Morgunblaðið - 19.07.1991, Blaðsíða 10

r i
10
MORGUNBLAÐIÐ FOSTUDAGUR 19. JULI 1991
Þorvaldur
Skúlason
Myndlist
Bragi Asgeirsson
Sumarsýning Norræna hússins í
ár, er eins konar yfirlit og úttekt
á þróun abstraktmálverksins hjá
Þorvaldi Skulasyni, um þriggja
áratuga skeið frá 1951-1981.
Öllum sem fylgst hafa með þró-
un íslenskrar myndlistar er kunn-
ugt um að Þorvaldur var einn af
frumkvöðlum abstraktmálverksins
hér á landi, og á tímabili harðasti
fylgismaður strangflatalistarinnar.
Hann var um langt skeið eins
konar guðfaðir, eða kannski heldur
gúrú íslenskra formbyltingar-
manna og orð hans og skoðanir lög
þeirra flestra. Hann naut einnig
aðdáunar annarra framsækinna
málara, sem ekki voru honum í
öllu sammála.
Þeir sem lifðu þessa tíma, hugsa
margir með óhugnaði til einstefnu-
tímabilsins, sem þó var af alþjóð-
legum toga en það varð þeim dýr-
mæt lífsreynsla sem endist þeim
flestum allt lífið. Þó er þetta alltaf
að endurtaka sig, en sem betur fer
í minna mæli, þótt ýmsar hræring-
ar æði reglulega yfir og hóti allt
að kæfa. Skyld öfl voru að baki,
sem í dag leitast við að ná undirtök-
unum á listamarkaði, og kannski
má frekar nefna tuttugi^stu öldina
tímabil listaverkakaupmanna en
skapandi listamanna, svo mjög sem
þeir hafa ráðið þróuninni og mark-
aðinum og þar með mótað skoðan-
ir fólks. Sumir sem rita um mynd-
list tala jafvel um öld Vollards,
Kahnweilers, Castellis og fleiri
bóga listamarkaðsins, frekar en
t.d. þeirra Picassos, Matisses og
annara ofustirna myndlistarinnar!
Menn leggja þetta tímabil iðu-
lega undir hatt módemismans, sem
strangt tekið er ekki allskostar
rétt, því að kím hans má rekja allt
aftur til aldarmótanna 1800, er
listamenn voru að rífa sig lausa frá
ákveðnum stöðluðum viðfangsefn-
um sem þeir fengu upp í hendurn-
ar. Hér var um vakningu sjálf-
stæðra viðhorfa til myndlistar að
ræða og listamenn vildu ekki leng-
ur vera í einu og öllu háðir pöntun-
um og þar með listamarkaði þeirra
tíma. En hugtakið núlistir eins og
við þekkjum það, mótaðist ekki í
málinu fyrr en upp úr árinu 1870
við hinar miklu hræringar og upp-
stokkun er áttu sér stað í listum,
og fékk á sig æ fastari mynd fram
að fyrri heimsstyijöldinni.
Módemismi skilgreindist þannig
í kjarna sínum sjálfstæð og fram-
sækin viðhorf til listarinnar og helst
óháð valdsmönnum og pyngju list-
höfðingjanna, sem listin hafði verið
háð um aldir. Þessi viðhorf gátu
verið umbyltingarsöm, en menn
gátu auðvitað allt eins málað eins
og þeir vildu í anda, og innan
marka hins nýja frelsis.
Listamenn reyndu líka að ná til
fólksins með almennari og alþýð-
legri túlkun á hlutveruleikanum og
lífinu allt um kring. En hér var
róðurinn þungur og nú er svo kom-
ið að í öllu þessu tali um frelsi list-
arinnar, em það voldugir listakaup-
menn, ríki maðurinn og peninga-
markaðurinn úti í hinum stóra
heimi sem enn á ný ræður öðru
fremur viðgangi hennar.
Fram yfir miðbik þessarar aldar
gat borgarastéttin fest sér málverk
meistara módernismans og núlista-
manna tímanna, rétt eins og bif-
reiðir í dag, jafnvel húsgögn og
heimilistæki allt niður í brauðrist-
ar, en nú er það einungis á færi
efnamanna. Auðvitað misstu hér
flestir af strætisvagninum, en til
eru sögur um menn er auðguðust
ævintýralega á ást sinni á nútíma-
málverkum svo og söfnunarástríðu
sinni, en þeir gáfu nú oftar en
ekki söfn sín.
Menn geta spurt sjálfa sig hvort
hér sé um afturhvarf að ræða til
tímanna fyrir aldamótin 1800, og
þó naumast sé hæft að halda því
fram, þá er broddur í þeim vanga-
veltum.
Og það er vissulega ekki það sem
listamenn og fræðingar eiga við
þegar þeir segja með mikilli sann-
færingu „módernisminn er dauð-
ur“, heldur eiga þeir við ákveðið
tímabil í listinni og setja þá gjarnan
núlistamenn fyrri áratuga eins og
abstraktmálara fimmta og sjötta
áratugarins undir sama hatt. Skil-
greiningin á framsæknum núlistum
var líka „Arte moderne" og nútíma-
Guðjón Bjarnason
Forboð eyðingar
Myndlist
Bragi Asgeirsson
í Menningarmálastofnun
Bandaríkjanna á Laugavegi 26
sýnir fram til 15. ágúst, Guðjón
Bjamason, ný myndverk úr
smiðju sinni.
