Morgunblaðið - 19.07.1991, Blaðsíða 12

12
v
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 19.-JÖLÍ 1991
Kvótakerfið og
kapítalisminn
Verðmætisaukning sjávaraflans 1990
eftir Önund
Asgeirsson
Stjórnun sjávarútvegsráðuneytis-
ins á fiskveiðum með árlegum niður-
skurði á kvótum til veiðiskipa sam-
hliða íjölgun stórra veiðiskipa, sem
ráðuneytið hefir ekki stjórnun á, er
helstefna, sem leiða mun á skömmum
tíma til byggðaröskunar og örbirgðar
landverkafólks í fiskvinnslu. Það,
sem bjargað hefír útgerðunum á
undanfömum árum, er hin geypilega
verðmætisaukning á aflanum, sem
þó getur varla talist örugg til fram-
búðar. Fyrir 4-5 árum fengu veiði-
skipin 15-17 kr./kg fyrir þorsk seld-
an í frystihús í landi. Nú fá þau yfir
70 kr./kg, næstum fimmfalt verð.
Fiskmarkaðimir hafa enn hækkað
verðlag á fiski, síðan þeir komu til
sögunnar. Þar fást yfir 100 kr./kg
fyrir þorsk, sexfalt það verð sem
frystihús greiddu fyrir 4-5 árum.
Hveijir njóta verðhækkananna?
Um 500 útgerðir stórra veiðiskipa
og sjómenn á hlutaskiptasamning-
um, kannske um 5.000 talsins. Fisk-
vinnslufólk í landi, um 7-8.000
manns, njóta einskis. Þetta fólk býr
við stjórnun launa sinna af svonefnd-
um „verkalýðsforingjum“, sem hafa
það að aðalstarfi að úthluta eða ráð-
stafa ásamt fulltrúum VSÍ um 200M
(milljarða) sjóðum „verkalýðshreyf-
ingarinnar" (sem í rauninni enginn
á) til ríkissjóðs, opinberra sjóða eða
lánastofnana, stundum til lækkunar
á afrakstri fjárins, svo sem dæmin
sanna. Þetta fólk fékk 7,5% hækkun
launa í „þjóðarsáttinni" á sl. ári, en
við skoðum hér á eftir hvað aðrir
fengu. Þannig er kvótakerfíð ekki
aðeins mál útgerðarmanna og sjó-
manna, heldur og alls fískvinnslu-
fólks og almennings í landinu. Samt
er það yfirlýst með lögum frá Al-
þingi, að allur fiskur í sjónum sé
sameign allrar þjóðarinnar. Mismun-
unin er augljós, og framkvæmdin er
ekki í neinu samræmi við yfirlýsingu
Alþingis, enda falin öðrum til ráð-
stöfunar. Eðli málsins samkvæmt,
getur Alþingi aðeins ráðstafað aflak-
vótum til skamms tíma, t.d. til árs-
ins, sem stjórnunartæki á heildar-
afla. Sala á kvótum er heimildarlaus
til langs tíma, og á áhættu kaupand-
ans, því-að seljandinn átti aldrei ráð-
stöfunarréttinn, og kaupandanum er
eða átti að vera um þetta kunnugt.
Hér á eftir koma nokkur dæmi
um verðmætisaukninguna í sjávarút-
veginum 1990:
Þús.kr.
xAkureyrin EA10 510.398
xÖrvarHU 21 453.127
'Sléttbakur EA 304 291.676
GuðbjörgíS 46
Bessi ÍS 410
Páll Páls. ÍS102
-Júlíus G. ÍS 270
GylliríS 261
Hér má sjá, að skipin, sem merkt
eru 1 sem eru frystitogarar, fá lang-
hæsta verðið, reiknað í kr./kg. Það
er þannig augljóst, að mikill þrýst-
ingur er um aukningu á þessari teg-
und útgerðar. Ennfremur má sjá, að
sjómenn á hlutaskiptasamningum fá
um það bil fjórfalda hækkun tekna
á árinu, miðað við fískvinnslufólk í
landi, sem fékk 7,5% hækkun. Nýr
frystitogari á ísafírði, Júlíus Geir-
mundsson, fær nú 104 kr./kg verð,
en sá gamli fékk 49 kr./kg, að vísu
nú fyrir fullunna vöru.
