Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1997, Blaðsíða 26

NOKKUR VERALDARUNDUR
ITÓMARÚMI HEIMSINS
GRJÓTNÁMUVÖRÐURINN, ein af ófullgerðu styttunum í Ranó Rarakú á Páskaey.
EFTIR TERRY G. LACY
Hér segir frá viðkomustöðum
á fjarlægum slóðum í sunnan-
verðu Kyrrahafi, svo sem á
Páskaeyjunni sem fræg er fyrir
sínar furðulegu myndir,
á Pitcairn sem þekkt er í
sambandi við uppreisnina á
Bounty og Púka Rúa á
Túmótueyjum, en þær eyjar
tilheyra Frönsku Pólýnesíu.
KYRRAHAFIÐ er tómarúm
heimsins og þar er Páskaey, af-
skekktasta mannabyggð ver-
aldar. Hollendingur nokkur,
sem fann hana á páskadag
1722, gaf henni þetta nafn, en á
pólýnesísku heitir hún Rapa
Nuí. Hún er um 150 km2 að
stærð, mynduð úr þremur samrunnum eld-
fjöllum. Það stærsta gaus fyrir u.þ.b. 3 millj-
ónum ára. íbúar eyjarinnar eru um 3.000.
Flestir þeirra búa í sjávarþorpinu Hanga
Róa. Þeir eru afkomendur hinna polýnesísku
frumbyggja og fólks sem flutti þangað frá
Chile að áeggjan stjómarinnar þar, en hún
vildi fjölga íbúunum. Ekki er langt síðan
menn þurftu að útvega sér snekkju til þess að
geta heimsótt eyna. Nú er ferðaþjónusta orð-
in aðaltekjulindin. Þangað eru nú reglulegar
flugferðir og a.m.k. þrjú lítil hótel. Þau bjóða
upp á fjölbreyttan mat og á meðal kræsing-
anna er ferskur túnfiskur og humar.
Það sem laðar menn fyrst og fremst að
Páskaey eru að sjálfsögðu hinar 800-1.000
risastóru moai eða styttur, sem finna má á
eynni á ýmsum stigum smíðar eða veðrunar.
Fyrsta moai sem farið var með okkur til var á
Te Píto Kúra, „nafla alheimsins". Heimilið er
hverjum manni miðja heimsins. Hjá mörgum
er heimilið einnig miðja sköpunarinnar. Eyj-
arskeggjar bjuggu svo lengi einangraðir frá
öðrum Polýnesíubúum og upprunastað sínum,
Marquesaseyjum, að þeir höfðu æma ástæðu
til að líta á eyjuna sína sem „nafla alheims-
ins“. Til tákns um það trónir á Te Pító Kúra
- sem og annars staðar á eynni - stórt stein-
egg, sem liggur mitt í vandlega gerðu stein-
hreiðri.
Andar áanna komu til Páskaeyjar með
fyrstu polýnesísku landnemunum frá
Marquesaseyjum á 4.-8. öld e.Kr. Um alla
Polýnesíu sjást styttur af áum _sem reistar eru
í þakkarskyni fyrir landið. Á Páskaey eru
þessar styttur gífurlega stórar. Styttan á Te
Píto Kúra vegur 82 tonn. Þær voru skreyttar
höfuðbúnaði úr rauðu gjalli, en hann gat aukið
hæð þeirra um 2 metra og þyngdina um 11
tonn. Þegar höfðingi lést, var reist af honum
stytta. Þannig táknar hver stytta ættboga.
Ætlað er að það hafi tekið sautján verkamenn
átta mánuði að höggva út styttu. Ef höfðing-
inn sem styttan var af hafði látið eftir sig nóg
til að hafa þá lengur í fæði, gat styttan hans
orðið stærri og gnæft yfir aðrar styttur, sem
reistar voru á sama grunni eða ahú. Þegar
áinn varð of fom var stytta hans fjarlægð eða
endurunnin og stundum notuð sem uppfylling
í nýjan ahú, reistan ofan á þeim gamla. Menn
héldu að áamir byggju í hafinu, þar sem fólk-
ið hafði komið yfir hafið, og þangað hurfu
menn aftur er þeir dóu. Styttumar snera þó
að þorpinu en ekki hafinu. Pallamir vora æv-
inlega í grennd við vatn og þaðan varð að vera
auðvelt að koma kanóunum til sjávar. Stytt-
umar vora dregnar á pálmaröftum frá grjót-
námunni. Síðan vora þær settar á skáhleðslu
úr torfi og grjóti til að koma þeim upp á ahú
(granninn).
