Morgunblaðið - 14.09.1980, Blaðsíða 6

46
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. SEPTEMBER 1980
lífi — þeir sem voru útundir sig og
höfðu lært á kerfið, höfðu mesta
möguleika til að komast af. Sumir
fanganna höfðu þraukað þarna í
meira en tíu ár — þeir voru flestir
haldnir kvalalosta og lögðust á
samfanga sína við hvert tækifæri.
Þessir menn voru orðnir geðveikir
af meðferðinni sem þeir höfðu
hlotið."
Hvað veldur því að svona víti
verður til, — að mannskepnan
leggst svona djúpt i grimmd og
skepnuskap. Kannt þú einhver
svör við þeirri spurningu?
„Þessu er ekki auðvelt að svara
en svona lagað er einkenni á
flestum einræðisríkum þó það
gangi varla eins langt og í tortím-
ingarbúðum nazista — þar sem
ríkti algert djöfulæði á stríðsár-
unum. Gengdarlaus áróður, um-
hverfið þarna og sífelldur ótti um
eigið öryggi mótaði menn á þenn-
an hátt. Það var eins og virð-
ingarleysið fyrir mannlegu lífi og
mannlegum þjáningum væri smit-
andi, og vörðunum var refsað ef
þeir sýndu föngunum linkind. Þeir
lifðu í stöðugum ótta um að verða
sendir til Austurvígstöðvanna og
áttu mjög erfiða ævi þarna í
fangabúðunum. Veldi nazista
byggði á fangabúðum fyrst og
fremst. Þeir handtóku alla, sem
sýndu þeim minnsta mótþróa, og
kvöldu þá miskunnarlaust í þess-
um fangabúðum öðrum til viðvör-
unar. Þannig tókst þeim að koma í
veg fyrir að nokkurn tíma mynd-
uðust samtök sem hnekkt gætu
veldi þeirra.
Versta meðferð fengu svokallað-
ir pólitískir fangar — menn sem
höfðu andæft nazismanum á ein-
hvern hátt. Þeir voru nefndir
NN-fangar (Nacht und Nebel —
nott og þoka) og var farið þannig
með þá að þeir entust sjaldan
lengi. Flestir þeirra lentu í sér-
fangabúðum s.s. Natzweilerfanga-
búðunum, — þar lifðu menn að
jafnaði ekki nema í þrjá mánuði
og þeim var sagt þegar þeir komu
þar, að þaðan myndu þeir ekki
sleppa lifandi."
Var mikið um að menn reyndu
að strjúka?
„Nei, flótti var hér um bil
vonlaus og varðaði í felstum
tilfellum dauðarefsingu. Þeir sem
komust út úr fangabúðunum náð-
ust í felstum tilfellum aftur og
voru þá venjulega teknir af lífi. Ef
flótti átti að heppnast, þurftu
menn að hafa góð sambönd; verða
sér úti um gild skilríki og tala
lýtalausa þýzku. Jafnvel Þjóðverj-
um, sem struku úr fangabúðunum,
gekk illa að dyljast í Þýzkalandi
nazismans því allstaðar voru þef-
arar.“
Að lokum langar mig til að
spyrja þig um myndaflokkinn
Þegar Bandamenn náðu til fang
abúðanna gat hvervetna aö líta
hrúgur af líkum sem Þjóðverjar
hðfðu ekki náö aö brenna
Helförina. sem sjónvarpið lauk
sýningu á í siðustu viku — hvað
fannst þér um þessa mynd.?
„Mér finnst að hún eigi fullan
rétt á sér, — og ef nokkuð getur
komið í veg fyrir að þessir atburð-
ir endurtaki sig þá er það að fólk
fái að vita hvað gerðist þarna.
Myndin er mjög áreiðanleg og ég
er sannfærður um að ekki er um
neinar ýkjur að ræða í henni. Hún
fjallar að vísu um annað svið
hörmungarsögu stríðsáranna en
ég þekki af eigin raun — ég er
allan tímann í fangabúðum og
kynntist lífinu fyrir utan ekki
mikið. En í Sachsenhausen voru
margir fangar, bæði Gyðingar og
Pólverjar, sem sögðu okkur frá
hvernig fjölskyldur þeirra voru
fluttar til útrýmingarbúðanna í
Auschwitz. Þeim sögum bar alveg
saman við það sem fram kemur í
þessari mynd.
