Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1997, Blaðsíða 4

STEFNT AÐ KJARNA
SÓLARUÓÐA
EFTIR HERMANN PÁLSSON
Þegar kynngi mögnuð kvæði á borð við
VÖLUSPA og SOLARUOÐ eru brotin til
mergjar er ekki nóg að vita hvaðan skáld
leggur af stað, hvert ferðinni er heitið og í
hverjum tilgangi; vitund óðsmiðs skiptir
miklu máli. Vaka, draumur og hindurvaka
eru meqinatriði sem varða innsta eðli bess
skáldskapar, í bundnu máli og lousu, sem
hættir sér út fyrir blákaldan veruleikann
og glímir við annarlega reynslu.
A 1. Formálsorð
ÞINGI sem háð er í því tvennu
Æk skyni að votta mikilvirkum og
góðvirkum fræðimanni þakkir
Æ vorar og virðingu fyrir afrek í
þágu íslenskrar menningarsögu
og á hinn bóginn að rýna í trú-
M m arlíf forfeðra vorra á þrettándu
öld - á slíkri samkundu hljóta Sólarljóð að vera
skyldur fróðleikur. Sá skerfur sem Régis Boyer
hefur lagt fram með rannsóknum á andlegu lífí
og bókmenntum íslendinga fyrr á öldum mun
seint fymast, og á hinn bóginn eru Sólarljóð
einhver fegursti vitnisburður sem vér eigum
um iðkun kristni hérlendis á þrettándu öld. Ég
kann frumkvöðlum þessa málþings miklar
þakkir fyrir að bjóða mér að taka þátt í þeim
umræðum, sem hér fara fram fyrir opnum
tjöldum, og sú er mín von að áhlýðöndum verði
nokkur forvitnibót að hugvekju minni. Sólarljóð
eru býsna örðug viðfangs, og af þeim stafar því-
lík ógn að ég treysti mér ekki til að vaða út í
þau umsvifalaust, heldur verð ég að hafa
nokkum formála.
2. Hindurvaka
Lærðir forfeður vorir á þrettándu öld
greindu á milli þrenns konar vitundar. Auk
DRAUMS og VÖKU var gert ráð fyrir annar-
legu ástandi, sem hafði OFSKYNJAN að mikil-
vægu auðkenni. Þeir sem komust í hina þriðju
vitund sáu þá og heyrðu miklu fleira og langt-
um skýrra en þeim var unnt í vöku, enda gátu
þeir skynjað fólk og fyrirburði sem vom víðs
fjarri. Ofskynjanir af þvílíku tagi mega heita
óháðar tíma og rúmi, og erfítt getur verið að
gera sér grein fyrir þeim til hlítar með náttúm-
legum rökum. Einstaka hræður vom svo fjöl-
kunnugar að þær gátu leyst önd sína úr viðjum
líkamans og ferðast síðan lausar og liðugar út
um hvippinn og hvappinn. Þeim var jafn vel
gefínn sá undarlegi máttur að geta litið sjálfa
sig annarlegum augum, án þess að þurfa á
spegli eða skuggsjá að halda, rétt eins og segir
á sínum stað um Jóhannes guðspjallaskáld, sem
var svo magnaður að hann gat séð sjálfan sig í
amar líki við hliðina á guðdóminum sjálfum.
Þegar fengist er við að skýra spádóma og ann-
an skyldan skáldskap verður yfirleitt ekki kom-
ist hjá því að sinna þrískiptingu vitundar;
venjuieg mannleg reynsla hrekkur skammt tii
að átta sig á hlutunum með öðra móti.
