Morgunblaðið - 04.03.1990, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ MENNINGARSTRAUMAR SUNNUDAGUR 4. MARZ 1990
C 23
MYNDLIST/ Er eftirmálun ámœlisverö?
Gamalt, eldra.
„FRÆGASTA MÁLVERK á íslandi síðustu daga og vikur" voru þau
ummæli sem Haraldur Blöndal, stjórnandi listmunauppboðsins á
Hótel Sögu 1. febrúar, hafði um myndina af Ara Magnússyni og
Kristinu Guðbrandsdóttur. Það eru orð að sönnu. Áhugi fjölmiðla
á hugsanlegu söluverði myndarinnar tröllreið um skeið Qölmiðlun-
um, sérstaklega Ijósvakamiðlunum. Þegar e&iafræðileg aldursgrein-
ing verksins (sem var reyndar gerð að frumkvæði og á kostnað
fyrri eigenda hennar) leiddi líkur að því að það gæti aðeins verið
frá 1830 hið elsta, fannst miðlunum þeir sviknir. Var það í góðu
samræmi við þann skilning þeirra að hinn almenni borgari hafi
meiri áhuga á svikum og prettum en listinni sjálfri. Þetta viðhorf
Qölmiðlanna er eftil vill fyrirgefanlegt í ljósi stöðugrar sam-
keppni, en ætti samt ekki að losa þá undan skyldu til að Qalla um
málið í víðara samhengi - þ.e. um eftirmyndagerð í íslenskri mynd-
list. Er hún algeng eður ei? Er gerð eílirmynda tilraun til fölsun-
ar? Hver er munur eftirmynda og falsana? Þannig mætti vekja upp
ýmsar lleiri spurningar, sem vert er að fjalla lítillega um.
Gerð eftirmynda hefur verið vel
þekktur hluti listalífsins í
gegnum aldirnar. Löngum var það
talin ein heppilegasta aðferðin við
listkennslu; að láta nemendur vinna
eftir fyrirmynd-
um, bæði mál-
verkum og högg-
myndum, og læra
þannig af hand-
bragði meistar-
anna. Þó nokkuð
hafi dregið úr
þessu í kennslu,
þá er þetta ætíð
eftir Eirík
Þorlúksson
góð æfing fyrir listnema, og ekki
undan því að kvarta, því að slíkt
býður upp á mikla þjálfun og sjálfs-
aga.
Einnig vár gerð eftirmynda mjög
mikilvægur þáttur í þvi að kynna
myndlist allt fram á þessa öld.
Þetta voru í fæstum tilvikum til-
raunir til falsana. Kaupendur sem
þekktu til myndlistar vissu hvað
þeim stóð til boða; þeir sóttust ein-
faldlega eftir því að eiga eftirmynd-
ir af viðkomandi verkum. Ljós-
myndun í lit var ekki til og menn
kynntust verkum frægra lista-
manna frá fyrri öldum fyrst og
fremst í gegnum eftirmyndir og
koparstungumyndir, en margir
listamenn, t.d. á Ítalíu, lifðu á að
framleiða slíkt fyrir ferðamenn frá
fjarlægum löndum. Jafnframt er
ljóst, að menn pöntuðu sér oft eftir-
myndir, ef þeir voru sérstaklega
hrifnir af einhveiju listaverki.
Þór Magnússon þjóðminjavörður
hefur leitt sterkar líkur að því að
þannig sé umrætt málverk til kom-
ið; það sé eftirmynd, gerð eftir
pöntun áhugamanns, sem gjarnan
vildi eiga eintak af verkinu. Frum-
myndin hafi verið tiltæk í Kaup-
mannahöfn á ákveðnum tíma til
að fá slíkt gert og hefði enginn
haft neitt við
það að at-
huga.
Vandamál-
in fara hins
vegar að
hrannast upp,
þegar eftir-
myndir eru
ekki merktar
sem slíkar, og
heimildir um
þær eru óljós-
ar. Þá er aug-
ljóst að upp
munu koma spurningar um hvað
sé frummynd og hvað sé eftir-
mynd. Svarið við þeim spurningum
getur skipt miklu máli, bæði fyrir
listasöguna, svo og verðmætamatið
á viðkomandi verkum; eftirmynd
er lítils virði við hliðina á frum-
myndinni.