Okkur var ekið hringinn í kringum eyna til
þess að skoða það sem hver staður hafði upp á
að bjóða af moai. Flestar styttumar era gerð-
ar úr gráu móbergi úr námunni í Ranó
Rarakú. Hundrað af slíkum styttum má enn
sjá í grjótnámunni á ýmsum smíðastigum.
Sumar liggja flatar með bakið fast við bergið
eins og þær sofl vært. Aðrar era dreifðar um
hlíðina og stara blindum augum út í fjarsk-
ann.
Á norðurströnd Anakena er hvít sand-
strönd. Það kemur á óvart, því að eyjan er að
mestu kringd klettum. Jarðskjálfti hafði fellt
styttur af pöllum sínum áður en Evrópumenn
fundu ejma og 1960 velti flóðbylgja fleiri
styttum um koll. Hér hafði moai verið lyft aft-
ur á ahú þeirra og augun máluð. Eg fékk mér
hinn ágætasta sundsprett í hlýjum sjónum.
Hann var gersamlega laus við þang, því að E1
Ni~no, sem olli tímabundinni hitnun þessa
hluta Kyrrahafsins 1983, hafði eytt því.
Frá brúninni á Ranó Kaó-gígnum gátum
við horft niður í sigdældina fulla af vatni. Yfir-
borð þess er 100 m yfir sjávarmáli. Tótóra-
reyr, sem eyjarskeggjar nota í mottur og
reipi, hefur vaxið í gígnum frá því fyrir land-
nám. Efst á hvassri brún Órongó má enn sjá
steinbyrgi til minja um fuglamannstrúna, en
þá hefð má rekja aftúr til 1760.
Pólýnesíubúar ofnýttu allar sínar lands-
nytjar og útrýmdu víða ýmsum fuglategund-
um. Eins og annars staðar í Polýnesíu leiddi
matarskorturinn á Páskaey til ófriðar. Æski-
legt var að höfðinginn væri feitur, til marks
um að hann gæti séð fólki sínu fyrir mat. Á
Páskaey var fuglamannssiðurinn lausn til að
binda enda á ófrið. Kappar, sem voru fulltrú-
ar fyrir höfðingjana, klifruðu berfættir niður
hraunhlíðina, syntu yfir mjótt en háskasamt
sundið út í Fuglaey og kepptust um að ná
fyrsta þemuegginu. Eggið var tákn frjósemi
og yfimáttúralegra krafta. Sigurvegarinn
þurfti að komast til baka sömu leið með eggið
óbrotið. Höfðingi hans varð fuglamaður næsta
árs og varð þá að dvelja í einangran í einu af
steinbyrgjunum. Þessi siður var lagður af
1868 þegar eyjarskeggjar tóku kaþólska trú.
Þama era um 20 pallar, en hver þeirra
táknaði um þúsund manna þorp. íbúar hafa
því verið um 20.000. Nú era þeir 3.000 og víst
er það fróðleg spuming hvemig þeim gat
fækkað svona. Eyjarskeggjar eyddu pálmun-
um með því að nota þá við styttuflutningana.
Þeir útrýmdu fuglum, og gengu þannig á mat-
arforðann. Breskir trúboðar, sem komu á 19.
öld, fluttu með sér sjúkdóma ásamt köttum til
að éta rottumar. Rotturnar höfðu verið notað-
ar til matar, en kettimir vora óætir. Sam-
kvæmt einkar fróðlegri kenningu sem nýrri
er af nálinni olli óvenjuöflugur E1 Nino ský-
falli og því fylgdi mikil jarðvegseyðing þar
sem trjánum hafði verið eytt. Afkomumögu-
leikar breyttust og af því leiddi stórfellda
fólksfækkun.
Söfnuðurinn stóð við sunnudagsguðsþjón-
ustuna í kaþólsku kirkjunni. Kona las úr ritn-
ingunni og því nær allir kyrjuðu sálmana ut-
anbókar, háróma og nefkvæðir.
Stjómin í Chile hefur reynt að innleiða
vestræna menningu á Rapa Nuí. Hún sendi
þangað fiðluleikara en áheyrendur hlógu svo
ákaft að konunni, sem stóð þarna og sargaði í
gríð og erg á kassa sem hún studdi við höku
sér, að tónleikarnir fengu skjótan endi. I ann-
að skipti var sent þangað myndband þar sem
Fílharmóníusveit New York borgar lék undir
stjóm Leonards Bernstein. Og enn ætluðu
eyjarskeggjar að rifna úr hlátri. Þeim fannst
svo fyndið að sjá svona marga hljóðfæraleik-
ara spila, bara til þess að einn maður gæti
dansað!
