigjanleik og stemningu ímyndunar
aflsins; að það sé stutt verk í
óbundnu máli, laust við fasta atburða
rás venjulegrar skáldsögu eða smá-
sögu; að ljóðrænm stíllinn sé mynd-
ríkur og stemningsfullur og yfirleitt
sé prósaljóðið þéttara í sér en venju-
legt óbundið mál.
Með þessa skilgneiningu í huga hef-
ur Hel öll einkenni þessa forms, en
miklu síður aðrar smásögur Fornra
ásta, Síðasta FuMið, Loginöildiur og
Spekimigurimm, þótt þær beri alílar
sterkan keim þess á köflum. Aftur á
móti gætir áhrifa prósaljóðsins mjög
gneinilega í sumum þeim „nýtízku-
legu“ skáldverkum sem nú draga að
sér athygli. Það skyldi þó aldrei vera
að margt í skáldsagnagerð okkar nú
eigd sér ekiki sáður irætiur og fyrir-
myndir í Fornurn ástum en ýmislegt í
ljóðlistinni.
Agnar læknir í Lognöldum, marg-
lyndur unglingurinn sem varð að ein-
lynda lækninum, getur þrátt fyrir
allt, stytt sér stundir með því að
skrifa eimistaka sinnum „vitleysur" á
blað. Undir lokin yrkir hann atómljóð.
Þá er hann farinn að fyrirlíta sjálf-
an sig fyrir að láta sér lynda gamlair
og margiendiurbefcmiar hiuigsiamir gr'istora
bókmennta. „Hann óttaðist hið nýja,
sem ótti örðugt með að finma búning,
sem stamaði og fálmaði og varð óljóst
og torskilið. En þair var einmitt eitt-
hvað að fæðast, þar var mamnshugur-
imn að færia úit kvíainniar. Umddir þeim
merkjum vair flokkur hinna lifandi“.
Og til að sanna sjálfum sér að hann
sé „í flokki hinna lifandi" yrkir lækn-
irinn, eða eigum við að segja Sigurð-
ur Nordal, fyrsta atómljóðið á ís-
lenzku:
Á ’niðdimmum nóttum
undir tárvotum trjám,
með einstök ormétin blöð
á kolsvörtum, kræklóttum greinum,
hef eg neikað —
Mánans frostkalda,
fölva sigð,
hefur saxað hjaTta mitt
í hundirað pairta,
og eg fann dofa í sáirum,
en emgan sviða . ..
(Ort í Reykjavík veturinn 1909—’IO)
Og segi svo hver sem er að marg-
lyndið hafi orðið íslenzkum bók-
menntum til einskis! En ef atómskáld-
skapurinn er jafnslæmur og sumir
vilja vera láta, getur Sigurður Nor-
dart efciki mieð góðri saimvizfcu vifcizt
undan allri ábyrgð. Agnar læknir
verður a.m.k. ekki kallaður til
ábyrgðar!
Þó að Hel gé alls óskylt þeim atóm-
ljóðum, sem síðar hafa einkennrt ís-
lenzka ljóðlist, örvaði sagan þá þróun,
sem hér hefur orðið, ekki sízt vegna
eftirmála Fomra ásta, þar sem sjálfur
Sigurður Nordal talar um fyrirheit
þessarar óbundnu ljóðlistar. Og það
sem meiira var: fyrirheitin voru eng-
ir draumórar, heldur staðreyndir sem
bókin sjálf bar vitni.
Hefðþundna Ijóðformið var í vanda
statt. Það var komið í sjálfheldu. End
urlausnarar þess, Davíð, Tómas og
Steinn, voru ekki enn komnir frsim á
sjónarsviðið. Jafnvel Matthías eys úr
skálum reiði siinnar í bréfí til Hannes-
ar Hafsteins yfir Þorgeirsbola ríms-
ins, eins og hann kemst að orði. Þó
voru þá engir aukvisar að temja bola:
Einar Ben., Steingrímur, Þorsteinn
Br'lliirugisision og síðar Stephan G. og Sbef-
án frá Hvítadiail seom sótti fensfclleifca
lljiðða simmia tól Nortegls. Ein boffli var
mförgluim átoeiniulhættur, efcfci siðiur en í
þjóðsogiuintnii.