Þetta var kjarni málsins varð-
andi myndirnar af Ara Magnússyni
og Kristínu Guðbrandsdóttur. Upp-
boðsmyndin var ómerkt, og því í
raun ekki hægt að fullyrða neitt
um hana. Þrátt fyrir að efnafræði-
leg greining, svo og sögulegar
líkur, bendi mjög ákveðið til þess
að hún sé eftirmynd, er með nokk-
urri djörfung hægt að halda spurn-
ingunni opinni áfram, því að á
meðan ekki er fengin fullvissa,
gefur óvissan betri sölumöguleika.
Uppboðshaldarar leituðust við að
nýta sér þennan vísindalega vafa,
og kynntu myndina á eftirfarandi
hátt: „Samkvæmt aldursgreiningu
virðist málverkið vera frá um
1830-1910. Margir telja það þó
Ari Magnússon og Kristín Guðbrandsdóttir —
Eina spurningin var hvort það væri frummynd eða eftir-
mynd, hvort allir sætta sig við svarið kemur ekki mál-
inu við.
mun eldra.“ Það var fyrir þessa
þráhyggju sem þjóðminjavörður
snupraði þá í grein 1. febrúar, og
velti fyrir sér þeirri siðferðisvitund,
sem væri á bak við sölumennsku
af þessu tagi.
Hinir auðtrúa sannfærast oft af
líkum eða óvissu, og eru ginnkeypt-
ir fyrir því að gera hugsanlega góð
kaup; það fylgir því meiri spenning-
ur að eignast frummynd á spottprís
en að fá kunnáttusamlega gerða
eftirmynd á þokkalegu verði. Þetta
virðist hins vegar ekki hafa átt við
uppboðsgesti 1. febrúar, því mynd-
in seldist á fjijgur hundruð þúsund
krónur (10% gjald í höfundasjóð
bætist ofan á). Þetta er gott verð
fyrir eftirmynd, en ekki nema
fimmtungur af þeirri upphæð sem
nefnd hafði verið sem hæfíleg fyrir
frummynd.
Það er hins vegar út í hött að
tala um fölsun eða svik f sambandi
við sölu þessa tiltekna málverks.
Eina spumingin var hvort það
væri frummynd eða eftirmynd,
hvort allir sætta sig við svarið kem-
ur ekki málinu við. Það væri á hinn
bóginn vert að íhuga, hversu mikið
sé um falsanir á íslenskum lista-
verkum; það er engin spurning um
hvort slíkt eigi sér stað, heldur
aðeins í hve miklu mæli svik af þvi
tagi koma upp við sölu listaverka.
Dæmi um þetta hafa þekkst í gegn-
um tíðina og þyrfti að vekja meiri
athygli á þeirri hlið listalífsins, til
að fólk hafí varann á sér.
Tæknilega er fölsun íslenskra
listaverka ekki erfítt verkefni. ís-
lensk myndlistarsaga er í raun inn-
an við aldar gömul, svo aldurs-
greining listaverka getur ekki verið
markviss. Það er ekki til heildar-
skrá yfír verk neins af okkar eldri
meisturum; komi „nýtt“ verk eftir
einhvern þeirra á markað, gæti
eðlileg skýring einfaldlega verið sú
að það hafí ætíð verið í einkaeign
(Kjarvalsverk austan af fjörðum,
af Snæfellsnesi o.s.frv.). Hið eina
sem falsari þarf að varast er að
hafa verkin gömul, og ársetningar
nægilega óljósar til að vera líkleg-
ar.
Þegar listaverk eru seld manha
í millum, er erfítt að varast falsan-
ir, nema leitað sé eftir sérfræðiað-
stoð. Það eru litlar líkur til þess
að listaverkasalar bjóði slík verk
vísvitandi til sölu; það yrði bana-
biti þeirra ef upp kæmist. Hins
vegar geta verk sem þeir taka í
umboðssölu eða setja á uppboð
verið fölsuð, án þess að upp kom-
ist. Á meðan þess er ekki krafíst
að upprunaskrár listaverka séu fyr-
ir hendi, virðist engin leið að
tryggja að falsanir komist ekki í
umferð í gegnum uppboðin.
En þekkja listamenn alltaf sínar
eigin myndir? Ekki endilega, og
stundum er ekki hægt að treysta
svörunum. Pieasso var einu sinni
spurður, hvort hann þekkti aftur
öll sín verk. Hann svaraði: „Ef mér
líst vel á verkið, segi ég að það sé
eftir mig. Ef mér líst illa á það,
segi ég að það sé fölsun.“
LEIKLIST/Er þetta ekki mitt leikrit?