Þrátt fyrir ýmis afglöp eins og stéttabar-
áttu og styttur úr plasti og vír á Órangó- tindi
gerði kvikmyndin „Rapa Nuí“ eyjarskeggjum
nokkurt gagn. Hún færði þeim tekjur og vakti
áhuga á siðum þeirra og venjum. Höfðingjann
í myndinni lék Hawaii-búi, sem gat skilið
polýnesísku mállýskuna sem töluð er á Rapa
Nuí. Síðan finnst Páskeyingum þeir ekki eins
einangraðir og áður.
Frá Páskaeyju héldum við ferðinni áfram
sjóleiðis. Eftir þriggja daga siglingu komum
við til Ducie-eyjar. Hún er ekki annað en
óbyggt kóralhringrif með sjávarlóni í miðju
og neysluvatn er þar ekkert. Svo sannarlega
myndi enginn nema ákafur náttúruunnandi
nokkra sinni gera sér ferð þangað. Aðeins ein
planta, strandrunni, vex á rifinu en lónið er
undurfagurt og hægt er að ganga alveg upp
að bjartþernunum.
Daginn eftir fórum við til Hendersoneyjar.
Hún er að mestu leyti brattir kalksteins-
klettar, allt að 30 m á hæð. Sú eyja er nú í
eyði, þar sem ekki er hægt að treysta á
neysluvatn. Ströndin er þakin löngum purp-
uralitum ígulkeranálum. Þangað fara menn
frá Pitcaimey á smábátum að sækja mórí-við
fyrir útskurð sinn og leggja þá oft líf sitt í
hættu. Við sigldum framhjá Hendersoneyju
um sólarlagsbil. Skipstjórinn sá til þess að við
nytum útsýnisins yfir klettana og allar þær
tilkomumiklu brimholur sem þar hafa mynd-
ast. í hellunum hafa fundist bein, augljóslega
líkamsleifar skipbrotsmanna.
Næsti viðkomustaður var Pitcaim. Það var
ótrúleg stund. Víst veit ég að Fletcher Christi-
an gerði uppreisn, flýði á Bounty ásamt fá-
mennum flokki sínum og nokkram innfæddum
Tahitibúum og leitaði hælis á Pitcairneyju. En
það er allt annað að koma þangað sjálfur og
sjá afleiðingamar af sögulegu furðufyrirbæri
sem ætti alls ekki að geta gerst. Hvenær sem
skip kemur, hlaupa eyjarskeggjar frá því, sem
þeir era að gera og fara allir niður að Höfn, en
það er lítil steinsteypt bryggja, þar sem þeir
raða upp söluvamingi sínum. Þar vora eftirlík-
ingar af Bounty, útskomar úr rauðum mórí-
viði, fallega ofnar körfur og frímerki Pitcairn.
Eyjarskeggjar era sérkennilegir ásýndum,
óvenjuleg blanda af Polýnesíubúum og Bret-
um. Áugljóst er, að þeir era sælir í sínum hópi
og sáttir við sjálfa sig.
Ekki hefur það þó alltaf verið svo. I kjölfar
uppreisnarinnar 1789 fylgdu morð og átök um
forastu. Þetta ógnaði tilvera íbúanna fyrstu
árin. Á 19. öld vora þeir tvívegis fluttir brott
af Bretum, fyrst til Tahiti og svo Norfolkeyj-
ar. Margir urðu sjúkdómum að bráð, sumir
kusu að hverfa aftur heim. Afkomendur
þeirra sem enn búa á Norfolkeyju heyra nú
undir Ástralíu, Nýja Sjáland sér um þá 50
þeirra eða svo, sem búa á Pitcaim. Þeir fá
eitthvað í aðra hönd fyrir að sjá um veðurat-
hugunarstöð og sendistöð. Einnig hafa þeir
tekjur af veiðileyfum innan 200 mílna land-
helgi sinnar og einhverja aðstoð fá þeir frá
Aðventistakirkjunni, en aðventistatrú tóku
þeir 1887. Þeim er sendur grannskólakennari
frá Nýja-Sjálandi og núorðið einnig hjúkrun-
arkona. Skipslæknirinn okkar gerði þarna
þrjár minniháttar aðgerðir, því að það er bæði
erfitt og dýrt að komast til Nýja-Sjálands.
íbúamir era oft upp á tilfallandi skipakomur
komnir með lyf. En íbúum fækkar, því að fá
tækifæri bíða unga fólksins, þegar það vex úr
grasi.
Við gátum annaðhvort gengið eða látið aka
okkur upp í hlíðina á þriggja- og fjögurra
drifa torfæravespum með stórum hjólbörðum.
Hvarvetna blasir við blómlegur gróður, þarna
vaxa á annað hundrað tegundir plantna, flest-
ar þeirra innfluttar. Þær gefa af sér mat og
trefjar. Ég var í fámennum hópi undir leið-^
26 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/USTIR 20. DESEMBER 1997