Morgunblaðið - 19.11.1986, Page 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 19. NÓVEMBER 1986
Endurskoðandi
Hafskips segir frá
_________Bækur
Björn Bjarnason
Hafskip gjörningar og gæslu-
varðhald
eftir Helga Magnússon
útg. Frjálst framtak 1986
272 blaðsíður, myndir, nafna-
skrá.
Helgi Magnússon var endurskoð-
andi Hafskips hf. í fjórtán ár, fyrst
í þjónustu annarra en síðan á eigin
vegum. Hann hefur nú ritað bók,
er skiptist í þijá hluta: 1) lýst er
3ja vikna gæsluvarðhaldi hans í
fangelsinu í Síðumúla síðastliðið
vor; 2) rætt er um málatilbúnað
skiptaréttar og ágreiningsatriði
vegna reikningsfærslu fyrir Haf-
skip; og 3) saga Hafskips er rakin.
Höfundur telur tilgangi sínum með
ritun bókarinnar náð, ef honum
tekst að draga upp heillega mynd
af rekstri Hafskips og vekja al-
menning og yfírvöld til umhugsunar
og aðgerða vegna þess „réttarfars-
hneykslis", sem hann segir að hafi
átt sér stað í meðferð gjaldþrota-
málsins. Þá andæfir hann umfjöllun
fjölmiðla.
Hafskipsmálinu er alls ekki lokið.
I sama mund og þessi bók endur-
skoðanda fyrirtækisins er kynnt,
skilar nefnd, sem rannsakað hefur
samskipti Hafskips og Útvegs-
bankans á vegum Alþingis sam-
kvæmt tilefningu Hæstaréttar,
skýrslu sinni. Þeir, sem bera bókina
og þá skýrslu saman, sjá, að álita-
málin eru mörg, ekki síst að því er
varðar uppgjör á eignum fyrirtækis-
ins. í ljós kemur, að bankinn hefur
í einu og öllu treyst á upplýsingar
frá fyrirtækinu, þegar hann mat
tryggingar fyrir skuldum þess.
Rannsóknarlögregla ríkisins hefur
sérstaklega kannað þennan þátt
málsins. Þeir, sem telja sig hafa
verið misrétti beitta, hvort heldur
með gæsluvarðhaldi eða öðru, geta
leitað réttar síns fyrir dómstólun-
um. Hitt er þó eins víst, að það sár
grói aldrei, sem handtökumar ollu.
Spumingu um „réttarfars-
hneyksli" er hvorki svarað í bók
Heiga Magnússonar né í skýrslunni
um viðskipti Hafskips og Útvegs-
bankans. Hitt er ljóst, að þeir, sem
vinna að rannsókn og úrvinnslu
málsins á opinbemm vettvangi,
hafa gengið markvisst fram við
öflun upplýsinga. Það blasir einnig
við, að síður en svo em allir á einu
máli um framgöngu skiptaréttar og
Rannsóknarlögreglu ríkisins og þar
ber að sjálfsögðu hæst þá ákvörðun
VÖRU'
BllSQÚRAR!
H.M.F. og NUMMI sturtutjakkar.
SUNFAB stimpildælur.
HAMWORTHY tannhjóladælur.
NORDHYDRAUUK og HAM-
WORTHY stjórnlokar.
Loft- og rafmagnsstjórnbúnaður.
Drifsköft - margar gerðir.
Viðgerðar- og
varahlutaþjónusta.
LANDVElAfíHF
SMIEUU/EGI66. KÓPAVOGI. S. 9176600
að setja sex forsvarsmenn Hafskips
í gæsluvarðhald. Helgi Magnússon
staldrar svo sérstaklega við það,
sem fréttist af yfirheyrslum úr
fangelsinu, og hann fullyrðir á ein-
um stað, að „talsmenn rannsóknar-
lögreglunnar" hafi „fóðrað fjölmiðla
á röngum upplýsingum". Þessi hlið
málsins er enn óljós og er nauðsyn-
legt, að hún skýrist eins og annað.
