Morgunblaðið - 26.02.2006, Blaðsíða 40

40 SUNNUDAGUR 26. FEBRÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
23. febrúar 1986: „Stórmeist-
arinn Lev Alburt, sem er
landflótta frá Sovétríkjunum
og teflir nú á Reykjavík-
urmótinu, gekk á fund Matt-
híasar Á. Mathiesen, utanrík-
isráðherra, á dögunum ásamt
með þeim Þorsteini Þor-
steinssyni, forseta Skák-
sambands Íslands, og Hall-
dóri Blöndal, alþingismanni
Sjálfstæðisflokksins. Erindið
var skýrt, að biðja utanrík-
isráðherra Íslands um aðstoð
fyrir hönd Boris Gulko, stór-
meistara í Sovétríkjunum og
fjölskyldu hans. Þau fá ekki
fararleyfi.
Hér í Morgunblaðinu birt-
ist í dag síðari hluti lýsingar
Andreis Sakharov á hetju-
legri baráttu hans við sovéska
kerfið. Henni lauk með því, að
Yelena Bonner, kona Shakha-
rovs, fékk leyfi til að leita sér
lækninga í Bandaríkjunum.
Það er unnt að opna glufu í
járntjaldið, ef nógu markvisst
er unnið að því.
Morgunblaðið skorar á
Matthías Á. Mathiesen að
beita sér opinberlega gagn-
vart sovéska sendiráðinu í
Reykjavík í máli Gulkos með
sama hætti og Geir Hall-
grímsson gerði til dæmis fyrir
kvikmyndaleikstjórann Tar-
kovsky. Hann hefur nú heimt
son sinn frá Sovétríkjunum.“
. . . . . . . . . .
25. febrúar 1996: „Árum og
jafnvel áratugum saman
heyrðu landsmenn sjaldan
aðrar fréttir frá Siglufirði en
að þar væru mikil vandræði í
atvinnulífi. Eftir mikil upp-
gangsár á síldveiðiárum áður
fyrr, lentu Siglfirðingar í
miklum erfiðleikum með at-
vinnufyrirtæki sín, sem stóðu
um langt árabil. Nú er öldin
önnur. Þormóður rammi hf.,
stærsta sjávarútvegsfyr-
irtækið í Siglufirði, er að
verða eitt af öflugustu fyr-
irtækjum landsins.
Í Morgunblaðinu í gær var frá
því skýrt, að hagnaður Þor-
móðs ramma hf. á árinu 1995
hefði numið 202 milljónum
króna. Árið áður nam hagn-
aður fyrirtækisins 126 millj-
ónum króna. Það er liðin tíð,
að slíkar hagnaðartölur séu
taldar feimnismál, þvert á
móti eru þær fagnaðarefni.
Þær sýna, að sjávarútvegur-
inn er í sókn, mikilli sókn.
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
U
ppnámið, sem varð á fjár-
málamarkaði, bæði hér á
landi og erlendis, eftir að
alþjóðlega matsfyrirtækið
Fitch Ratings birti mat
sitt á horfum lánshæfis-
mats ríkissjóðs fyrr í vik-
unni, er fyrir margra
hluta sakir athyglisvert og lærdómsríkt.
„Hrunið“
á Íslandi
Það er ekki nýtt að
bæði gengi krónunnar
og verð hlutabréfa
lækki tímabundið en
hækki svo aftur, eins og átti sér stað í þessari
viku. Það er hins vegar algjörlega nýtt fyrir okk-
ur að slíkar sveiflur hafi áhrif langt út fyrir land-
steinana, eins og átti sér stað á miðvikudag. Þá
lækkuðu ýmsir gjaldmiðlar hagkerfa, þar sem
vöxtur er hraður og vextir háir, eins og hér á
landi. Samkvæmt því, sem fram kemur í t.d. Fin-
ancial Times, er ástæðan sú að þeir, sem stunda
spákaupmennsku með gjaldmiðla á alþjóðlegum
fjármálamarkaði, hafa reynt að innleysa hagnað
með því að selja aðra gjaldmiðla og bæta sér
þannig upp tap, sem þeir urðu fyrir vegna lækk-
unar krónunnar. Þetta endurspeglar stóraukinn
áhuga á krónunni undanfarin misseri vegna hins
háa vaxtastigs hér á landi og alþjóðavæðingu
hagkerfis okkar.
