Morgunblaðið - 04.03.1990, Blaðsíða 2

2 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4. MARZ 1990
Yið settumst inn á skrif-
stofu hans. Það var
von á sjónvarpsmönn-
um sem áttu að tala
við fjölskylduna í stof-
unni. Drottningin kom
og heilsaði og bað af
sökunar á óreiðunni á skrifstof-
unni. „Við höfum ekki haft tíma til
að taka til.“ Rúmeníufáni stóð á
stöng í horni, bunki af rúmenskum
blöðum lá á stól og bréf frá Rúmen-
um þöktu skrifborð konungs. „Við
fylgdumst með þróuninni í Rúmeníu
í fjölmiðlum í gegnum árin,“ sagði
konungur. „Sárafáir þorðu að skrifa
eða hafa samband við mig. Það var
of hættulegt. Það kom þó fyrir að
fólk sendi mér línu í gegnum „Rad-
io Free Europe“.“ Bandaríska stöð-
in útvarpaði ávarpi konungs til rúm-
ensku þjóðarinnar um áramót. „Það
faldi bréf til mín í umslagi sem það
sendi þangað. Mér barst meira að'
segja bréf frá verkamönnum stórrar
verksmiðju í Búkarest fyrir 5 til 10
árum. Ég held hún heiti 23. ágúst.
Kommúnistar byggðu hana. Þeir
skrifuðu ekki undir en sögðu að hún
væri frá hópi verkamanna." 23.
ágúst verksmiðjan er stærsta verk-
smiðja Rúmeníu og Ceausescu var
einkar stoltur af henni. „Nú berst
ijöldi bréfa daglega. Gamalt fólk
segist muna fortíðina og margt
ungt fólk segist álíta mig samein-
ingartákn þjóðarinnar. Allir sem
skrifa segja að þeir vilji að ég snúi
aftur.“
Rúmenía varð konungsríki 1881.
Carol prins af Hohenzollem-Sig-
maringen-ætt varð fyrsti konungur
landsins. Hann var bamlaus svo
Ferdinand, frændi hans, erfði krún-
una. Viktoría Englandsdrottning
var amma Marie, eiginkonu Ferdin-
ands. Carol, sonur þeirra og krón-
prins, var látinn kvænast Helen
Grikklandsprinsessu árið 1921 til
að tryggja vináttu þjóðanna. Hann
hélt svo framhjá henni að hann var
rekinn úr landi fjórum árum seinna.
Mihai, sonur hans, varð því ríkiserf-
ingi fjögurra ára gamall. Þriggja
manna ráði var falið ríkisforræði
vegna ungs aldurs hans og heilsu-
leysis Ferdinands konungs. Ferdin-
and lést 1927 og Mihai varð kon-
ungur. Stjómmálaástandið var svo
slæmt á þessum ámm að Iliau
Maniu, forsætisráðherra og leiðtogi
Bændafiokksins, sá sér ekki annað
fært en að kalla Carol heim úr út-
legð. Hann var krýndur Carol II í
júní 1930. Hann hafði lofað Maniu
að skilja hjákonu sína, Mögdu Lu-
pescu, sem var gyðingur, eftir er-
lendis og taka aftur saman við
Helenu drottningu. Hann stóð ekki
við það og Maniu sagði af sér í
mótmælaskyni.
Valdarán Mihais I
Carol hafði einræðistilhneiging-
ar, breytti stjórnarskránni í sam-
ræmi við það og gekk á mála hjá
Hitler. Rúmenía galt mikið afhroð
snemma í heimsstyijöldinni síðari.
Hún missti 40% landsvæði á 10
vikum til Sovétríkjanna, Ungveija-
lands og Búlgaríu 1940 og Carol
varð að segja af sér. Hann fól Ion
Antonescu, hershöfðingja, stjórn
landsins og Mihai, sem þá var 19
ára, varð konungur í annað sinn.