Áhrif á byggðastefnu
Ef samþykkt Alþingis um eign
útgerða á kvótum og frjálsa sölu
þeirra væri gild, væri stjómun á fisk-
veiðum nánast úr sögunni. Stjómvöld
gætu aðeins ákveðið heildarveiði á
hveiju ári fýrir hveija físktegund,
en kvótaúthlutun yrði hlutfallsleg
miðað við nú ákveðna kvóta fyrir
1991, væntanlega byggt á raunveru-
legum veiðum 1989. Það myndu
nokkrar stórútgerðir ráða því, hvar
væri gert út og hvar ekki. Ein stórút-
gerð með 3 öflug veiðiskip hefir ný-
lega flutt til Siglufjarðar, og ekki
hafa verið nein andmæli við þeirri
ráðstöfun. Væntanlega heyrðist
hærra, ef hún hefði flutt frá Siglu-
fírði. Hætta er á, að stórútgerð legg-
ist niður á Suðureyri, ekki vegna
þess, að fólkið þar hafí gert neitt af
sér, heldur vegna uppkaupa SÍS á
aðalútgerðarfyrirtæki staðarins, og
fjárhagsörðugleikum í kjölfar þess.
Súgfirðingar virðast eiga að taka á
sig afleiðingarnar, og er jafnvel rætt
um að hætta við jarðgöngin til Súg-
andafjarðar. Dæmið sýnir, hversu
& 683.133 6.075 1?2 37%
82 487.742 5.068 96 17%
69 416.424 4.559 91 32%
58 407.733 5.369 76 31%
46 303.936 4.300 71 72%
44 291.644 4.697 62 41%
49 464.555 4.456 104 112%
41 407.733 3.705 55 34%
viðkvæmt og tilviljunarkennt atvinn-
ulífið getur verið á litlum útgerðar-
stöðum.
En hætturnar steðja víðar að.
Uppkaup á kvótum er ekki bara
skemmtun fyrir vel stæðar útgerðir,
heldur örvænting og dauði fyrir þær
minni. Ný útgerð verður nú að kaupa
hvort tveggja, skip og kvóta, og það
af þeim, sem aldrei átti hann. Þann-
ig er sjálf heimildin til kvótasölu
stríðsyfírlýsing á hendur minni út-
gerðum og minni útgerðarstöðum.
Enginn sér fyrir endann á þeirri þró-
un. En um hvað er svo barist? Að-
eins um völd og drottnun yfir þessum
atvinnuvegi, því að heildarveiðin er
sú sama. Þetta er afleiðingin af yfir-
gangsstefnu SÍS, sem stórútgerðir
landsins í góðri samvinnu við LÍÚ
hafa stutt. En þetta eykur ekki fisk-
inn úr hafinu. Heildin verður á hveiju
ári sú sama, sem úthlutað verður í
kvótunum. Þetta er þannig aðeins
innbyrðis barátta, fyrirsjáanlega án
árangurs. Það er dapurlegt að horfa
til slíkrar framtíðar.
Áhættu útgerðarbyggðanna má
lesa af ofangreindri samantekt. Þar
1989: 1990: Verð-
Aflaverð Tonn Kr./k- Aflaverð Tonn Kr./k- hækkun
6.247
5.515
4.228
357.691
164.704
210.248
191.333
134.235
6.189
3.606
4.793
3.937
3.280
Önundur Ásgeirsson
„Hvað ætlaðist Alþingi
fyrir um atvinnu handa
fiskvinnslufólki í landi,
þegar það ákvað að
kvótarnir væru eign
veiðiskipanna til fram-
búðar?
er ísafjörður sérstaklega athugaður.