Hugmyndina um þriskipta vitund má ráða af
ýmsum innlendum frásögnum, og hún birtist
einnig í ritum af suðrænum toga. Þann hátt vit-
undar sem hefur ofskynjanir í för með sér köll-
uðu lærðir íslendingar fyrr á tímum EXTASIS,
að hætti latínumanna; orðið er komið úr grísku
og merkti upphaflega það ástand „að vera utan
við sjálfan sig“. Þetta íærða orð kemur tvívegis
fyrir í íslenskri þýðingu á Péturs sögu postula
sem er varðveitt í Skarðsbók frá því um það bil
1365 og yngri handritum. Sögunni mun hafa
verið snarað á móðurmálið á þrettándu öld. í
fertugasta og þriðja kafla þessarar fróðu sögu
er rætt um guðhræddan ítala sem hét Comeli-
us og var kristinnar trúar. „Á einum degi sem
hann flutti fram bæn sína á hinni níundu stundu
dags,“ segir sagan, „sá hann, eigi í svefni held-
ur IN EXTASI - það er eftir alþýðutali þá er
HELJAR reip/ komu harðlega/ sveigð að síðum mér. Úr myndröð, 1988-1990,
eftir Gísla Sigurðsson sem byggð er á Sólarljóðum.
maðurinn er millum
svefns og vöku og rétt-
legar þá er maðurinn er
birtur með þeirri sýn
sem yfir fram gengur
hátt mannlegrar sýnar,
o.s.frv. [...].“ Síðan er
lýst þeirri kynlegu sýn
sem bar fyrir Comelius.
Frásögn þessi gefur
glögglega í skyn að hér
sé um að ræða yfirnátt-
úralegt fyrirbæri. I
sömu þýðingu segir um
annan góðan mann að á
hann félli EXTASIS,
sem er skýrt á þessa
lund: „Það er svo mikil
firring náttúrlegrar
hugsanar að hann neytti
eigi meðan mannlegum
skilningi.“ Þegar þessi
náungi var í slíku
ástandi bar fyrir hann
undarlega sýn: Hann sá
himininn opnast og ker
eða dúk síga þaðan til
jarðar.
Með því að hinum
forna íslenska þýðanda,
sem snaraði Péturs
sögu á móðurmál vort,
láðist að finna heppilegt
heiti um hina þriðju vitund, sem gengur langt
fram yfir „hátt mannlegrar sýnar“ og felur í sér
„firring náttúrlegrar hugsanar“, þar sem mað-
ur neytir ekki mannlegs skilnings, þá leyfi ég
mér í nafni þeirrar norðlensku sem ég nam
ungur að árum, að kalla slíkt ástand
HINDURVÖKU, til aðgreiningar frá eðlilegri
VÖKU annars vegar og DRAUMI hins vegar.
Síðar í Péturs sögu postula víkur þýðandi aftur
að þrískipting vitundar og staðhæfir þá að til-
tekinn atburður gerðist MEÐ SANNLEIK, en
eigi í DRAUMI eða annarri SÝN. Hér eru enn
gefnar í skyn þrenns konar vitundir, eftir því
hvort atburðir era SANNIR, þ.e.a.s. gerðust í
raun og vera, DREYMDIR, ella þá SÝNDIR,
en þá era þeir annarlegs eðlis og gerast eða
birtast manni sem er í hindurvöku.
Víðar í fomritum er orðið SANNUR notað
um „veruleika" fremur en „sannleika". Skáld
Sólarljóða varar við ofmetnaði og segir síðan:
„Það hef ég sannlega séð“, enda er þá verið að
fást við vandamál sem hafði bortá fyrir í vöku
fremur en hindurvöku. Og þegar Útgarða-Loki
kveðst ætla „að segja hið sanna“, þá er um að
ræða veraleikann sjálfan í andstæðu við þær
sjónhverfingar sem hann gerði Ásum. Um eitt
kynlegt atvik í Péturs sögu segir að postuli vissi
ekki til fulls „hvort það var SÝN eða
SANNLEIKUR er fyrir hann bar,“ hvort þar
var heldur um vitrun eða veruleika að ræða.
Nú er tækileg tíð að minna á svokallaða Op-
inberun Jóhannesar sem er heldur kauðalegt
heiti á kynngi mögnuðu riti. í Tveggja postola
sögu Jóns ogjakobs er verkið hins vegar kallað
ANDARSÝN hins foma guðspjallaskálds og
útlegðarmanns og er þá kennt við sjáanda, en á
öðram stöðum við sýnina sjálfa og heitir þá
Himnasýn Jóhannis. Vitaskuld verður glöggur
greinarmunur á þeirri hindurvöku sem stafar
af iðkun seiðs og hinni sem sprottin er af guð-
legum eða jafnvel djöfullegum innblæstri.