„Það var nasistaeinræði í landinu
á þessum árum,“ sagði konungur.
„ Stjómarskráin hafði verið felld
úr gildi og þing afnumið. Ég setti
stjómarskrána frá 1923 aftur í gildi
þegar við losnuðum við Þjóðveija
og betmmbættum stjómmál lands-
ins 1944. Það átti sinn aðdraganda.
Við létum Bandamenn vita árið
1943 að við vildum draga okkur
út úr stríðinu en fengum sáralitlar
undirtektir. Bandaríkjamenn og
Bretar komu því þó til leiðar að við
tókum fulltrúa kommúnista og
sósíalista inn í hóp stjórnmála-
manna sem stefndu að vopnahléi.
Tækifærið gafst þegar rússneski
herinn réðst inn í norðausturhluta
landsins. Þjóðveijar höfðu þá sent
hluta herliðs síns til Póllands svo
við höfðum meira svigrúm. Ég kall-
aði Antonescu á minn fund og sagði
honum að við vildum vopnahlé.
Hann neitaði að fara að mínum
óskum svo ég átti ekki annarra
kosta völ en að láta handtaka hann.
Og ég gaf hemum fyrirmæli um
að leggja niður vopn.“
Þetta var 23. ágúst 1944. Síðan
hefur sá dagur verið hátíðardagur
rúmensku þjóðarinnar. Samningur
um vopnahlé var undirritaður í
Moskvu, 12. september. Kommún-
istar vilja eigna sér valdaránið og
margir fullyrða að herinn hafi stað-
ið á bak við það. „Nei, það var
hans verk,“ sagði Margarita prins-
essa og horfði stolt á föður sinn.
„Strax næsta morgun, hinn 24.,
stóð stómm stöfum í blöðum komm-
únista að Kommúnistaflokkurinn
hefði staðið einn að valdaráninu,"
sagði konungur. „Seinna viður-
kenndu þeir að ég hefði átt ein-
hvem þátt í því en létu eins og það
hefði verið í skjóli þeirra. En komm-
únistar skiptu engu máli á þessum
tíma. Þeir vom ekki nema 300 til
400 af 20 milljóna þjóð og voru í
mesta lagi fimmta hjól undir vagni
í aðgerðum okkar. Varðsveitir hall-
arinnar og herinn hefðu aldrei að-
hafst neitt gegn Antonescu án fyrir-
skipana minna.“
Rússneski herinn hertók landið.
„Það komu stjórnmálamenn með
herliðinu og þeir byijuðu strax að
byggja upp Kommúnistaflokkinn.
Honum jókst fylgi en margir gengu
ófúsir til liðs við hann. Það var haft
í hótunum og þeir sem neituðu að
ganga í fiokkinn liðu fyrir það.
Konungur fór í verkfall
Það hafði verið borgaraleg stjórn
í landinu í mánuð þegar Andrei
Vyshinski, varautanríkisráðherra
Sovétríkjanna, kom á minn fund
og neyddi mig til að samþykkja
stjórn undir forsæti kommúnista í
mars 1945. Ég reyndi að tefja
máiið en Rússarnir kölluðu út her-
lið í borginni. Ég reyndi að fá stuðn-
ing frá Bandaríkjamönnum og Bret-
um en án árangurs. Þegar ég vitn-
aði í Jalta- samkomulagið barði
Vyshinski í borðið og sagði: „Ég
er Jalta hér.“ Þeir kúguðu alla ti!
hlýðni.
Ástandið fór versnandi eftir
þetta,“ sagði Mihai I. „Kommúnist-
ar voru með eilíf mótmæli og ollu
erfiðleikum. Ég reyndi að halda
aftur af þeim en það þýddi lítið.
Ég notaði tækifærið þegar Banda-
ríkjamenn neituðu að skrifa undir
friðarsamning við Rúmeníu í ágúst
af því að stjóm landsins væri ekki
lýðræðisleg og krafðist afsagnar
Petru Groza, forsætisráðherra.