Það er líka algjörlega nýtt fyrir okkur hversu
mikinn áhuga erlendir fjölmiðlar sýna sveiflum á
fjármálamarkaðnum hér á landi. Áður fyrr hafa
slíkir atburðir hér ekki skipt heimspressuna
nokkru einasta máli. Það var vissulega sláandi að
sjá í hinu virta, alþjóðlega viðskiptablaði Fin-
ancial Times á fimmtudag fyrirsögnina „Hrun
Íslands hefur áhrif á heimsvísu“ (Iceland’s col-
lapse has global impact). Þarna er auðvitað átt
við „hrun“ krónunnar, en ekki hagkerfisins sem
slíks, en orðanotkunin er engu að síður harla
glannaleg, enda a.m.k. ennþá ekki um neitt hrun
að ræða, heldur lækkun á gengi, sem margir
hafa spáð lengi og flestir talið óumflýjanlega og
nauðsynlega. Í texta fréttarinnar var talað um
„skell í fjármálum“ (financial crash) og „hrun
krónunnar“ (the krona’s collapse). Menn hljóta
að velta fyrir sér hvaða áhrif orðanotkun af
þessu tagi í jafnvirtu dagblaði og Financial Tim-
es hafi á orðspor Íslands hjá lesendum þess og
andrúmsloftið hjá þeim, sem eiga viðskipti við ís-
lenzk fyrirtæki.
Skýrsla Fitch, þar sem spáð var að meiri líkur
væru en áður á harðri lendingu íslenzka hagkerf-
isins eftir núverandi uppsveiflu, fékk svipaða
umfjöllun í ýmsum norrænum fjölmiðlum. Þar
var víða tekið sterkt til orða; að Ísland væri á
barmi kreppu, stefndi í hrun, að öll viðvörunar-
ljós blikkuðu o.s.frv. Þetta er heldur ekki gott
fyrir Ísland og íslenzk fyrirtæki, sem stunda við-
skipti í viðkomandi löndum, einkum og sér í lagi
þegar horft er til þess að þær hækkanir á gengi
krónunnar og hlutabréfaverði, sem áttu sér stað
hér í lok vikunnar, fengu miklu minni athygli en
hinar upphaflegu uppsláttarfréttir um að hér
væri allt á heljarþröm. Þessi umfjöllun er ekki
góð landkynning, ef svo má að orði komast.
Jafnvel í ríkjum, þar sem ætla má að íslenzkt
efnahagslíf hafi nánast aldrei áður verið til um-
fjöllunar, birtust blaðafregnir um fall íslenzku
krónunnar. Í suður-afrískum blöðum var tíma-
bundin veiking randsins þannig rakin til atburða
á Íslandi. Hinn nýi efnahagslegi veruleiki verður
til þess að athygli enn fleiri en ella beinist að Ís-
landi.
Aukinn
fjölmiðlaáhugi
Þessi mikla umfjöllun
erlendra fjölmiðla um
atburði í efnahagslíf-
inu hér endurspeglar
auðvitað áhuga þeirra á íslenzku viðskiptalífi yf-
irleitt, sem hefur komið til eftir að íslenzk fyr-
irtæki hófu útrás til Bretlands og Norður-
landanna. Það telst ekki lengur til tíðinda að
fjallað sé um Ísland og íslenzk fyrirtæki á við-
skiptasíðum erlendra dagblaða. Í þessum ríkjum
er það orðið daglegt brauð. Blaðamenn Morg-
unblaðsins þekkja það vel að á undanförnum ár-
um hefur legið hingað stöðugur straumur er-
lendra viðskiptablaðamanna, sem vilja kynna sér
íslenzka „efnahagsundrið“, en slíkar heimsóknir
þekktust í miklu minna mæli áður. Afstaða þessa
fólks til íslenzks viðskiptalífs einkennist af sam-
blandi aðdáunar, undrunar og vissrar tor-
tryggni. Danskir blaðamenn spyrja t.d. hvernig í
ósköpunum fyrirtæki frá litla Íslandi geti keypt
sum af þekktustu vörumerkjum Danmerkur,
eins og Magasin og Illum. „Hvaðan koma pen-
ingarnir?“ er algengasta spurningin. Brezkir
blaðamenn spyrja hvernig það megi vera að fyr-
irtæki frá landi, sem hefur álíka marga íbúa og
miðlungsstórt hverfi í London, geti keypt marg-
ar af þekktustu búðunum í verzlunarhverfum
brezkra borga.