Þetta er íjórða stærsta útgerðarstöð
landsins með um 3.500 íbúa. Útgerð
hefir staðið þar með miklum blóma,
og allt athafnalíf byggist að mestu
á útgerð. Þar eru þijár öflugar stór-
útgerðir, Guðbjörg, Páll Pálsson og
Júlíus Geirmundsson, allt toppskip í
fiskiflotanum. Til skamms tíma lögðu
öll þessi skip upp í frystihúsin á
staðnum. Nú hefir þróunin orðið sú,
að verulegt magn físksins er flutt út
í kæligámum og Júlíus Geirmunds-
son hefir verið endurnýjaður sem
mjög fullkomið frystiskip, og leggur
þannig ekkert upp til vinnslu á
Isafírði. Hann fékk 104 kr./kg fyrir
aflann, en Guðbjörgin fékk 76. Hún
myndi hafa fengið 150 m meira fyr-
ir sama afla, ef hún frysti um borð,
þ.e. 5.369 tonn á 104 kr./kg eða
558,4 m. Bessi í Súðavík, 900 tonna
skip, fékk 71 kr./kg meðalverð, en
hefði fengið 143 m meira, ef hann
hefði fryst um borð. Þetta gildir um
öll skipin. Fiskvinnslan flyst úr frysti-
húsunum í Iandi í frystiskipin, eða
til beins útflutnings í gámum. í báð-
um tilfellum fæst betra verð fyrir
aflann. Þessari þróun verður ekki
Er tiltrú launafólks og
stöðugleikanum ógnað?
eftir Guðmund
Vigni Óskarsson
Það vefst vart fyrir nokkrum
Iengur að á undanförnum misserum
hafa skapast tímamót í íslensku
samfélagi með stöðugleika í gengis-
og verðlagsmálum, á sama tíma og
verðbólgan er komin í eins stafs
tölu. Grunnur að þessum stöðug-
leika var lagður með samstöðu að-
ila vinnumarkaðarins við gerð
síðustu kjarasamninga. Þessir
kjarasamningar byggðu á breyttum
hugsunarhætti í margvíslegu tilliti.
Jafnframt var það ásetningur aðila
að styrkja undirstöðu að varanlegri
kaupmáttaraukningu, sem síðan
skilaði sér í marktækum kjarabót-
um við samningsgerðina á hausti
komanda. Ákveðið var að innlend-
um kostnaðarhækkunum til rekstr-
ar skyldi mætt á samningstímanum
meðal annars með aukinni hagræð-
ingu í rekstri fyrirtækja og stofn-
ana, þannig að forsendur fyrir al-
mennum verðhækkunum væru vart
lengur fyrir hendi. Reyndin varð sú
að þetta gekk eftir, ekki hvað síst
vegna þess trausts sem hafði skap-
ast milli aðila og staðföstum ásetn-
ingi þeirra um að standa vörð um
gefnar forsendur.
Minna má á það ástand sem ríkt
hefur fram til þessa: mikil verð-
bólga, óstöðugt gengi og takmörk-
uð trú margra á að samningum
yrði í raun fylgt eftir. Þessar and-
stæður gáfu þeim aðilum sem
ákvörðuðu verðlagningu í landinu
frjálsari hendur og hafði oft í för
með sér viðbótarverðhækkanir sem
síðan hertu á verðbólguvítahringn-
um. Við slíkar aðstæður reyndist
nánast ómögulegt að veita almennt
aðhald og skapa nauðsynlegt traust
miili stjórnvalda, atvinnurekenda
og launafólks.
„Lögmál markaðarins“
Hvers vegna hafa viðbrögð
BSRB og margra annarra aðila
verið svo hörð sem raun ber vitni
við nýjustu vaxtaákvörðunum ríkis-
stjórnarinnar og aukningu vaxta-
munar innlána og útlána banka?