Rushdie vill banna leikrit!
FYRIR NÆR ári skrifaði leikritahöfúndurinn
Brian Clark (Er þetta ekki mitt líf?) leikrit er
hann nefndi Hver myrti rithöfúndinn? Efiii verks-
ins er morð á rithöfundi, framið af bókstafstrúar-
múslimi. Clark sendi Salman Rushdie leikritið
til lestrar og með fylgdi sú skýring að þó hann
notfærði sér aðstæður Rushdie — hann hefúr
verið í felum allar götur síðan Khomeini lýsti
hann réttdræpan fyrir Söngva Satans — þá hefði
hann skrifað leikritið í þeirri von að það hefði
jákvæð áhrif á umræðu um bókstafstrú. Svar
Rushdies var ekki einasta ótrúlegt heldur einnig
sorglegt.
Úlfurinn
Howling
Wolfog
Hubert
Sumlin.
BLÚS /Hver var úlfurinn?
STÓRFÓTUR
SAM PHILLIPS, sem átti Sun-hljóðverið í Memphis og gaf út Elvis
Presley, Carl Perkins, Roy Orbison, Johnny. Cash og ámóta rokk-
ara, sagði fráþví að það væri bara einn tónlistarmaður sem hann
gæti aldrei gleymt, Chester Burnett, sem kallaði sig Howling Wolf.
Rushdie svaraði Clark á þann
hátt að hann myndi gera allt sem
í hans valdi stæði til að koma í veg
fyrir að leikritið yrði sýnt og við
annað tækifæri hefur Rushdie lýst
leikritinu sem„úr-
gangi“. Brian
Clark, sem vita-
skuld þarf ekki
samþykki Rushdies
til að fá leikritið
flutt, ákvað engu
að síður að draga
eftir Hóvar verkið til baka og
Sigurjónsson þótt nær ár sé liðið
síðan hann lauk við það hefur það
ekki verið flutt ennþá. „Kaldhæðnin
í svari Rushdies er svo augljós að
mér varð ljóst að hugsun hans er
tæpast fullkomlega skýr,“ segir
Brian Clark um viðskipti þeirra.
Líklega láir enginn Rushdie það þó
hugsun hans sé óskýr eftir að hafa
þurft að óttast stöðugt um líf sitt
og fara huldu höfði úr einum stað í
annan mánuðum saman. En hvað
um leikrit Clarks? Er það svo slæmt
að Rushdie hafi kannski eitthvað til
síns máls (það kemur reyndar málinu
ekkert við) — eða öllu heldur óttast
Rushdie að leikritið skaði málstað
hans? (Það kemur málinu reyndar
ekkert við heldur.) Um leið og farið
er að ljá máls á slíkum spurningum
er aðeins stigsmunur á okkur og
-andstæðingum Rushdies sem segja
einmitt að Söngvar Satans sé slæm
bók og skaði málstað þeirra. Brian
Clark dró verkið til baka af hreinni
tillitssemi við Rushdie og þess vegna
hefur enginn séð það, en dagblaðið
Guardian fékk leyfi Clarks til að
leggja handritið fyrir leiklistargagn-
rýnanda blaðsins, Michael Billington.
Um hvað er þá þetta umdeilda
leikrit? Jú, það segir frá samskiptum
tveggja manna, bresks blaðamanns
og íransks morðingja sem hefur ný-
lega myrt rithöfund fyrir guðlastandi
bók (Rushdie?), og morðinginn situr
í íbúð í London og bíður eftir að
sérsveitir lögreglunnar mæti á stað-
inn; á meðan tekur blaðamaðurinn
viðtal við hann. Það kemur fram að
morðinginn og blaðamaðurinn eru
gamlir kunningjar frá háskólaárum
og fyrrverandi kona blaðamannsins
var — og er kannski enn — ást-
fangin af írananum. Billington lýsir
leikritinu sem pólitískum þriller og
gefur ekki upp endi verksins, ef það
á fyrir því að liggja að verða ein-
hvern .tíma flutt á leiksviði. Spurn-
ingin sem felst í titli verksins vísar
til pólitískrar hlutdeildar Breta í
málefnum írans bæði fyrir og eftir
fall íranskeisara. Billington fer var-
lega í að dæma verkið gott eða vont,
en veltir í stað þess fyrir sér þeim
takmörkum sem Clark setur verkinu
með því að beita spennuleikrits-
forminu.