Útlendir blaðamenn velta fyrir sér hvort ís-
lenzka hagkerfið standi undir þessari útrás og
hvort íslenzku fyrirtækin geti snúið við rekstri
fyrirtækjanna, sem þau hafa keypt og rekið þau
með hagnaði, en mörg þeirra hafa ekki gengið
vel á undanförnum árum. Hugsanlega er hin nei-
kvæða – og að mörgu leyti yfirdrifna – fjölmiðla-
umfjöllun í þessum löndum nú í vikunni til komin
vegna þess að fjölmiðlarnir telji að með skýrslu
Fitch hafi þeir fengið einhvers konar staðfest-
ingu á grunsemdum sínum um að það geti ekki
verið allt með felldu í íslenzku efnahagslífi. Svar-
ið við því hvaðan peningarnir koma, er til dæmis
nokkuð skýrt í skýrslunni; þeir koma frá erlend-
um lánastofnunum og fjárfestum, sem hafa lánað
íslenzkum bönkum og kaupsýslumönnum til að
þeir geti fjármagnað viðskiptahugmyndir sínar.
Fitch telur hinn mikla vöxt í erlendum lántökum
hins vegar varasaman.
Þó liggur fyrir að í raun er fátt nýtt í skýrslu
Fitch, sem aðrir hafa ekki bent á. Það eina, sem
er umfram t.d. ábendingar Alþjóðagjaldeyris-
sjóðsins og Efnahags- og framfarastofnunarinn-
ar (OECD), er samanburðurinn á ástandinu á Ís-
landi nú og fjármálakreppunni í Asíu í lok
síðustu aldar. Sá samanburður er auðvitað um-
deilanlegur, eins og sérfræðingar Fitch benda
raunar sjálfir á í skýrslu sinni – sumt er líkt með
Íslandi og ríki á borð við Suður-Kóreu, annað
gerólíkt.
Þetta breytir ekki því, að athygli fjölmiðla í
löndunum, sem íslenzk fyrirtæki eiga mest við-
skipti við og fjárfesta mest í, beinist nú að ís-
lenzku efnahagslífi, þeim hættumerkjum sem
Fitch – og margir fleiri – hafa bent á og hvað sé
verið að gera til að koma í veg fyrir að þróunin
verði í samræmi við verstu spár. Ýmsir fleiri
fylgjast með íslenzka markaðnum, t.d. önnur
matsfyrirtæki og greiningardeildir. Það skiptir
verulegu máli fyrir íslenzkt efnahagslíf að þessir
aðilar hafi á tilfinningunni að bæði stjórnvöld,
sem ráða yfir helztu hagstjórnartækjunum, og
leiðandi fyrirtæki, einkum og sér í lagi bank-
arnir, geri sitt ýtrasta til að halda þenslunni í
hagkerfinu í skefjum og vinna á móti þeirri vara-
sömu þróun, sem lýst var í skýrslu Fitch.