Fjármagnskostnaður heimila og
fyrirtækja er sífellt að verða stærri
þáttur í tilkostnaði þeirra með bein-
um en einnig óbeinum hætti því
vextir hafa áhrif á vöruverð. Það
skiptir því höfuðmáli að jafnhliða
stöðugu verðlagi sé stuðlað að sem
lægstu raunvaxtarstigi. Ríkisvaldið
getur haft afgerandi áhrif í þá veru,
ekki aðeins með því að draga úr
lánsfjárþörf sinni heldur einnig með
vaxtaákvörðunum á spariskírtein-
um, ríkisvíxlum og framboði á hús-
bréfum.
Að mínu mati stuðla síðustu
ákvarðanir ríkisstjórnarinnar að
hinu gagnstæða, þrátt fyrir að yfir-
lýst markmið þeirra sé að koma
jafnvægi á fjármagnsmarkaðinn
þannig að sparnaður aukist, fyrir-
tækjum og heimilunum í landinu til
hagsbóta. Hækkun vaxta af spari-
skírteinum ríkissjóðs úr 6% í tæp
8% og ríkisvíxlum úr 11% í 17% á
að auðvelda samkeppni þeirra við
húsbréfin og önnur spariform á fjár-
magnsmarkaðnum en í raun hefur
innbyrðis samkeppni ríkisins fært
alit vaxtarstigið upp um 2%. Láns-
fjárþörf ríkisins og fjárþörf hús-
næðiskerfisins er svipuð og áætlað-
ur nýr innlendur sparnaður á árinu.
Á þessu ári verða gefín út húsbréf
upp á að minnsta kosti 10 millj-
arða. Reikna má með að 80% þeirr-
ar fjárhæðar keppi við ríkissjóð um
sparifé landsmanna. Miðað við nú-
verandi ástand á sparifjármarkaðn-
um mætti spytja hvort ekki væri
rétt að draga úr almennri fyrir-
greiðslu í húsbréfakerfínu þannig
að það sinnti fyrst og fremst þörfum
þeirra sem ganga sín fyrstu skref
í öflun húsnæðis jafnhliða því að
leysa vanda þeirra sem búa við
þröngan og ófullnægjandi húsakost.
Eins og húsbréfakerfið er nú hvetur
það til aukningar á húsrými hjá
þeim sem í raun búa við ákjósanleg-
an húsakost.
Því er oft haldið fram að fjár-
magnsmarkaðurinn stjórnist af
framboði og eftirspurn og þannig
sé vaxtastigið fyrst og fremst
ákvarðað, og að allir tilburðir til
Guðmundur Vignir Óskarsson
„Svo virðist sem nýtt
ævintýri sé hafið. I stað
verðbólgueignaupp-
töku á sér nú stað
gegndarlaus eignaupp-
taka í gegnum fjár-
magnskerfið. Með þeim
hætti er stöðugleikan-
um ógnað.“
að halda vaxtastiginu niðri með
öðrum ráðum leiði aðeins til ófarn-
aðar fyrr eða síðar.
Ég leyfi mér að efast um að slíkt
lögmál sé algilt og enn síður að
slíkar forsendur standist íslenskar
snúið við, en af því leiðir, að sjá
verður fyrir nýrri og fjölhæfari at-
vinnu í landi, en í þeim málum er
ekkert gert Það er aðeins beðið eft-
ir því að alda atvinnuleysisins brotni.
Ástandið er ekki gott fyrir stjórn-
málamenn, sem þurfa á atkvæðum
fjöldans að halda.
ísafjörður hefir verið tekinn hér
sem dæmi, af því að það er einfald-
ast að lýsa atvinnuástandinu þar, og
fiskurinn er undirstaðan. Vest-
mannaeyjar hefðu eins getað verið
gott dæmi, en flóknara. Nú er eðli-
legt, að spurt sé, hvað ætlaðist Al-
þingi fyrir um atvinnu handa fisk-
vinnslufólki í landi, þegar það ákvað
að kvótarnir væru eign veiðiskipanna
til frambúðar?