Hann neitaði. Þá sendi ég skýrslu
um ástandið til Bandaríkjamanna
og Breta og sagði rússneska herfor-
ingjanum, sem var fulltrúi Banda-
manna í landinu, af því. Hann varð
auðvitað viti sínu fjær og endurtók
sömu gömlu tugguna um að þetta
væri óvinsamlegt athæfi gegn Sov-
étríkjunum og þar fram eftir götun-
um. Ég sagði að það væri nú verra
og neitaði að taka orð mín til baka.
Eftir þetta neitaði ég að eiga nokk-
uð saman við stjómina að sælda.“
„Kóngurinn fór í verkfall," sagði
Margarita.
„Bandamenn ákváðu að senda
nefnd til að kynna sér málið. Sendi-
herrar Bandaríkjanna og Bretlands
komu frá Moskvu og Rússar sendu
Vyshinski aftur. Þeir ákváðu að
standa að svokölluðum fijálsum
kosningum 1946. Ég benti Banda-
ríkjamönnum og Bretum á að það
væru mestu mistök af því að kosn-
Feðginin Mihai I Rúmeníu-
konungur með Margaritu
elstu dóttur sinni sem getur
ekki erft ríkið eftir föður sinn
samkvæmt gömlu stjómar-
skránni.
ingarnar yrðu aldrei fijálsar og
heiðarlegar. En það var til einskis.
Svo það var gengið til kosninga í
nóvember. Þeir höfðu ekki einu
sinni fyrir að falsa atkvæðagreiðsl-
una. Það vom einfaldlega höfð
skipti á kjörkössum. Gömlu flokk-
arnir höfðu 90% fýlgi en kommún-
istar fengu 90% atkvæða upp úr
sínum kössum.“ Hvemig veit hann
það? „Okkar menn fylgdust með
því sem gerðist," svaraði hann.
Konungur ýkti aðeins. Kommún-
istar sögðust hafa fengið 71% at-
kvæða. Gorza var áfram forsætis-
ráðherra í stjórninni og fijótlega var
farið að ofsækja stjórnarandstæð-
inga og handtaka þá.
Ráðherra með byssu
í vasanum
„Ástandið var óþolandi og hafði
reyndar verið það í öll þessi ár,“
sagði konungur. „Stjórnarherramir
voru sannfærðir um að ég myndi
ekki snúa aftur til landsins þegar
ég þáði boð i brúðkaup Elísabetar
drottningar í London í nóvember
1947. Þar kynntist ég konu minni
og við trúlofuðum okkur.“ Anna,
kona hans, er prinsessa af Bour-
bon-Parma-ætt. Móðir hennar,
Margrét, var dönsk prinsessa. „Þeir
urðu æfir þegar ég sneri aftur.
Skömmu áður en ég átti að flytja
áramótaávarpið, eða 30. desember,
sagðist forsætisráðherrann þurfa
að eiga áríðandi fund með mér og
móður minni í Búkarest. Við höfð-
um verið í Sinaia-höll yfir jólin en
fómm til borgarinnar.
Gorza mætti á fundinn með
Gheorghiu-Dej, framkvæmdastjóra
Kommúnistaflokksins. Þeir settu
skjöl á borðið fyrir framan mig og
skipuðu mér að skrifa undir.“ Þetta
var yfirlýsing um að hann afsalaði
sér konungsvöldum. „Ég sagðist
þurfa að lesa þetta yfir í friði og fór
í annað herbergi. Þar kom í ljós að
símalínur höfðu verið rofnar, hallar-
vörðurinn handtekinn og hersveit
hafði umkringt bygginguna. Ég fór
aftur inn til hinna og mótmælti
þessu. Þeir sögðu að þetta væm
nauðsynlegar varúðarráðstafanir til
að koma í veg fyrir að fólk þyrptist
út á göturnar ef það frétti hvað
væri að gerast. Þeir höfðu hand-
tekið yfír 1.000 ungmenni á und-
anfömum mánuðum og hótuðu að
skjóta þau ef ég yrði ekki við óskum
þeima.
