Morgunblaðið - 21.12.1969, Blaðsíða 1

BLAÐ 11
21. des. 1969
I
Veturinn 1918 hlýtur að haía verið
óvenju dimmur og drungalieguir þrátt
fyirir endurheimt fullveldisins og lok
þeiura móðuhaæðinda af manna völd-
um, sem kölluð hafa verið heimsstyrj-
öldin sáðairi. Eftirvæntingin hefur því
veirið mikil, þegar nýtt vor gekk í
garð. Eftir návígi við snjóavetur og
dnepsóttardauða vair fögnuður vorsins
meiri en ella. Fylgikvillar vetrarins
varu jairðbönn og lungnabólga. Nú
fylgdu vorinu Foirnar ástir og Svart-
ar fjaðriir. iÞær eiga því fimmtíu ára
afmæli á þessu ári eins og Bam nátt-
úrunnar. Allar sögðu þessar bækur
meira um höfunda sína en þá varhægt
að sjá fyriir. Þær voru hver með sín-
um hætti eins og áþreifanlegt hugboð
um þróun íslenzkra bókmennta fram
eftir öldinnL
Eklki er óalglenlgt að áíriuim og ámsitáð-
uim sé igieÆilð naifn eðla eiinítouinin: Ivurk-
ur, Langijökull, Þjófur, Hvítivetur.
Vorið 1919 gætum við nefnt Upprisu.
í Lognöldum, einni af sögum Fornlra
ásta, segir önnur aðalpersónan, Agn-
ar læknir, sem á æskuárum sínum
hafði lagt ást á konur og skáldskap
en að mestu unmið bug á marglyndi
sínu, þótt ekki hefði hann fundið í
þess stað þá kynrlátu hamingju, sem
hann þráði og varð „sífellt kvartsár-
ari með auknum þægindum“: „Það er
ekki efni eða búningur bóka, sem
mestu varðar, heldur andrúmsloftið,
sem fylgir þeim. Það læsir sig um
mann ..."
Þessi arð Agnars læknis sannast
ekki sízt á Fomum ástum sjálfum.
Andrúmið í bókinni læsir sig um
mann, liðinn tími nýrómantíztora við-
horfa og uppgjörs við þau. ísland á
aldahvörfum. Hugurinn stendur til
útlanda, þangað sem skáld og memnta-
menn hafa leitað svölunar þrá sinni
og kölluin. Flestir koma aftur eins og
Agnar læknir og Benjamín í annartri
sögu Fomira ásta, Spekingnum. En
uppgjörið andspænis ævintýrum og
fyrirheitum væri illskiljanlegt, ef nú
lægi ekki- fyrir sú óhagganlega
ákvörðun stoáldsins, Sigurðar Nor-
dals, þegar hamn eæ að storifa bókina,
að koma heim aftur og hverfa að
mestu frá skáldskap og leikhyggju,
en gerast vísindamaður í grein sinni,
íslenzkum fræðum. Sú ákvörðun hef-
Ur ekki verið tekin sársaukalaust, þvl
að skálds blóð svellur og dunar á
hvenri síðu Fomna ásta. En vísindin
áttu einnig sín fyririheit. Þeim vill
hann þjóma óskiptur. Hann veit að
bótomenntirnar, gamlar og nýjar, muni
græða á því að vísindamaðuirinn rýni
þær með skálds augum. Auk þess var
hann nógu tilfinningalega menntaður
til að marglyndi hans gæti notið sín
öðrum til nökkurts þroska.