Við umræðurnar, sem voru í
sjónvarpinu eftir að lokaþáttur
myndarinar hafði verið sýndur á
miðvikudagskvöld, vil ég hins veg-
ar gera athugasemd. Þátttakend-
urnir í þessum umræðum virtust
vita næsta lítið um það sem
raunverulega gerðist í Þýzkalandi
á stríðsárunum. Sumt af því sem
þessir menn sögðu fannst mér
beinlínis villandi. Einn þátttak-
endanna talaði t.d. um að hann
hefði um tíma búið í grennd við
Buchenwaldfangabúðirnar og átti
ekki orð yfir hversu umhverfi
þeirra væri fagurt. Þá minntist
hann eins vinar síns, sem sat þar
inni í þrjár vikur — hann var
snoðaður þegar hann kom út úr
fangabúðunum en hafði að öðru
leyti „ekki yfir neinu að kvarta".
Það er varla hægt að skilja þetta
öðruvísi en að maðurinn hafi átt
þarna hreinustu sæluvist.
En fólk verður að hafa í huga
hvers konar þjóðfélagsástand rík-
ir þegar þetta gerist. Þessi maður
hefur verið mjög heppinn að
sleppa úr fangabúðunum eftir
svona skamma dvöl. En ef hann
hefði sagt eitt orð um það, sem
hann varð vitni að innan fangels-
ismúranna, hafði hann þegar í
stað verið fangelsaður á ný og ekki
sloppið eins vel í það skiptið. Ég
skil það ve' að þessi maður skyldi
láta vel af fangavist sinni og
„hefði ekki yfir neinu að kvarta“.
Það hefur áreiðanlega verið vitur-
legast fyrir hann að þegja yfir
sannleikanum. Og þetta finnst
mér að allir ættu að gera sér ljóst
sem kynni höfðu af þjóðfélags-
ástandinu í Þýzkalandi nazism-
ans,“ sagði Leifur að lokum.
Bragi Óskarsson
Það kom líka fyrir að menn
væru hengdir á vinnustað. Það var
gert við tvo Hollendinga og vissu
félagar þeirra varla fyrr en þeir
héngu dánir í gálganum. Voru
Hollendingarnir ásakaðir um að
hafa unnið skemmdarverk.
Líkt kom fyrir Pólverja einn
sem vann að næturlagi í her-
gagnaverksmiðju. Gætti hann véla
en það var einfalt og tilbreyt-
ingarlítið starf og sofnaði hann
frá því eina nóttina. Stöðvaðist
vélin og skemmdist eitthvað, en
lítið að sögn manna. Pólverjinn
var sakaður um skemmdarverk og
settur í SK-hegningardeiId.
Skömmu síðar var hann leystur úr
. hegningardeildinni og settur í
sömu vinnuna aftur. Hélt hann
því að sjálfsögðu að þessi slysni
hans væri gleymd. Fáeinum dög-
um síðar var komið með gálga á
vinnustaðinn og Pólverjinn
hengdur í viðurvist félaga sinna.
Þá kom það oft fyrir að menn
frömdu sjálfsmorð með því að
hengja sig þegar þeir voru orðnir
úrkula vonar um að sleppa nokkru
sinni út aftur. Eins kom fyrir að
SS skipaði skálafyrirliða að neyða
einhvern tiltekinn fanga til að
fremja sjálfmorð. Var SS þá
eitthvað í nöp við manninn og
vildi losna við hann á þægilegan
hátt.
Blóðbað
Venjulega voru fangarnir í
Sachsenhaus'>n 16—17 þúsund en
veturinn 1944—45, þegar margar
fangabúðir í austri voru rýmdar,
komst talan um tíma upp í 25
þúdsund. I byrjun febrúar, þegar
Rússar höfðu verið í stórsókn
síðan snemma í janúar, greip
mikill ótti SS-mennina og tóku
þeir til við að eyðileggja öll
sönnunargögn um manndrápin í
búðunum. Þá varð og mikið blóð-
bað í heila viku, og samkvæmt
skýrslum, sem fangarnir komust í
á skrifstofunni, voru þá drepnir
fjögur þúsund menn, þar af fimm-
tán hundruð á einum degi. Þessa
daga stóð sífellt mikill reykjar-
strókur upp úr bálstofureykháfn-
um og lyktin sagði greinilega til
um hvað brennt var.