3. Forn dsemi
„Að vera utan við sjálfan sig“ og öðlast um
leið yfirmannlega sjón og aðra skynjan kemur
lítt á óvart þeim fræðimönnum sem leggja
stund á að skýra HAMFARIR og SEIÐ með
forfeðrum vorum að fornu, enda eru lýsingar á
EXTASIS með suðrænum þjóðum engan veg-
inn óskyldar frásögnum af Oðni og samískum
vitkum.
Áður en komið verði að Sólarljóðum sjálfum
þá er staður hér til að minna á ummæli Snorra
Sturlusonar í Ynglinga sögu um Öðin, „sem
skipti hömum. Lá þá búkurinn sem sofinn eða
dauður, en hann var þá fugl eða dýr, fiskur eða
ormur og fór á einni svipstund á fjarlæg lönd að
sínum erindum eða annaiTa manna.“ Og þess
skal minnst um leið að þeir snillingar sem fjall-
að hafa um Sama undanfarna mannsaldra segja
berum orðum að galdramenn þeirra frelsi önd
sína úr líkamanum, rétt eins og Óðinn gerði
forðum, og verði þá sjálfráðir að fara hvert sem
þeir vilja.
„Létt er laus að fara,“ segir í Sólarljóðum, og
er þá ýjað að því frelsi að losa öndina við lík-
amann. SEMSVEINUM (þ.e.a.s. samískum
piltum; fyrri liðurinn er tökuorð úr samísku) í
Vatnsdælu varð engin skotaskuld úr að skreppa
í hamföram af Hálogalandi til íslands, skoða sig
um í Vatnsdal og vera þó komnir til baka austur
um haf eftir eina þrjá daga með glögga skýrslu
um húnvetnskt landslag og felustað þess týnda
grips sem Ingimundur gamli saknaði einna
mest. Enginn skyldi ætla að völvan mikla fari
með fleipur þegar hún kveðúr svo í Völuspá:
„Níu man eg heima [...] fyr jörð neðan.“
Samískir fjölkynngismenn leika sér að því að
skjótast óralangt aftur í fortíðina, ella þá í ann-
arlega heima, rétt eins og völvan forðum, og
þeir láta sig ekki muna um að kanna framtíðina
í góðu tómi, þegar svo ber undir.
Þegar kynngi mögnuð kvæði á borð við Völu-
spá og Sólmijóð era brotin til mergjar er ekki
nóg að vita hvaðan skáld leggur af stað, hvert
ferðinni er heitið og í hverjum tilgangi; vitund
óðsmiðs skiptir miklu máli. VAKA,
DRAUMUR og HINDURVAKA era meginat-
riði sem varða innsta eðli þess skáldskapar, í
bundnu máli og lausu, sem hættir sér út fyrir
blákaldan veruleikann og glímir við annarlega
reynslu. Þótt mér séu nú mest í mun VAKA og
HINDURVAKA, þá þykir mér rétt að minna
snögglega á Gísla sögu, en henni er svo farið að
í drjúgum spretti í síðara hluta hennar skiptast
á VAKA og DRAUMUR. Annars vegar segir
frá vera garps í Geirþjófsfirði fyrir vestan, þar
sem hann dvelst með konu sinni og fóstru
þeirra, en á hinn bóginn á hann tvær
draumkonur sem veita honum beina um dimm-
ar vetrarnætur; önnur þeirra veldur honum
einstöku angri, sút og kvíða.
4. Gerð sólarljóða
Þeir Bjame Fidjestol og Njörður Njarðvík
skipta Sólarljóðum í þrjá bálka. Fyrsta hlutann
kallar Njörður LÍFIÐ, og lýkur honum með
þrítugasta og öðra erindi. Annar kafli, undir
heitinu DAUÐINN, nær frá þrítugasta og
þriðja erindi fram í hið fimmtugasta og annað,
og þriðji hlutinn, EFTIR DAUÐANN, þaðan
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 20. DESEMBER 1997