II
Fornar ástir eru sprottnar úr borg-
aralegum jarðvegi. Yfir vötnum bók-
arinnar svífur andi þess borgaralega
tíma, sem þá ríkti, meira að segja
gemgið svo langt að konur þéra jafn-
vel gamla kærasta, en það mundi
vaa-la þykja kurteisi nú á dögum. En
í Fomum ástum er einniig uppreisn
gegn borgaralegum venjum sem fjötir-
aði þennan tíma meira en góðu höfi
gegndi. Samt er borgaralegum dyggð-
um fært ýmislegt til tekna, ef þær eru
toeyptair nógu dýru verði. Hver veit
um fómirruair í sumum ástlausum
hjónaböndum? „Getur ekki jafnvel
hræsnin orðið guðdómleg, hræsni
heillair ævi, í vöku og svefni, þegar
hún er eima vörnin gegn nöpmstu
ógæfunni og ávöxtur hennar er æsku
gleði barnanna og viðhald heimilis-
ins?“ spyir Steinunn, sveitakonan
raungóða, sem Álfuir frá Vindhæli
hafði eitt sinn unnað, og svaratr þann-
ig gaspri hans um ástlaus hjónabönd,
svikula vináttu, óhiieinia drauma: gull-
káistitur fuflfliair aíf visniuðu iaiufL Fóm-
in var ytsra borðið á gleðinni, þeirtri
gleði sem lifir og eir ekki andvana. En
hún á ekkert skylt við guðina sem
dýrtoaðir eru í borginni: ryksugu og
arðmiða. Sigurður Nordal og Álfur
frá Vindhæli eru sammála um þá:
„Snyrtilega klædd frú tilbað ryksug-
una sína og bað þess að aldrei mætti
falla fis á heiður siinn eða húsgögn.
Og feitur kaupmaður kraup í þögulli
bæn fyrir arðmiðaklippum, en klipp-
umar jöpluðu í sífellu, meira, meira!
fieiiri miðia, hœiriri vexti!“ Þair er hin
fómlausa dyggð borgaralegs þjóðfé-
lags, sem að er vegið í Fomum ástum.
III
Allair fjalla sögumar í Farnum ást-
um um Odysseif, sem leitar að ævin-
týri margra landa, en kemur heim —
kalinn á hjarta, eins og Grímur Thom-
sen. Ætli hann hafi ekki verið sá ís-
lendingur síðari tíma, sem kaus sér
„eirðarlaust líf víkinigsins" með hvað
tffltoomiuimiesrtiuim. áranigri oig tounni öðir-
unrt fremiuæ að blamdia samiam mototouð
hleilbrdigðtu einOynidi og fyrinfierð'arlítiillli
leikhyggju, kom samt heim úr leikn-
um sárari en margur hafði haldið. Og
þó kom hann aldrei heim — að fullu.
Álfur frá Vindhæli, aðalpersóna
Heljar, lengstu og viðamestu sögu
Fortnn'ia ásta, viðurkennir undir lokin,
að hann hafi leitað að sjálfum sér og
týnt sjálfum sén. Ef hann hiefði eins og
Grímur og Sigunður Nordal séð að sér
í tæka tíð, hætt leiknum þá hæst stóð,
hefði hann kannski getað fundið sjálf
an sig í verkum, sem enn voru óunn-
in.
En hann kaus augnablikið.
Hver veit nema örlög Gríms Thom-
sens hafi orðið höfundi Fomra ásta í
senn vísbending og lærdómur, a.m.k.
skrifaði hann sig ungur frá lífi og
örlögum Álfs frá Vindhæli, sá að sér
í tíma og leitaði lífsfljóti sínu djúpra
farvega, svo að ekki mundi flæða yf-
ir alla bakka við minnstu skúr. Hann
sagði skilið við Alf frá VimdhælL
marglyndi hans og æsandi ævintýra-
þorsta. Kvaddi hann eins og hann
hafði kynnzt honum, hávaðalaust.
En ekki sánsaukalaust.
Við nánari athugun er einhver
hanmsár tregi baksvið Fomra ásta.
Þessi tregi verður ekki skýrður nema
haft sé í huga að íslenzk skáld voru
að ryðja sér braut til frama í bók-
menntum Norðurlanda, um það leyti
sem Sigurður Nordal er að storifa
þessar sögur. Og hann verður vitni
að þvi að þau eiga erindi sem erfiðL
Hvort átti hann að gerast vísindamað-
ur eða taka þátt í þessu nýja land-
námi íslenzkra bókmennta. Hvorum
eldstólpanum átti hann að fylgja. í
Fomum ástum er hafblær af þessum
átökum.