Ekki er sízt athyglisvert að sjá,
hvernig Sigurður Nordal fjallar um
þetta efni í grein sem hann skrifar
um Grim Thomsen 1920. Hann segir:
„Er efcki von að þeton möninuim, sieim
lesa kvæði til þess að dilla hlustar-
tólunum, miklist önnur eins lýti og
rangar áherzlur, sundurklofin orð,
ófullkomin stuðlasetning og skothent
rím? Þegar slíkair villur eru taldar á
fingrum, að dæmi skólakennara, er
varla von, að skáldið hljóti háa
einkunn. Er það ekki líka sjálfsagt, úr
því að maður yrkir ljóð á annað borð,
að formið sé lýtalaust? Nei, það er að
vísu æskilegt, en ekki vitund sjálf-
sagðara en að hann sé stórskáld að
hugsun og ímyndun. Það væri góðra
gjalda veirt, ef heilmikið af íslenzkum
Ijóðum væri svo hneykslanlegt að
búningi, að erngum dytti í hug að fara
með þau, svo að miinmia af etflniiisilieysu
og endileysu læddust inn í hugsun
manirua og minnd í saiuðiaigæinu hag-
mælskunnair".
XIII
Með þessum orðum gætum við kvatt
Álf frá Vindhæli. En þó er ekki úr
vegi í lokin að bæta þessu við: sjald-
an eða aldnei hefur verið vegið eins
ómaklega að ungu skáldi og þegax
Sigurður Grímsson sagði í ljóði: Mér
faninisrt ég finmia til. En toamnstoi hefur,
þegar á allt er litið, engin einstök
seibniinig í íisllienztau Ijóða borilð með siér
eins mikið af andrúmi síns tíma og
einmitt þessi „vafasama" ljóðlína Sig-
urðiair Gríimisisiomiair. Ætllli hún vairpi
etóki svipuiðu lljóisd á btorua og hiug-
arheim Álfs frá Vindhæli og orð hans
sjálfs: „Eg er þreyttuir á að finna til,
enn þreyttari að finna ekkert til. Eg
get ekki lifað og þori ekki að deyja“.
Álfur var ekki einanglrað fyrirbæri í
lífi og hugsun þess tíma sem hann
speglar. En hann er nú orðinn ein-
stæð persóna í langri sögu íslenzkra
bóknneinnta. Og það aem mieiiina er: í
Hel birtist iinnsta hræringin í lífs-
tovifcu og huigsun Sigiuidðiair Nordals og
þair kynnumst við honum betur en
nokkuim getur órað fyriir athugunair-
laust. í Hel er mikið af ævisögu hans
sij álifs, þó etotoi ytri æviisiögu, hieMur
þeinri sögu sem á dirauma og hugboð
að foreendu. En þau eru einatt ein-
kenni merks skáldsfcapar — og sterk-
ari en nokkur veruleikL f Hel er
margt undarlega líkt því sem síðsu-
varð. Og mairgt stendur óhaggað. Það
er áreiðanlega engin tilviljun, þegar
skáldið kveðuir Álf og Unu í lok sög-
unnair með brotum úr sátonum Davíðs.
Þeir hafia aldrei misst gildi sitt og
eiga nú jafnmikið erindi við okkur og
þegar þeir voru ortir. Einstein hefði
getað ort þá, ekki síður en Davíð
konungur.
Maðurinn er undir afstæðiskenn-
ingunni. Fyrir Álfi er hver dagur ei-
lífð. En það er ekki sama eilífðin og
Siiguinðli Nordal hefiur þóbt eftinsiófcn-
aTveirðust.
M.