Þegar lesin er lýsing Helga
Magnússonar á viðbrögðum hans
eftir handtökuna, hlýtur lesandinn
að álykta sem svo, að höfundur
hafí góða stjóm á sér og eigi auð-
velt með að laga sig að hinum
erfíðustu aðstæðum. Sú ákvörðun
að rita og gefa út þessa bók sýnir
eindreginn vilja til að berjast til
þrautar fyrir eigin málstað og rétti.
Er það í góðu samræmi við það
kapp, sem höfundur lagði til dæmis
á að fá að neyta atkvæðisréttar
síns í sveitarstjómarkosningunum á
liðnu vori, þótt hann sæti í varð-
haldi. Fékk hann sínu framgengt
þar, greiddi atkvæði utan kjörstað-
ar og fór sjálfur með seðilinn á
flokksskrifstofu í fylgd lögreglu-
manns. Og hann segist hafa gengið
út úr fangelsinu að lokum „harðá-
kveðinn í því að ná rétti mínum og
því mannorði sem ég hafði verið
rændur með svo svívirðilegum
hætti."
Höfundur lýsir eigin hugleiðing-
um um tilgang gæsluvarðhalds,
sem hann segist hafa litið á sem
„sálarlega þvingunaraðferð til að
láta menn játa“. Og enn fremun
„Þetta varð auðvelt að setja í bún-
ing og kalla einhvetjum laganöfn-
um. Þannig var stundum rætt um
að koma þyrfti í veg fyrir að menn
kæmu sönnunargögnum (t.d. morð-
vopnum, líkum) fyrir kattamef,
samræmdu framburð eða væru
umhverfínu hættulegir vegna of-
beldis." Segist höfundur ekki hafa
orð á sér sem ofbeldismaður. Tæp-
lega hafi hann getað spillt gögnum,
þar sem lögreglan hefði tekið allt,
er varðaði Hafskip, úr fórum hans.
Og þá segir: „Og ef menn veltu
fyrir sér mögulegri samræmingu
framburða — þá hafði alla vega
verið hálft ár til þess og aðgerðin
af þeirri ástæðu fáránleg!"
Því miður upplýsir höfundur ekki
lesendur sína skipulega um það,
hvað gerðist í yfírheyrslunum. Ná-
kvæm frásögn af því hefði gert
þeim fært að meta, hvort lögreglan
hefði verið að leita af sér allan grun
um samræmdan framburð. I bókum
manna um óréttmæta fangavist er
oftast skýrt í smáatriðum frá því,
sem fór á milli þeirra og yfirheyrslu-
manna. Helgi Magnússon segir
aðeins frá orðaskiptum sínum við
lögregluna daginn, sem hann var
handtekinn, það er áður en hann
vissi, að hann yrði lokaður inni í
fangelsi. Síðan lýsir hann því, að á
tíunda degi gæsluvarhaldsins hafí
réttargæslumaður hans kvartað
undan aðgerðarleysi við yfírheyrsl-
umar, þar sem Helgi hafði aðeins
einu sinni verið kallaður fyrir. Þá
hófst þriggja daga lota. Og segist
Helgi þá hafa talið „dagskrána
tæmda“ eins og hann orðar það og
vildi komast út, en honum var enn
haldið í níu daga og var þá „hjakk-
að í sama farinu" að hans sögn.
Lesandanum er á hinn bóginn ekk-
ert sagt um það, hver þessi „dag-
skrá“ var. „Þetta var orðið
hallærislegt,“ segir Helgi aðeins
„því dagskráin var löngu tæmd og
útilokað að fínna minnstu rök fyrir
gæsluvarðhaldi".