Ég skrifaði undir. Ég gat ekki
borið ábyrgð á að fólk yrði líflátið
mín vegna.
Þegar því var lokið klappaði
Gorza á jakkavasann og benti mér
á að hann væri vopnaður. Hann
sagðist hafa viljað forðast að hið
sama henti hann og Antonescu.“
Mihai I afturkallaði valdaafsal
sitt í London í mars 1948 og sagð-
íst hafa verið þvingaður til að skrifa
undir það.
Eggja- og verðbréfasali
Hann og Anna giftu sig í Aþenu
tæpu ári seinna. Þau höfðu ekki
úr miklu að moða en danska kon-
ungsfjölskyldan var þeim ávallt inn-
an handar. Konungurinn fór alls-
laus úr landi og hjákona föður hans,
frú Lupescu, erfði það sem Carol
II hafði haft á brott með sér til
Portúgals. Mihai I var ekki við-
staddur útför föður síns árið 1953
móður sinnar vegna. Hann stundaði
eggja- og grænmetissölu úr garði
á Bretlandi með konu sjnni í tæp
fímm ár þangað til þau fluttust til
Sviss árið 1956 og Mihai I hóf flug-
störf fyrir Bandaríkjamann sem
gerði við fjarskiptatæki flugvéla.
Hann vann með honum í tvö ár.
Eftir það rak hann raftækjafyrir-
tæki í nokkur ár. Það bar sig ekki
og hann varð verðbréfasali í Genf.
Við það starfaði hann þangað til
hann settist í helgan stein fyrir
nokkrum árum. Hann verður 69 ára
í október á þessu ári.
Samstarfsmenn hans vissu alltaf
að hann er Rúmeníukonungur. „Það
skipti engu máli,“ sagði hann. „Ég
varð að viiina fyrir mér eins og
aðrir.“
Hjónin búa ásamt dætrum sínum,
Margaritu sem er fertug, og Sophie
sem er 32 ára, í látlausu einbýlis-
húsi í bænum Versoix skammt frá
Genf. Sundlaug blasir við í stórum
garði úr bjartri stofunni. Hinar
dæturnar þijár, Helen, Irina og
Marie, búa erlendis. Helen og Irina
eru giftar og eiga böm.
Margarita og Sophie voru í Rúm-
eníu í fyrsta skipti um miðjan janú-
ar og var vel tekið. Fréttir bárust
reyndar um að þær hefðu reynt að
hafa verðmætar fornminjar með sér
úr landi en Margarita sagði að það
væri uppspuni frá rótum. Þær settu
á fót skrifstofu í Búkarest sem á
að samræma aðstoðina sem berst
til landsins og beina henni inn á
réttar brautir. Þær vilja stuðla að
langvarandi uppbyggingu landsins.
Krúnan erfðist í karllegg í gamia
konungdæminu svo Margarita er
ekki ríkiserfíngi. Dreymir hana
samt stundum um að verða drottn-
ing Rúmeníu? „Ég hugsa aldrei um
það núna,“ sagði hún. „Neyðin er
svo mikil í landinu að maður vill
hjálpa á hvaða hátt sem er. Ef ég
er í þeirri aðstöðu að það sé hlustað
á mig og tekið mark á því sem ég
segi þá ber mér skylda til að leggja
hönd á plóginn." Margarita sagðist
hafa orðið vör við mikinn velvilja í
garð fjölskyldunnar. „Einn ungur
maður kom til mín og skellti göml-
um skildingi með mynd af föður
mínum á borðið fyrir framan mig.
Mér dauðbrá en hann vildi gefa
mér hann. Frímerki með mynd af
pabba og þessir skildingar voru
lengi merki andstöðuhreyfingarinn-
ar gegn kommúnisma. Ungi maður-