Morgunblaðið - 21.12.1969, Blaðsíða 9

MORiGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 1-909
9
Guðmundur G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
„Vér erum allir limir á
sama líkama”
Þorsteinn Thorarensen:
Móralskir meistarar.
Myndir úr lífi og viðhorfum
þeirra, sem uppi voru um
aldamótin.
Bókaútgáfan FjölvL
Reykjavík 1969.
Það er mikið rætt um ættar-
völd og þá einnig á vissan hátt
ættareiinkienni í þessari bók, en
höfundur hennar er einmitt af
einni hinni nafnkunnustu ætt með
þessari þjóð á síðairi tímum.
Hún á, svo sem aðrar ættir, sín
einbenni, þótt þau komi misjafn
lega skýrt firam hjá hinum vmsu
einstaklingum, og mér hefur
virzt, að margir í þeirri ætt séu
afrenndir að dugnaði og aerið
hugkvæmir á því sviði, sem verð
ur þeim hugstæðast, og eainfrem
Ur megi telja allkaldrænt raun-
sæi eitt af einkennum ættarinn-
ar. A því getur ekki leikið vafi
að loknum lestri slíkrar bókair
sem þessarair, að allt þetta hlýt-
ur höfundur hennar, Þorsteinn
Thorarensen, að hafa til brunns
að bera í allríkulegum mæli.
Það mun á fánna faeri að vinna
á einu ári úr jafnvel áður söfn-
uðum gögnum í þessa bók og
síðan skrifa hana, ganga frá
henni til fulls og koma henni
gegnum prentverk. Hún vitnair
og um mikla hugkvæmni, stund
um getspeki og sannarlega raun
sæi, sem ekki sést fyrir. Bókin
er 544 breiðar og allþéttletrað-
ar blaðsíðuir, og efnisatriðin —
þeirra tala er legíó. Er og bók-
in viða síður en svo fljótlesin,
ef nokkur hugur á að fylgja
lestrinum, og tel ég það rnmnsta
kosti nokkur dagsverk að lesa
hana að veirulegu gagni . . . Og
þvilíkur reiðilestur yfir „ís-
lenzkum aðli“, þvílík gengisfell
ing á íslenzfcri manndómsmynt!
Það er og fljótsagt, að ég tel,
að eigi að storifa rækilega um
þessa bók, kanna samvizkusam-
lega öll efnisgögn og meta
helztu ályktanir höfundar af
raunhæfum rökum, þá verði að
leggja í það mjög mikla vinnu.
Ef til vill verður einhver til
þess, því að þama er af full-
komnu hlífðarleysi og spott-
beistori bersögli fjallað um hvat-
ir, orð og gerðir fáeinna for-
feðra fjölmargra mennta- og
mektairmanna í hinu íslenztoa
þjóðfélagi.
Bókin fjallar um menn og mál
efni á síðasta fjórðungi 19. ald-
air. Er fyrst í allbeiskum spott-
tón vikið að byggingu alþingis-
hússins, sem kallað var Frelsis-
höll, þar sem konungskóróna,
flattur þorskur og landvættim-
ir státuðu á framhlið. Það var
dr. Pétur Pétursson, biskup yf-
ir íslandi, margtorossaður lær-
dóms — og valdamaður og rík-
astur maður allra íslendinga á
Sinni tíð, sem lagði hornstein-
inn að Klippfiskhöllinni, sem
Steingrimur skáld kallaði svo.
Biskupinn sló þrjú högg á sbein-
inin og mælti: „f nafni heilagr-
ar þrenningar." Þá er vikið að
trúarlegri leiðsögn dr. Péturs og
tilfært það, sem hann, rikasti
maðuir þjóðarinnar, segir í post-
illu sinni og bókarhöfundur tel-
Ur bregða allskýru Ijósi „yfir
þjóðfélagsskipunina á síðustu
öld.“ Pétur biskup segir meðal
annars:
„Látum oss hugleiða, hve
syndsamlegt það er að veira
óánægður með sín eigin kjör og
öfundast yfir annarra kjör-
um . . . “ Og síðair í sömu pme-
dikun: „Véir erum allir limir á
sama likama, segir postulinn.
Væri þá tilhlýðilegt fyrir limi á
sama líkama að öfunda hver
annan?"
Höfundur sýnir síðan fram á,
að yfirstéttin í Reykjavík og
þeir, sem eru undir áhrifum frá
henni, meðal annars skáldin,
storíða fyrir danska konungs
valdinu, en ráðandi menn og
allt þeirra fjölskyldu- og vensla-
lið lætur sig engu varða, hvern-
ig er fairið högum almennings.
Bendir hiamm á háðuleg og átak-
anleg dæmi um tildurtilbeiðslu
heldra fólksins, samfara algeru
tómlæti gagnivairt alþýðu manna.