Guðjón er einn hinna dugandi
ungu myndlistarmanna, sem hef-
ur mikla yfirverð í athöfnum
sínum. Hann sýnir og tekur þátt
í sýningum austan hafs og vestan
og t.d. sýndi hann í sal hinnar
alþjóðlegu listamiðstöðvar París-
arborgar (Cité Internationale des
Arts) fyrr á þessu ári. Þar er
Kjarvalsstofa til húsa og var sýn-
ingin í sambandi við dvöl hans á
vinnustofunni. Merkilega vel að
verki staðið með tilliti til þess að
dvalartíminn er einungis tveir
mánuðir og þeir eru undrafljótir
að líða í safna- og sýningaflóru
heimsborgarinnar, hvað þá ef við-
komandi taka hraustlega til verks
í listinni og halda þar að auki
sýningu á afrakstrinum! Þá á
Guðjón myndverk á sumarsýningu
Frank Busmanate listhússins á
560 Broadway at Prince Street í
New York um þessar mundir.
Myndverk Guðjóns í sýningar-
sal Menningarmálastofnunarinn-
ar svetja sig um sumt í ætt við
sýningu þá sem hann hélt að
Kjarvalsstöðum á sl. ári, en hinir
máluðu fletir eru orðnir fíngerð-
ari. Svo er hann með laushang-
andi dúka í stað uppstrengdra á
blindramma. Hins vegar sýnir
hann einnig margsorfna og göt-
ótta járnstrendinga, sem eru
líkast tákn eyðingarinnar, óend-
anleikans og tortímingarinnar.
Eyðingar, sem hefur aldrei verið
meiri en nú á tuttugustu öld og
hefur orðið mögum myndlistar-
manninum að áleitnu og ögrandi
viðfangsefni. Óendanleika, sem
færist stöðugt nær manninum
með nýjum landvinningum úti í
geiminum. Tortímingar, sem vofir
yfir mannkyninu sjái það ekki að
sér.
Bút sem hann hefur sorfið úr
járninu hefur hann komið fyrir í
hrúgu á glampandi stálhring á
gólfinu og minnir það á smáein-
ingar í myndkotru. Framkvæmdin
fær þá í heild sinni meiri svip af
leik en að hún storki skoðandan-
um.
Af öllu að dæma gengur Guðjón
hraustlega og hiklaust til verks,
kannski of hiklaust, því að hann
mætti gjarnan nema staðar á
stundum, hugsa sinn gang og
hlusta á nið tímans. Sökkva sér
niður í rannsóknir á list annarra,
en ekkert er eins vænlegt til að
fínna sitt eigið sjálf. Ekki til að
endurgera það sem aðrir hafa
gert, heldur til að auðga sálina
og víkka sjónhringinn.
Eins og á sýningunni að Kjarv-
alsstöðum dvelur augað lengst við
hinar mörgu jafnstóru einingar
(31), sem Guðjón raðar saman á
heilan vegg og nefnist verkið
„Non Caryatid Grata“ og er gert
í blandaðri tækni. Hér notar hann
heilmikið af gull- og silfurbronsi,
sem gefur verkinu stásslegan og
trúarlegan svip, einkum vegna
meðhöndlunar listamannsins á
ljósinu og hinum ýmsu táknum
sem hann málar á sumar eining-
arnar. En hér kemur greinilega
fram meðvitað samræmi, hnitmið-
aður stígandi og formræn upp-
bygging.
Þorvaldur Skúlason
listasöfnin stóru nefnast Museum
de la Arte Moderne og The Museum
of Modern Art. En nú þykja þau
jafnvel gamaldags og úrelt! Hug-
takið „post-modernismi“ (eins kon-
ar síð-módernismi eða það sem tók
við af módernismanum) hefur og
mikið verið notað undanfarna ára-
tugi og það hefur, eins og ég hef
áður vikið að í pistlum mínum,
gefíð ýmsum gagnrýnendum tilefni
til að grípa til gamanseminnar í
öllum grafalvarlegum hugtaka-
ruglinginum og tala um post, post,
post modernisma!
Hér er átt við allt það sem tekið
hefur við af módernismanum en
það er býsna víðfeðmt.
En hið upprunalega hugtak
„modernismi" geta menn einfald-
lega ekki afskrifað vegna þess að
hér er um grundvallaratriði að
ræða, er snertir frelsi og sjálfstæði
framsækinnar listar, en ekki úrelt
stílbrigði.
Módemismi er sem sagt fyrst
og fremst almennt hugtak, en sem
skilgreint stílbrigði er hann einnig
til, og á þá veí að merkja upphaf
sitt í Katalóníu á Spáni í lok 19.
aldar og sækir rætur sínar í þjóð-
ernisrómantik (Reniaixence), er
stóð í beinu sambandi við fram-
sæknar evrópskar nýhugmyndir.