Efni verksins er pólitískt, við-
kvæmt og umfangsmikið. Spennu-
leikrit krefst þess að atburðarás ráði
ferðinni. Formið býður ekki upp á
miklar orðræður — pólitískar rök-
ræður — þá dettur spennan einfald-
lega niður og botninn úr verkinu.
Afleiðingin er sú að hin viðkvæma
pólitíska hlið verksinsx er einfölduð
til að viðhalda spennunni. Á þessum
forsendum má deila um hvort þetta
form sé hentugt fyrir slíkt sprengi-
efni. Rökin með slíkri meðhöndlun
eru þau að með því beita vinsælu
formi sé verkið líklegra til vinsælda
og þar með nái það til fleiri. Þetta
eru. sterk rök og vafalaust er Brian
Clark á þeirri skoðun — hann hefur
sýnt það með fyrri leikritum sínum
— að viðkvæm efni er hægt að fjalla
um á skynsamlegan hátt innan
ramma vinsældaformsins. Og þegar
öllu er á botninn hvolft eru slíkar
vangaveltur hjákátlegar því öllum
ætti að vera frjálst að skrifa á hvem
þann hátt er þeim sýnist um hvað-
eina er þeim sýnist. Tákn þessa frels-
is síðustu misserin er einmitt rithöf-
undurinn Salman Rushdie. Viðbrögð
hans við leikriti Clarks eru því nán-
ast óskiljanleg þó líklega sé honum
ofarlega í huga spurningin: Er þetta
ekki mitt líf? Leikrit Clarks hefst þar
sem lífi Rushdies er lokið á þann
hátt sem hann óttast mest. Það er
áreiðanlega afskaplega óþægileg til-
hugsun.
Howling Wolf var af gamla skól-
anum í blúsnum; hann fæddist
1910 í West Point í Mississippi og
byijaði að leika á gítar um 1928.
Það var Charlie Patton, „faðir“
Mississippi-blús-
ins, sem kenndi
Chester undir-
stöðuatriðin og af
honum lærði
hann líka söngstíl
og sviðsfram-
komu sem þótti í
eftir Árno villtara lagi.
Motthíosson Þrátt fyrir tón-
listaráhugann var Chester seinn til
og hélt sig á búgarði föður síns.
1933 fluttist fjölskyldan til Arkans-
as og þar kynntist Chester Alec
„Rice“ Miller (Sonny Boy William-
son 2), sem fór á fjörurnar við
stjúpsystur hans og kenndi Chester
á munnhörpu. Stuttu síðar lögðust
hann, Robert Johnson og Rice í
ferðalög og léku þá saman. Chester
fannst hann fá lítið fyrir sinn snúð
þegar Rice hélt um pyngjuna og
sneri aftur í sveitina. Hann stofn-
aði eigin búgarð og vann þar, en
þegar stund gafst skrapp hann til
Vestur-Memphis og lék þá i hóru-
húsum og á krám, er borgaryfir-
völd þar sáu í gegnum fingur sér
við vínsölu og vændi meðal litra.
Chester kallaði sig „Big Foot“
Burnett á þessum árum, enda risa-
vaxinn, tæpir tveir metrar á hæð
og um 130 kíló, og fótstór eftir
því. Hann komst að í útvarpi í
Memphis með hljómsveit, og tók
sér þá nafnið Howling Wolf, sum-
part eftir samnefndu lagi „Funny
Papa“ Smith og sumpart eftir
söngstílnum. Blúsinn átti rætur í
frumstæðustu gerð af Mississippi-
blús, en gítaramir tveir sem nýttir
voru í sveitinni voru yfírmagnaðir
og bjagaðir, píanóleikurinn með
jassblæ og rödd Wolfs hélt öllu
saman; allt frá drynjandi bassa í
falsettuýlfur. Hann söng og ýlfraði
að hætti Charlie Pattons og lét sem
væri hann með flog á sviðinu; kleif
sviðstjöld, skreið eftir gólfínu með
gítarinn í fanginu eða hékk skjálf-
andi á hljóðnemastandinum.
Sam Phillips frétti af þessum
villimanni og hlustaði á útvárps-
þátt Howling Wolfs. Hann sagðist
síðar hafa þráð að fá að taka upp
tónlist með Wolf þegar eftir að
hafa heyrt í honum og ekki leið á
löngu áður en hann var búinn að
koma honum í hljóðver. Þá var
Wolf fertugur.