Upplýsinga-
vandi – umtals-
vandi – efna-
hagsvandi
Sú neikvæða fjöl-
miðlaumfjöllun, sem
að framan er lýst,
virðist að sumu leyti
byggjast á ákveðnum
upplýsingavanda. Er-
lendir fjölmiðlamenn
kvarta mikið undan því að erfiðlega gangi að fá
upplýsingar hjá íslenzkum fyrirtækjum um það
hvernig þau fjármagni útrás sína og hyggist
standa undir henni. Íslenzkir kollegar þeirra
verða raunar að viðurkenna að þeir fái ekki mik-
ið betri upplýsingar sjálfir. Þegar virt matsfyr-
irtæki, sem ætla verður að byggi álit sitt á hald-
góðum upplýsingum, birtir svartsýna spá,
verður það fyrir vikið veruleg frétt. Og upplýs-
ingavandi getur hæglega snúizt upp í efnahags-
vanda. Jafnvel þótt allt sé í stakasta lagi hjá fyr-
irtæki, atvinnugrein eða heilu hagkerfi, getur
farið að síga á ógæfuhliðina vegna neikvæðs um-
tals. Orðspor, umtal og „stemning á markaðn-
um“ skiptir oft miklu meira máli en það, hvernig
hlutirnir eru í raun. Það skiptir engu máli að allt
sé í lagi ef fólk veit það ekki, eða ef orðrómur er
uppi um annað. Af þessum sökum hljóta bæði ís-
lenzk fyrirtæki og íslenzka ríkið að huga að því
hvernig þau koma upplýsingum á framfæri, sem
slá á neikvætt umtal og vega á móti dómsdags-
spám, sem slegið er upp í erlendum miðlum.
Bankar efla
upplýsingagjöf
Bankarnir eru byrjað-
ir að átta sig á að þeir
verða að veita meiri
upplýsingar en þeir
hafa gert. Í nóvember síðastliðnum varð talsvert
uppnám í bankakerfinu þegar út komu greinar
frá greiningardeildum Royal Bank of Scotland
annars vegar og Dresdner Kleinwort Wasser-
stein hins vegar, þar sem velt var upp ýmsum
spurningum og áhyggjum vegna hins hraða vaxt-
ar Kaupþings banka, m.a. hversu háður bankinn
væri fjármögnun á lánsfjármarkaði. Að sumu
leyti endurspeglaði þessi umfjöllun orðróm, sem
uppi var meðal erlendra fjárfesta og jafnframt
kom fram sú skoðun að á símafundi með fjár-
festum hefði bankinn ekki getað gefið nógu góð
svör við ýmsum spurningum. Afleiðingarnar af
umfjöllun greiningardeildanna voru þær að
vaxtaálag á skuldabréfum allra íslenzku bank-
anna á eftirmarkaði hækkaði, sem gefur vís-
bendingu um að lánskjör þeirra geti versnað er
ÞÖRF ÁKVÖRÐUN UM ÓÞÖRF PRÓF
Það var rétt ákvörðun hjá ÞorgerðiKatrínu Gunnarsdóttur mennta-
málaráðherra að afleggja einfaldlega
samræmdu stúdentsprófin í fram-
haldsskólum landsins, í stað þess að
reyna að lappa upp á þau til að mæta
gagnrýni á prófin.
Að fenginni tveggja ára reynslu lá
fyrir að allir voru óánægðir með sam-
ræmdu prófin. Nemendur hunzuðu
þau, kennarar sáu ekki tilganginn
með þeim og háskólar höfðu engan
áhuga á niðurstöðum þeirra. Ein-
kunnir úr þeim voru ekki skráðar í
prófskírteini og höfðu ekki áhrif á það
hvort fólk útskrifaðist eða ekki. Það
eina, sem upptaka þeirra áorkaði, var
að tefja fyrir nemendum, sem voru
hvort sem er í prófatörn og veitti ekki
af öllum sínum kröftum til að klára
próf, sem skiptu þá máli.
Bent hefur verið á að það sé frá-
leitt að t.d. máladeildarmaður og eðl-
isfræðideildarmaður eigi að taka
sama stúdentsprófið í stærðfræði,
vegna þess að kunnátta þeirra í fag-
inu er eðli málsins samkvæmt gjör-
ólík. Það er því hæpið að prófin hafi
einu sinni þjónað þeim tilgangi að
veita menntamálaráðuneytinu upplýs-
ingar sem lið í eftirliti með skóla-
starfi, en það var einn yfirlýstur til-
gangur laganna.
Framhaldsskólar landsins eru ólík-
ir og eiga að vera ólíkir. Þó hefur það
alltof lengi verið viðleitni mennta-
málaráðuneytisins að steypa þá alla í
sama mót með margvíslegum aðferð-
um. Það er ánægjuefni að Þorgerður
Katrín Gunnarsdóttir skuli taka þátt í
að snúa þeirri þróun við.