Höfundur ber þyngstan hug til
þriggja manna, þeirra Markúsar
Sigurbjömssonar og Ragnars
Halldórs Hall, skiptaráðenda, og
Valdimars Guðnasonar, endurskoð-
anda: „Þessa þijá menn hef ég leyft
mér að kalla krossfara málsins og
geri þá ábyrga fyrir því offorsi sem
einkennt hefur máltilbúnað allan
með kunnum afleiðingum og réttar-
farshneyksli.“ Skýring höfundar á
því, hvers vegna Valdimar Guðna-
son tók á málinu með þeim hætti,
sem hann kallar „algert hneyksli",
er ekki beinlínis sannfærandi, að
minnsta kosti ekki fyrir þá, sem
standa utan við samkeppni milli
löggiltra endurskoðenda. Telur
Helgi, að fyrir Endurskoðunarmið-
stöðinni N. Mancher hf. með
Valdimar Guðnason í fararbroddi
hafí vakað að nota gjaldþrot Haf-
skips til að ná forskoti í samkeppni
við fyrirtækið Endurskoðun hf. Á
hinn bóginn má taka undir það með
höfundi, að hlutur Valdimars
Guðnasonar við rannsókn málsins
er óeðlilega mikill, þar sem hann
er bæði kallaður til af skiptarétti
og Rannsóknarlögreglu ríkisins;
hann vann sem sé bæði að málatil-
búnaði og rannsókn málsins.
Helgi Magnússon er þeirrar skoð-
unar, að það hafí vegið þyngst í
ákvörðun yfírvalda að láta hann
sæta gæsluvarðhaldi, að bókfært
verð skipa Hafskips hafi verið of
hátt í ársreikningi félagsins 1984.
Telur Valdimar Guðnason, að hið
bókfærða verð hafi verið 130 millj-
ón krónum of hátt og Helgi hafi
sýnt ámælisverð vinnubrögð með
því að afla sér ekki sjálfur upplýs-
inga um markaðsverð skipanna.
Helgi mótmælir þessu eindregið.
Hann hafi byggt á mati erlends
skipasölumiðlara og röksemda-
færsla Valdimars um verð skipanna
sé þannig vaxin, að við frágang
efnahagsreiknings Hafskips 31.12
1984 vorið 1985 hafi átt að taka
mið af söluverði úr þrotabúi í jan-
úar 1986. Nefndin, sem kannaði
samskipti Hafskips og Útvegs-
bankans, bendir á, að á yfirlits-
blöðum um tryggingar að baki
skuldum Hafskips við bankann hafí
Rangá jafnan verið ofmetin eða um
61 milljón króna á síðasta blaðinu,
sé miðað við 85% matsreglu bank-
ans. Segir nefndin, að leiðréttingar
á „augljósum skekkjum" lækki
verðmæti greiðslutrygginga um
173 milljónir króna. Snerta þessar
leiðréttingar ágreining þeirra end-
urskoðendanna Helga Magnússon-
ar og Valdimars Guðnasonar, en
nefndin tekur ekki afstöðu til hans
og minnir á, að mat skipanna sé
til rannsóknar hjá Rannsóknarlög-
reglu ríkisins. Gagnrýnir nefndin,
að bankinn aflaði sér ekki hlut-
lausra upplýsinga um matsverð
skipanna hjá öðrum en þeim sem
gáfu Hafskipi upplýsingar. „Á sama
hátt má ætla að endurskoðandi
reikninga félagsins hefði átt að afla
sér sjálfstæðra upplýsinga, ekki síst
með tilliti til þess hversu mikilvæg-
ar slíkar upplýsingar í ársreikningi
eru, bæði fyrir lánveitendur og aðra
notendur," segir einnig í skýrslu
nefndarinnar.
í þessum þætti bókar sinnar um
málatilbúnað og málsmeðferð
styðst Helgi Magnússon að veru-
legu leyti við greinargerð, sem
Ragnar Kjartansson, fyrrum for-
Helgi Magnússon.
stjóri og stjómarformaður Haf-
skips, ritaði í sumar og dagsett er
30. september og birtist í Morgun-
blaðinu í heild 1. október. Í síðasta
þætti bókarinnar, þar sem stiklað
er á stóru í 27 ára sögu Hafskips
og greint frá endalokum félagsins,
tekur Helgi einnig undir málflutn-
ing Ragnars. Hefur hann greinilega
hom í síðu Björgólfs Guðmundsson-
ar, forstjóra Hafskips, og þeirra
manna, sem honum vom hand-
gengnir, en þá kallar Helgi „gull-
drengi" Björgólfs. Þegar Helgi
skýrir ástæðumar fyrir falli fyrir-
tækisins segir hann á einum stað:
„Það var búið að draga mátt úr
fyrirtækinu um langt skeið með
dekri við stórveldadrauma og út-
þenslustefnu sem Hafskip hafði
engan fjárhagslegan styrk til að
sinna.“ I þessum orðum felst gagn-
rýni á sóknina í útlöndum og -
Átlantshafssiglingamar, sem Björ-
gólfur hafði forystu um, ef marka
má það, sem í bókinni segir.