Stjórnun á veiðunum og vinnslunni
er nú í höndum útgerðar- og fisk-
vinnslufyrirtækjanna, sem út af fyrir
sig væri ekkert nema gott, ef um
ótakmarkaða auðlind væri að ræða,
en svo er bara ekki. Þróunin er aug-
ljóslega sú, að fiskurinn flyst úr
frystihúsunum í landi, og kannski
fljótlega um borð í frystiskipin. At-
vinnuleysi í byggðunum eykur fólks-
flutningana til höfuðborgarsvæðis-
ins, og engar ráðstafanir eru gerðar
um nýja útflutningsatvinnuvegi. Það
er gott, að útgerð í landinu skili
góðum árangri, en það má ekki skapa
atvinnuleysi og örbirgð fólksins í
landinu. Þetta fólk er varnarlaust.
Verkalýðsforystan og Alþingi hefír
brugðist því.
Fjöldi togara er nú 115, þar af
26 frystitogarar. Fjárfesting í þess-
um skipum er væntanlega yfir 70
milljarðar, sem er alltof mikið miðað
við hina takmörkuðu og þverrandi
auðlind fiskveiðanna. Kvótar fara
árlega minnkandi, með fyrirsjáanleg-
um erfíðleikum í rekstri skipanna.
Það er vísvitandi stefnt í stríð milli
útgerða. Þeir, sem keyptu þessi skip,
gerðu það í góðri trú, en þegar
grundvöllurinn er brostinn vegna
takmörkunar á veiðiheimildum eru
það eigendur eða útgérðir skipanna,
sem bera ábyrgðina. Þeirra er að
fínna nýjar og haldgóðar leiðir út
úr vandanum. En hann verður ekki
leystur með slagsmálum um hveija
bröndu í landhelginni. Það verður að
fínna ný verkefni fyrir 20-30 skip
annars staðar. LÍÚ væri sæmd að
því að hefja forystu um slíka úr-
lausn. Fjármagnið er fyrir hendi í
veiðiskipafiotanum, og nýtist ekki
með öðrum ráðum. Það er fásinna
að halda þráteflinu til streitu lengur.
Við verðum augljóslega bara mát.
Höfundur er viðskiptafræðingur.
aðstæður í nútíð eða nánustu
framtíð. Pólitískir aðilar bera í dag
ábyrgð á stórum hluta útlána lána-
stofnana. Þannig eru útlánsákvarð-
anir oft teknar á grundvelli póli-
tískrar fyrirgreiðslu og jafnvel æv-
intýramennsku sem hefur reynst
þjóðinni dýrkeypt. Nægir þar að
nefna milljarða gjaldþrot ýmissa
fyrirtækja undanfarna mánuði. Slík
áföll eru síðan í raun yfirfærð yfir
á einstaklinga og fyrirtæki hvort
sem þeim líkar betur eða verr, m.a.
með auknum vaxtamun. Þarna hef-
ur hinsvegar gilt það lögmál að
yfirfæra kostnað vegna óráðsíu og
spillingu með einhliða ákvörðunum
yfir á almenning. Þá fer lítið fyrir
svokölluðu lögmáli markaðarins eða
ábyrgð á eigin ákvörðunum,
Hverjir eru sparifjáreigendur?
Ef litið er á samsetningu spari-
fjáreigenda kemur í ljós að hlut-
deild einstaklinga í innlánum banka
og sparisjóða er um það bil 80%.
Þar af er eignarhlutur þeirra sem
eru 50 ára og eldri tæplega 70%
en jafnframt er skuldsetning þessa
aldurshóps lítil.
Grunnurinn að þessum höfuðstól
myndaðist á tímum mikillar upp-
byggingar eigin húsnæðis á sjöunda
og áttunda áratugnum við skilyrði
neikvæðra raunvaxta. Þannig voru
til dæmis nafnvextir af útlánum
árið 1974 um 13% en raunvextir
neikvæðir um 26% af almennum
bankalánum en verðbólgan 41%.
Mismunurinn var greiddur þáver-
andi spariijáreigendum.
Nú er þessum málum þveröfugt
farið. Yngra fólk sem hyggst ráð-
ast í íbúðarkaup þarf að greiða af
sínum lánum frá 5% til 10% raun-
vexti og er ólíklegt að mikil eiginfj-