HRYÐJUVERK OG OLÍA
Stjórnvöld í Saudi-Arabíu reyndu ígær að fullvissa umheiminn umað olíuframleiðslu í landinu væri
engin hætta búin eftir að hryðjuverka-
menn gerðu misheppnaða tilraun til að
fremja hryðjuverk í stærstu olíu-
hreinsunarstöð heims. Tveir öryggis-
verðir létu lífið og sömuleiðis tveir
árásarmenn. Í fyrstu var ekki vitað
hverjir hefðu staðið að baki tilræðinu,
en í fyrrinótt lýstu hryðjuverkasam-
tökin al-Qaeda því á hendur sér.
Í olíuhreinsunarstöðinni í Abqaiq
eru framleidd 10% af daglegum olíu-
birgðum heimsins og 70% þeirrar olíu,
sem framleidd er í Saudi-Arabíu. Sér-
fræðingar hafa löngum bent á að í Ab-
qaiq væri veikasti hlekkurinn í olíu-
framleiðslu Saudi-Arabíu. Ef framið
væri hryðjuverk þar gæti framleiðslan
farið úr 6,8 milljónum olíufata á dag
niður í eina milljón fata fyrstu tvo mán-
uðina á eftir. Langan tíma tæki að
koma vinnslunni aftur af stað og er tal-
ið að eftir sjö mánuði yrði aðeins búið
að koma vinnslunni upp í 40% af því,
sem hefði verið fyrir árás. En Abqaiq
er ekki eini viðkvæmi staðurinn í olíu-
æðakerfi landsins. Í Saudi Arabíu er
olía unnin á áttatíu svæðum og þar er
að finna rúmlega þúsund olíubrunna.
Robert Baer starfaði hjá bandarísku
leyniþjónustunni, CIA, og er sérfræð-
ingur í þessum málum. Í skrifum sínum
um samskipti bandaríska stjórnvalda
við Saudi-Arabíu segir hann að það sé
álíka auðvelt að lama olíuframleiðslu
Sauda og að skjóta fisk í tunnu. Olíu-
flutningakerfið sé berskjaldað, allt frá
olíubrunnunum og leiðslum, sem liggja
langa vegu, til olíuhreinsunarstöðva og
hafna. Yfirvöld í Saudi-Arabíu segja
sjálf að leiðslurnar, sem samtals eru
rúmlega 17 þúsund kílómetrar, séu
veikasti hlekkurinn í kerfinu. Alls
starfa á milli 25 og 30 þúsund manns
við öryggisgæslu og eiga að koma í veg
fyrir að hryðjuverkamönnum takist að
lama olíuframleiðsluna. Yfirvöld í
Saudi-Arabíu reyna eðlilega að gera
lítið úr árásartilrauninni í fyrradag, en
það segir sína sögu að hryðjuverka-
mönnum, sem dulbjuggu sig sem
starfsmenn saudi-arabíska olíufyrir-
tækisins Aramco og voru í bifreiðum
merktum fyrirtækinu, tókst að komast
inn í olíuhreinsunarstöðina með tvær
bílsprengjur. Að þessu sinni sprungu
sprengjurnar skammt frá öryggishlið-
inu og ekkert tjón varð, en hvað gerist
næst? Við heyrum ekki oft fréttir af
ástandinu í Saudi-Arabíu, en eftir
sjálfsmorðssprengjuárásina í maí 2003
hafa öryggissveitir látið til skarar
skríða gegn stuðningsmönnum Osama
bin Laden og al-Qaeda. 90 óbreyttir
borgarar, 54 liðsmenn öryggissveita og
125 meintir hryðjuverkamenn hafa lát-
ið lífið í ólgunni í landinu. Olía hækkaði
um 2,37 dollara fatið á föstudag vegna
þessara atburða og þykir það mikið. Í
þetta sinn misheppnaðist árásin, en
það þarf ekki mikið til að setja hlutina
úr skorðum fyrir alvöru.