Athyglisvert er að kynnast því í
þessum síðasta þætti bókarinnar,
hve þungan hug margir forvígis-
manna og aðstandenda Hafskips
bám og bera til Eimskipafélags
Islands. Frásögnin ber það með
sér, að Ragnar Kjartansson hafi
leynt og ljóst unnið að því að koma
á einhvers konar samvinnu við Eim-
skip, eftir að honum varð það Ijóst
á árinu 1982, að Hafskip stæðist
Eimskip ekki snúning í samkeppn-
inni. Hins vegar segir á einum stað,
að Björgólfur hafi alltaf átt erfitt
með að dylja þá skoðun sína „að
Eimskip væri verst af öllu vondu“.
1983 stofnuðu félögin fyrirtækið
Farskip til reksturs á feiju og töp-
uðu sameiginlega 40 milljónum
króna. En talsmenn samvinnu við
Eimskip áttu ekki upp á pallborðið
innan vébanda Hafskips eins og
þessi lýsing Helga á áhrifum feiju-
samstarfsins við Eimskip sýnir: „En
það versta fyrir Hafskip var þó að
samstarfíð við Eimskip var víða út
á við túlkað þannig að menn væm
hættir að beijast við höfuðkeppi-
nautinn en tækju þess í stað
höndum saman við hann. Þetta
mæltist illa fyrir og ég er viss um
að Hafskip tapaði mikilli samúð á
markaðnum út af Farskipsmálinu."
Segir Helgi, að sumir Hafskips-
menn hafí haldið því fram „að
Farskipsdæmið hefði verið gildra
Eimskipsmanna, sem Hafskip hefði
dottið í. Þeir áttu að hafa gert sér
ljóst að Hafskip tapaði samúð og
sérstöðu á slíku samstarfí við Eim-
skip“. Helgi segist ekki sammála
þessari skoðun. I greinargerð, sem
hann sendi forráðamönnum Haf-
skips 12. október 1984, og kallar
„alvarlegar hugleiðingar um stöðu
félagsins og framtíðarhorfur" segir
hann meðal annars, að vegna bata
hjá Eimskip hafi „menn misst mikla
Grýlu sem ávallt er þörf á við að
ná upp samstöðu."
Helgi segir frá því, að Ragnar
Kjartansson hafí rætt við Hörð Sig-
urgestsson, forstjóra Eimskips, um
sameiningu, samstarf og yfírtöku
frá því í nóvember 1984 til ára-
móta. Fyrir jól hafí Björgólfur
komið heim og menn þá orðið fullir
bjartsýni vegna Atlantshafsflutn-
inganna. „Sterkir einstaklingar
innan stjórnarinnar fóru í vaxandi
mæli að lýsa þeim skoðunum sínum
að tilhugsunin um að láta Eimskip
gleypa Hafskip væri skelfíleg." 3.
janúar 1985 tilkynnti Eimskip að
viðræðum væri slitið; 9. febrúar var
hluthafafundur í Hafskipi og sam-
þykkt að auka hlutafé um 80
milljónir króna ekki síst vegna
þeirra vona, sem bundnar voru við
Atlantshafssiglingarnar; í júlí 1985
lá fyrir að fyrstu fjóra mánuði árs-
ins tapaði félagið 90 milljónum
króna og var stórtap á Atlants-
hafssiglingunum. Þá óskaði Ragnar
Kjartansson á ný eftir leynilegum
trúnaðarviðræðum við Hörð Sigur-
gestsson. Þessar viðræður leiddu
ekki til samkomulags um að Eim-
skip bjargaði Hafskipi frá gjald-
þroti. Að lokum sendir Helgi
Eimskipsmönnum kaldar kveðjur.