IV
1 eftirmála annarrar útgáfu Fornra
ásta, 1949, segir höfundur m.a., að ',
honum hiafi verið mest í mun að losna
við bókina, þegar hanm gaf hana út
fyrst „og gefa mig því óskiptari að
öðru. Ég leit ekki á hana sem byrjun, ',
þótt hún væri frumsmíð, heldur sem
viðskilnað, og sá þó varla fyrir, að
hann yrði svo gagnger sem raun hef- ,
ur á orðið“. Þessi viðskilnaður fer .
firam í 6. kafla Heljar sem höfundur
kallar Daig dómsins.
í fonsal dómiarans bíða margir ,
menn, þ.á.m. vísindamaðurinn sem ’
Álfi leiðist, „hiann talar eins og doðr-
anit í ar*karbroti“. Og Álfur segiT
óhikað að augu sín séu skærari en ,
hams, af því að þau hafi „litið yfir 1
allar bylgjumar á hafi lifsins, líka
þá, sem þú sást eina og sökktir þér
ofan í“. ,
En gamli maðurinn, sem hefur sótt '
þekkimgu sína f myglaðar skræður,
svarar: „Þú hefur séð alla bárufald-
ainia, eig hef aðieimis honfit á eimm, em ,
augu mín hafa reynt að kafa þá báru '
til botns. Þú hefur aldrei gefið þér
tóm til þess að kafa neitt. En ef svo
skyldi nú vera að hvar bylgjutoamb- >
uirinn væri öðrum lfkur, en umhverf- '
ið og útsýnið breyttist stórum við
hvert fet, sem toæmi niður í djúpið?
Yrði þá ekki vafasamt hvor meima 1
hefði séð?“
Vísindamaðuirinin gamli og pró-
fessorinn latmar Álfi frá Vindhæli
líkingu hans með annarn, sem varp- >
ar skæru ljósi á kjaimann í boðskap
og hugsjón Fomra ásta: hann segir að
þetokingim sé eins og eyja með breiðu
skógarbelti allt í kring. „Á miðri eyj-
unni eru vegamót, og þaðan hríslast
óteljandi stígir, sem allir hverfa inn [
í skóginn. Á þessum vegamótum stóð- l
um við báðir í æsku. Þú vildir ekki f
kjósa um vegina. Hefðirðu getað far- "
ið þá alia, hvem á eftir öðrum, hefði
vandinn enginn verið. Bn þú vissir,
að ævin entist ekki til þess að fara
meira en einn veginn á enda, að sá,
sem fór inn í skóginn, átti aldrei aft-
urkvæmt. Því kaustu heldur að stamda
kytnr á vegamótunum og horfia þaðan ‘
í bringum þig. Þú sást alla vegina,
menndir augunum eftir þeim, gazt látið
þig direyma um, að þú ættir eftir að
fara þá. Ef til vill réðstu við og við \
inn á einhvem veginn og fórst hann
að skógarbrúninnL En þar snerirðu
við. Þú vildir ekki gera neitt, sem
yrði ekki aftuir tekið. Þetta kallað- ',
irðu að þekkja alla vegina.
En eg — eg lagði upp á eirm veg-
inn og afsalaði mér með því öllum
hinum. Meðan eg vair á leiðinni að ',
skóginum, var enn á bersvæði, fannst
mér gangan létt. Svona er leið vís-
indanina, leikuir og gaman í fullu
dagsljósi í fynstu, en þá tekur myrk- ,
viðurinn við, villugjarn og seinfarinn.
Maður missir smátt og smátt vonina
um að komast nokkurn tíma út úr
Matthías Johannessen;
Fornar ástir
Eftir Sigurð Nordal
píslarsaga og uppgjör