Grein í norska dagblaðinu Arb-
eiderbladet 9. desember 1947 stað-
festir það, sem við fangarnir
óttuðumst mikið eftir áramótin
1944—45, — að Þjóðverjar höfðu í
hyggju að tortíma okkur öllum,
svo enginn væri til frásagnar um
það sem gerðist í Sachsenhausen.
I greininni er fjallað um þá
áætlun þeirra að smala okkur
saman og senda okkur á prömm-
um út á Norðursjó, — þar átti að
sökkva þeim á svo miklu dýpi að
aldrei yrði uppvíst hver afdrif
okkar hefðu orðið.
Björgunarleið-
angur sænska
rauða krossins
Sá atburður er ávailt mun verðá
minnisstæðastur okkur Norð-
mönnunum, sem vorum fangar í
Sachsenhausen, er koma björgun-
arleiðangurs sænska Rauða kross-
ins. Fyrir atbeina leiðangursins
gátum við loks yfirgefið þetta víti
sem kvaldi tugþúsundir manna til
dauða. Hin veika von, sem svo
lengi hafði haldið okkur uppi-
standandi, var í einni svipan orðin
að veruleika — við gátum haldið
heimleiðis.
Björgunarleiðangur þessi þykir
eitthvert mesta afrek sem hjálp-
arstofnun hefur leyst af hendi á
stríðstímum. Svíar, Danir og
Norðmenn lögðu allir hönd á
plóginn og leiðangursmenn stofn-
uðu sér í mikla hættu okkar
vegna. Aðalstjórnandi leiðangurs-
ins var hinn heimsfrægi mannvin-
ur Folke Bernadotte, greifi.
Á leiðinni til Danmerkur varð,
bíllinn, sem við ferðuðumst með,
fyrir skotárás vegna mistaka með
þeim hörmulegu afleiðingum að
þrír af okkur félögunum létu lífið.
Þetta gerðist 25. apríl 1945 —
aðeins nokkrum dögum áður en
stríðinu lauk. Þetta átti sér stað
að nóttu til og héldu flugmenn
Bandamanna að þarna væru her-
flutningabílar Þjóðverja á ferð.“
Eftir að hafa hlýtt á þessa
hörmungarsögu spyr ég Leif
hvort oft hefði ekki verið freist-
andi að gefast upp við þessar
kringumstæður?
„Ég get ekki neitað að slíkar
hugsanir leituðu stundum á mann
og eins var maður oft í vafa um
hvort þrekið myndi endast til að
halda þetta út. Ég var alltaf
bjartsýnn á að ég kæmist heim og
það hefur sjálfsagt hjálpað mér til
að komast í gegn um þetta. —
Annars var það undarlegt að
hraustlegir menn gáfust oft fyrst-
ir upp þarna — hinir sem voru
væskislegir og virtust ekki til
stórræðanna stóðust mun betur.
Þrælkunarvinna í Sachsenhausen
Það voru Rauða kross-pakkarn-
ir sem raunverulega björguðu lífi
okkar — ef þeir hefðu ekki borist
myndu fæstir okkar hafa lifað
þetta af. Bæði Norðmenn og Danir
fengu þessa pakka og það skapaði
þeim aðra og betri aðstöðu en
hinum föngunum i búðunum. Það
var hægt að verzla með innihaidið
og múta vörðunum til að komast í
skástu vinnuna. Fangarnir frá
Noregi og Danmörku höfðu það
best af öllum föngunum þarna
e.t.v. vegna þess að við voru taldir
fulltrúar hins aríska kynstofns.
En samt var þetta ekkert sældar-
líf — yfir tvö hundruð Norðmenn
dóu þarna i búðunum.
Eins hafði það mikið að segja á
hvaða tíma maður kom í búðirnar.
Ég kom að sumri til og hafði
þannig tíma ti! að aðlagast lífinu
þarna og verða mér úti um fatnað
áður en veturinn hófst. Það hafði
allt að segja að kunna á lífshætt-
ina þarna. Aðalatriðið var að
reyna að hverfa í fjöldann og
spara kraftana eins og unnt var.
Það var rétt eins og í borgaralegu
í f angabúð-
um nazis ta