Hann telur annað en eðlileg við-
skiptasjónarmið hafa ráðið gjörðum
forráðamanna Eimskips. „Augljóst
var að Eimskip vildi ekki ganga til
raunverulegra samninga við Haf-
skip. Freistingin að niðurlægja
viðsemjandann varð öðru yfírsterk-
ari,“ segir hann á einum stað. Sú
spuming vaknar í huga lesandans,
hvort Hafskipsmenn hafí verið ein-
huga um viðræðumar við Eimskip.
Tilraun þeirra til að ná samkomu-
lagi við SÍS bendir ekki til þess.
Ég rek þennan þátt bókarinnar
svo nákvæmlega hér vegna þess,
að í honum er líklega að fínna
helstu skýringuna á því, hvers
vegna rekstri Hafskips var haldið
jafn lengi áfram og raun bar vitni.
Fyrirtækið var á barmi gjaldþrots
1973 og í raun gjaldþrota 1977 að
sögn Helga Magnússonar. Engu að
síður var alltaf barist áfram. Eig-
endur höfðu engan beinan ávinning
af því fé, sem þeir lögðu í fyrirtæk-
ið, en á hinn bóginn þurftu þeir
ekki að eiga viðskipti við Eimskip
á meðan Hafskip starfaði. Rekstur
Hafskips var að öðmm þræði upp-
reisn gegn the Establishment í
viðskipta- og þjóðlífinu, svo að not-
að sé orð eins áhrifamesta stjómar-
manns í Hafskipi, sem Helgi vitnar
til.
I hinum „alvarlegu hugleiðing-
um“ Helga Magnússonar frá 12.
október 1984 segir hann meðal
annars: „Með stækkun og auknum
umsvifum, samhliða því að félagið
hefur borið sig mjög „mannalega"
út á við eru menn hættir að vor-
kenna fyrirtækinu og líta á það sem
„litla bróður". Þetta getur verið
bæði kostur og galli." Og þegar
hann ræðir um leiðir út úr vanda
félagsins í sama plaggi segir hann:
„Á að breyta um yfirbragð og höfða
til samúðar og samstöðu vissra
hópa? Verður unnt að fara í föt
„litla bróður“ á ný?“ Af þessum
orðum verður ráðið, að það hafí
verið talinn nauðsynlegur hluti af
ímynd fyrirtækisins út á við, að það
ætti undir högg að sækja. Svipuð
viðhorf hafa sett svip á stjóm-
málabaráttu Alberts Guðmundsson-
ar, þegar hann lýsir sér sem fulltrúa
„litla mannsins".
Forvitnilegt er að bera þessar
hugleiðingar endurskoðanda Haf-
skips um „litla bróður" saman við
það, sem kemur fram í greinargerð
frá forstöðumanni hagdeildar Út-
vegsbankans til bankastjómar
bankans 1. apríl 1981. Þar segir
meðal annars um Hafskip: „For-
svarsmenn fyrirtækisins em dug-
legir og hæfir stjómendur, sem
hafa sterkt afl á bak við sig.“
Nefndin, sem samdi skýrsluna til
Alþingis, segir, að með „sterku afli“
sé átt við hluthafa og stjómarmenn
Hafskips. í þeirra hópi hafí verið
margir landskunnir athafnamenn
úr atvinnu- og viðskiptalffínu. Þar
hafí einnig verið að fínna áhrifa-
menn í stjómmálum.' Segir nefndin,
að sterkar líkur bendi til þess, að
bankastjóm Útvegsbankans hafi
alla tíð haft það sjónarmið um við-
skipti sín við Hafskip, að hið sterka
afl væri trygging fyrir því að hags-
munum bankans væri nægjanlega
gætt í viðskiptunum við félagið.
Bók Helga Magnússonar er rituð
á skömmum tíma og ber hún| þess
nokkur merki. Prentvillur em nokk-
uð margar, flaustur einkennir oft
textann og efninu hefði mátt skipa
betur niður. Það er ekki ætlun höf-
undar að lýsa öllum hliðum Haf-
skipsmálsins heldur veija sinn
málstað. Hann veitir upplýsingar,
sem eiga erindi við þá, er vilja kynna
sér allar hliðar þessa mikla gjald-
þrotamáls.