Þá lýsir hann því, hve þing-
menn og landshöfðingi voru
ósýtnir á fé, þegar alþingishús-
ið var reist, og svo var ekki
til eyrir í landssjóðnum, þegar
yfir þyrmdi hallæri, svo að ekki
var á anman hátt unnt að firra
mikinn hluta þjóðarinnar hung-
urdauða en ganga með betlistaf-
inn um nálæg lönd. Eins er frá
því skýrt, hve ríflega voru
ákveðiin laim hinna æðstu
embættismianna og hve mikill
vair mismunuir á launum þeirra
og til dæmis kennara við latínu
Skólann, hvað þá ritaira biskups,
amtmanns, landfógeta og ' póst-
meistara. Hér verður ekki rúm
til að greina frá nema nokkrum
efnisatriðum, þessarar stóru
bókar, en höfundur virðist færa
að því ærið ljós rök, að í öllum
efmum réðu í Reykjavík og þar
með á landinu öllu nokkrar ætt-
arklíkur — og að enginn gat
vænzt neins frama nema hann
lyti einhverri þeirra og þá helzt
þeinri ráðamestu. Langur kafli
er um dir. Bjöm M. Olsen, sem í
fyrstu virtist manna frjálslynd-
astur og snemma bair ótvírætt
af flestum að lærdómi og skarp
skyggni, en reyndist síðan sem
umsjóniarmaður pilta í latínu-
skólanum harðstjóri, sem ekki
kunni eða gat stjómað, en í
krafti tengsla sinna við hin
æðstu völd gat farið sinu fram.
í kaflanum Ókristilegar aðfarir
er sagt frá slíkri framkomu Ol-
sens og eins samkennaira hans
gagnvart einum skólasveininum,
að ekki er unnt að hugsa sér,
að lægra verði lotið!
Öðru hverju er í bókinni vik-
ið að erlendum atburðum,
straumum og stefnum og áhrif-
um þeirra á íslenzka stúdenta í
Kaupmainnahöfn. Þar ber eink-
um að geta valdatöku frjáls-
lyndira manna í Noregi og bar-
áttu þeirra í Danmörku gegn
hægrimönnum undir forystu
Estrups, sem tók sér einveldi og
var þó í náð hjá hinum hálofaða
stjórnairskrárgjafa okkar, Krist-
jáni konumgi IX Eiaxnig er storif
að altrækilega um Georg
Brandes, stefinu hans og víðtæk
áhirif. Það ar alkunna, að Hainn-
es Hafstein og þeir aðrir stúdent
air, sem stóðu að útgáfu ritsins
Verðandi, urðu fyrir djúptæk-
um áhrifum firá BrandesL en
áhugi þeinra til umbóta hér
heima virðist meira hafa beinzt
að breyttri stefnu í bókmennt-
um og trúmálum helduir en að
siðbót á vettvangi stjórnairfars
og valdbeitingar. Svo var þá
annar hópur ísieinztona stúdenta,
sem kallaði sig Velvakendwr.
Þorsteinn Thorarensen
Þeir sýndu einkum áhuga á
stjórnmálalegri siðbót og vildu
efla flokk, sem hefði ekki sízt
það markmið að hnekkja þeinri
valdbeitingu, sem hafði í föir
með sér undirlægjuhátt og sið-
spillandi tækifærisstefnu hjá
þeim, sem sáu sér ekki annað
fært en sækja embættisframa
eða aðra aðstöðu til framfærslu
sér og sínum í hendur landshöfð-
ingja eða vina hans og banda-
manna, sem sé embættisklvkn-
anna í Reykjavík. Helztu for-
ingjar þessa stúdentahóps voru
Páll Briem, síðar amtmaður, og
lengi vel Finnur Jónsson, seinna
frægur prófessor, en hann viirð
ist hafa veirið allna manna æst-
astur umbóta- eða allt að því
byltingairsinni. Og það er þessi
hópur manna, sem bókarhöfund
ur telur hafa haft sérstöðu um
heiðarleik, réttsýni og framtak
til raunhæfra umbóta á hinu
lamandi ástandi íslenzkra
stj 011181410 tta og valdbeitingar.
Höfundur færir að því allmikil
rök, að Magnús Stephensen,
hafi, lömgu áður en hann var
orðinn landshöfðingi, verið ærið
áhrifaríkur um flest, sem hann
kærði sig um að hafa áhrif á, og
hafi þa.r hvort tveggja komið til,
firábær lagni hans og ýtni bak
við tjöldin og harðfylgni, þegar
henni þuirfti að beita, fyrir opn-
um tjöldum. Og þá er hann var
orðinn æðsti maður landsins
með sjálfa einræðisstjórn
Estrups að bakhjarli, vair hann
ótvírætt kominn í þá aðstöðu að
enginn sá, sem ætlaði sér frama
eða hagsbóta frá hendi stjóm-
arvaldanna, hafði minnstu mögu
leika á að komast fram hjá hon-
um. Það vissi Björm Jónsson —
og Hannes Hafsbein virðizt hafa
talið, að andstaða gegn veldi
hainis væri ótímabær og gagns-
laus, meðan Estrup væri við
völd í Danmöirku. En vissulega
færir höfundur full rök að þvi,
að fjármálastjórn og fjármála-
siðfierði Magnúsar Stephensens
hefur engan veginn verið svo
fullkomið, að þar á væri hvorki
blettur né hrukka, svo sem sum-
ir hafa viljað vena láta, og það
getur ekki hafa farið fram hjá
þeim, sem með honum störfuðu,
sízt slíkum manni sem Hannesi
Hafstein.