Hvað húsagerðalist snertir er nær-
tækast að nefna sem dæmi hinn
nafnkennda Antonio Gaudi.
Alrangt er einnig að tengja
formbyltingar í myndlistum ein-
hæft við stjórnmálaþróunina í
heiminum eða setja þær sí og æ í
sögulegt samhengi, því hér er mik-
ið tir um víðtækar rannsóknir á
lögmálum myndflatarins og rúm-
taksins að ræða. Breyttir tímar og
breyttar aðstæður hafa auðvitað
dijúg áhrif á framþróun lista, en
það er þó ekki einhlítt. En hins
vegar fer það oftar en ekki saman
á Vesturlöndum að vera byltingar-
sinnaður í lífí og list.
Mér þóttu þessar hugleiðingar
um eðli sjálfstæðra vinnubragða í
listum eiga vel við varðandi sýn-
ingu myndverka Þorvaldar Skúla-
sonar í Norræna húsinu, því að
hann lifði sjálfrátt sem ósjálfrátt
eftir þessari kenningu allt sitt líf.
Vildi ég útskýra aflvaka lífsviðhorf
hans.
Þá hafa þessi einföldu sannindi
farið framhjá mörgum og ekki er
flókin og fræðileg umíjöllun um
listir fallin til þess að skýra hér
línur né hinn stæki andróður
ýmissa fræðinga og listheimspek-
inga gegn „módernismanum",
sígildum lögmálum í listum og fag-
urfræðilegum gildum yfírhöfuð.
Það er margt framúrskarandi
myndverka á sýningunni í Norræna
húsinu og sum þeirra má telja lykil-
verk á ferli Þorvaldar Skúlasonar,
og vöktu óskipta athygli og aðdáun
yngri og framsækinna myndlistar-
manna þegar þau komu fyrst fram.
Þorvaldur var staðfastur í trú
sinni á óhlutlæga málverkið eftir
að hann ánetjaðist því, og tók list
sína mjög alvarlega, eldheitur
stuðningsmaður þess og baráttu-
maður í fylkingarbijósti. En eftir
að ný og fijálslyndari viðhorf hafa
rutt sér rúms um eðli og kjarna
myndlistar, má allt eins telja slíka
þráhyggju íhaldsemi. Margir þeir
sem áður voru nefndir svikarar,
jafnvel loddarar og þóttu ekki
nægilega staðfastir í list sinni,
vegna þess að hún vó á milli hins
hlutlæga og óhlutlæga hafa verið
endurreistir og sumir þeirra hafa
verið miklir áhrifavaldar um þróun-
ina á síðustu áratugum svo sem
Picabia og Hélion. Listasagan
þagði þá næstum í hel á tímabili,
en nú hafa þeir verið endurreistir
og í raun margir fleiri.
Ég vík rétt aðeins að þessu atr-
iði í framhjáhlaupi vegna þess hve
ágætlega vel útfærðar myndir Þor-
valdur gerði í hlutbundnum stíl, og
eru ýmsir enn á því, að það sé
hans þróttmesta framlag til
íslenskrar listar, þótt þeir eigi þá
kannski alls ekki við að það sé
vegna þess að myndimar séu af
sýnilegum fyrirbærum.
Eftir að hafa rannsakað ýmsa
möguleika myndflatarins í sjálfu
sér um árabil íjarlægist Þorvaldur
strangflatamálverkið og fer að
mála undir áhrifum frá hinni nýju
geimöld og ýmsum skynrænum
fyrirbærum úr umhverfinu.
Hvati hans til myndsköpunar
verður þá, svo sem Bjöm Th.
Björnsson orðar það réttilega í
stuttum formála sýningarskrár,
„Geometrísku grunnformin leysast
upp, hringir taka við, en síðan flug
yddra forma með snöggum og oft-
ast áleitnum litum — og seinna:
hvati myndskipunar hans er
kosmísk vitund, vitund hraða og
ómælis.“
Þorvaldur fer að líta öðmm aug-
um á umhverfið og upplifa ýmis
fyrirbæri úr náttúrunni, sem verða
honum vaki endurnýjaðrar mynd-
hugsunar, þótt hann freistist ekki
til að nálgast aftur hinn sýnilega
hlutveruleika. Áhrifin em huglæg
og nú túlkar hann í formum, línum
og litum, fyrirbæri eins og áhrif
frá stórfljótinu Ölfusá, „straum-
kastið, iðuna í fljótinu, frákastið
frá landi sem hverfur síðan aftur
í sitt fyrra far.“
Þessi skilgreining Björs Th.
stenst fullkomlega, að mínu mati,
því náttúran sjálf er uppspretta
hugmynda flestra núlistamanna,
jafnvel þótt ýmsir þeirra afneiti
henni. Náttúran er aukinheldur í
hreyfingum gerandans þegar hann
mundar pentskúfinn eða önnur
verkfæri.
Það má segja í þessu tilviki, að
það komi einkar vel fram á sýning-
unni, að hin huglæga og kosmíska
kennd stýri pentskúf Þorvaldar
Skúlasonar - birtist okkur í línum,
litum og formum hins þjálfaða og
hámenntaða myndlistarmanns.