Hópur Verðandi-manna og
einnig Velvakenda í Höfn smá-
þynintist, og vUdi það verða með
ýmsu mótL íslenzkir stúdentar í
Höfn, komnir úr íslenzku fá-
sinni og eigandi sér enga að í
hinni stóru og viðsjálu borg
aðra en félaga sína, sem eins
var ástatt inn, höfðu löngum átt
í vök að verjast gagnvart Bakk
usi og fleiri fireisturum borgar-
lífsins, og lausn þess aðhalds,
sem þeir ýmsir höfðu þó haft af
borgaralogu velsæmi, bætti ekki
úr skák, en það fylgdi gjarnan
boðskap Brandesan- og annarra
liðsorða realismans, að slíkt vel-
sæmi væri talið í ætt við hræsni
og skinhelgi og ekki samboðið
firjálsbornum menntamönnum.
Og Þorsteinn Thorarensen hlíf-
ist ekki við að skýra frá hvoirki
dirykkjustoapareymd né annanri
siðferðilegri niðurlægingu hinna
íslenzku stúdenta. Lýsingin á
Gesti Pálssyni og hvars konar
hugsanlegri mannlegri niðurlæg
ingu hans er átakanlega ber-
sögul, og Utlu skárri er hún á
firamferði dr. Jóns Foma, sem
eftir frásögn höfundar virðist
um langt skeið hafa verið firrt-
ur öllum drengskap. Bertel Ó.
Þorleifsson, sem fyrirfór sér,
virðist og hafa verið siðferði-
legt flak, og Þorsteinn Thorar-
ensen lætur sig hafa það að
skjóta þvi að lesandanum, næst
um að segja „utan dagskrár“,
hvemig komið var fyrir laga-
nemanum Jóni MagnússynL síð-
air lengi alþingismanni og for-
sætisráðhenra, þegar honum var
smyglað heim. Og Jón ólafsson,
ekki þótti hann vera barnainna
beztur í Kaupmannahöfn, svo að
lítt var að undra, þótt ekki væri
hann sérlega vandur að vali
vopnia sinna í skæruhemaðinum
á velli blaðamennsku og stjóm-
mála hér heima. En ýmsir, jafn-
vel úir úrvalaliði Yelvakenda,
láta hugfallast, þegar lífsalvar-
an setti þeim úrslitakosti: Ef
þið viljið ekki sjá ykkur lotoast
öll sund til frama og viðunandi
lífsþjargax, þá verðið þið að
gera annað tveggja, draga ykk-
ur út úir öllu daðri við siðbót-
ar hugsjónir á vettvangi opin-
bers lífs eða jiafnvel ganga þeim
á hönd, sem völdin hafa.
Tveir voru þeir þó úr þessu
liði, sem áttu sér nokkra sögu
— og í rauninni ekki óglæsilega
— á sviði íslenzkra stjóimmála.
Það voru þeir Páll Briem, átrún
aðargoð fjölmargna ungra
menntamanna á Kaupmanna-
hafnarárum sinum, og Þorleifur
Jónsson, síðar póstmeistari, hinn
traustasti drengur og í rauninni
sérlega mikilhæfur hugsjóna-
maður. Báðir komust þeir á
þing — og sannarlega fengu
þeir í bili sýnt hinum allsvald-
Framhald á Us. 10
Opið í kvöld til kl. 10
Verzlunin
Herjólfur
Skipholti 70 — Símar 31275—33645.

Felagsmannaverð \ í'KSæ*
kr. 685.00. %
Jón Þórarinsson.
Sveinbjörn Sveinbjörnsson,
ævisaga.
Ævisaga höfundar lagsins við þjóðsöng Islendinga.
Brugðið upp lifandi svipmyndum frá heimilisháttum og bæjarbrag
í Reykjavík á nítjándu öld. Sagt er ítarlega frá lífinu í Latínuskólanum,
ýmsum merkum mönnum og einnig frá Kvöldfélaginu hinum merka
leynifélagsskap Reykvískra menntamanna. Sveinbjöm Sveinbjörnsson
átti viðburðaríka starfsævi erlendis, lagði m.a. stund á kaupsýslu og
hlaut óumdeilda viðurkenningu sem tónlistarmaður.
Bókina prýða 40 myndir.
ALMENNA BÓKAFELAGIÐ
AUSTURSTRÆTI18 SÍMI 19707