Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1997, Blaðsíða 11

DÆTUR Þorvarðar Þorvarðarsonar prentara og Sigríðar Jónsdóttur frá Skálholtskoti. Myndin
er tekin um 1905. Talið frá vinstri: María, Sigríður, Ágústa og Rannveig.
í KALIFORNÍU 1927 eða ‘28: Rannveig og Halldór Laxness í gamansamri uppstillingu. Halldór
peisklæddur og virðist gefa í skyn að ekki veiti af svo skjólgóðri flík á þessum stað.
Sveins Björnssonar, síðar forseta, í níu ár.
Oft minnist hún þessara ára í skrifum sínum:
„Gullnu eplin sem dansa í Storka-gos-
brunninum í Kaupmannahöfn á afmælisdegi
konungs. Ljósgræn beykitrén í Danmörku á
vordegi, þegar jarðvegurinn er þakinn marg-
litum skógarblómum.“2
Rómantíkin blómstrar. Ungu mennimir,
íslenskir sem danskir, yrkja til Rannveigar.
Eitt ljóðið er skrautritað. Ber franskt nafn
„Berceuse" sem þýðir vögguvfsa eða ljóð.
„Þey þey og ró ró
þögul er nótt
Sorgvana hvílist
hin svefnþunga drótt.
Hví eru andvaka
augun þín blá?
Ottastu auðnina
undir húmsins brá?
Ottastu auðnina
og uggir þig að þar
bíði fólur dauðinn
að blása á þitt skar!
Húmið er sannleikur.
Hafðu um þig hljótt;
við skulum fela okkur
fyrir auðn og nótt.
Við skulum fela okkw
faðmi lífsins í
og bíða þess með jörðunni
að birti á ný.
Lokaðu andvaka
augunum þá.
Ég skal segja þér sögur
sumardölum frá.
Ég skal segja þér sögur
og syngja við þig hljótt.
Þey þey og ró ró
þögul er nótt.
Ekki lætur skáldið nafns síns getið. Eina
undirskriftin er 14. 2. ‘23.
Löngu síðar rifjar Rannveig upp árin í
Höfn:
„Mjer er minnisstætt hvað margir stórir
og myndarlegir Islendingar vora í Höfn á
þeim árum. Flestir þeirra gengu á háskól-
ann eða á verkfræðingaskólann. Þar var
Valgeir Björnsson, sem nú er bæjarverk-
fræðingur í Reykjavík, vinsæll maður og
framúrskarandi skemmtilegur að rífast við,
Þorlákur bróðir hans las læknisfræði, hann
var með stiltustu mönnum sem sögur fara
af. Hrókar alls fagnaðar voru þeir frændur
Muggur Thorsteinsson málari, og Þorsteinn
Scheving Thorsteinsson, sem nú er lyfsali í
Reykjavík. Hjeðinn Valdimarsson, nú mikill
pólitíkus heima á Fróni, við þektumst vel og
kom oftast nær vel saman. Við þjeruðumst,
þótt við værum bekkjarsystkin í 6 ár í
barnaskólanum. Mjer dettur í hug, að Hjeð-
inn mundi víst ekki una sjer allskostar með-
al Vesturíslendinga, sem ekki fást mikið við
að þjera. Helgi Guðmundsson söng og spil-
aði vel og hafði hug á að leggja það fyrir sig,
en nú er hann bankastjóri heima í Reykja-
vík. Gáfumaðurinn Kristján Albertsson
hafði altaf einhverjar ritsmíðar á döfinni og
eins hafði Tryggvi Svörfuður, eins og segir í
bókinni hans Þórbergs Þórðarsonar „Is-
lenskur aðall“. Emil Thoroddsen spilaði á pí-
anó og málaði og var í mestu vandræðum
með hvern lífsferilinn hann ætti að kjósa,
jeg held að það hafi verið synd að hann
hætti að mála. Valtýr Stefánsson, nú rit-
stjóri Morgunblaðsins var altaf upplagður í
kappræður. Kristinn Ármannsson var
óvenjulega háttprúður maður. Guðmundur
Kamban var þá að byrja sína glæsilegu rit-
höfundabraut og var altaf hlustað á hann
með athygli þegar landar söfnuðust saman á
La Reine, sem var matsöluhús úti við vötnin.
Þar var alltaf fullt af löndum og gat maður
setið þar heilt kvöld yfír einum kaffibolla
fyrir krónu.“
Rannveig minnist þessara ára með ljúfum
trega.
Þá „áttu heiðurshjónin Ditlev Thomsen
konsúll og frú Agústa heima í Höfn, indælis
manneskjur og voru þau mörgum Islending-
um haukar í horni. Konsúllinn var af dönsk-
um ættum, en alinn upp á Islandi, frú Agústa
er dóttir Hallgríms biskups og dönsk í móð-
urætt, sannari íslendingar eru vandfundnir
en þau hjón. A hverju gamlárskvöldi, ár eftir
ár, höfðu Thomsenshjónin boð mikið inni fyr-
ir fjölda Islendinga, mest ungt námsfólk,
stúlkur og pilta, þann dag voru mörg kjólföt-
in sótt í klæðaskápinn hans „frænda" (Stúd-
entar pantsettu kjólfot sín hjá „frænda“ sem
kallað var og oft var innleyst á undan böllum
í íslendingafélaginu. Daginn eftir ballið hékk
svo kjóllinn aftur í klæðaskápnum hjá
„frænda". Innskot gr.höf.) og margir stúd-
entar, sem daglega nærðust sparlega hjá frú
Hansen í Rprholmsgade eða frú Rasmussen í
Ole Suhrsgade - þeir kölluðu það að eiga
heima í „súrnum" - nutu þess að setjast að
blómskreyttu veisluborði, þar sem fram-
reiddar vora steiktar rjúpur* og aðrar ís-
lenskar kræsingar, að ógleymdum gömlum
og ljúffengum vínum í háum krystalsglösum.
Þarna voru þá ótal Islendingar staddir á
gamlárskvöld, í framandi landi, en þetta var
gamlárskvöld í íslenskum anda. Það var
sungið og dansað og farið í leiki en á slaginu
tólf söfnuðumst við öll kringum hljóðfærið og
ungar, sterkar raddir sungu „Nú árið er liðið
í aldanna skaut“.4
En það er heldur ekki gott að vera of
rómantískur. Rannveig giftist einum þess-
ara ungu, aðlaðandi stúdenta. Hann var kall-
aður „eilífðarstúdentinn" því aldrei lauk
hann prófi, hvorki í Höfn eða Hamborg.
Hann lét þessa gáfuðu, fallegu konu sjá fyrir
sér þar til hún komst að því að áhugi hans
var meiri á peningunum hennar, og að eyða
þeim í annað en lærdóm, en henni sjálfri.
Skildi hún þá við hann - að öllum líkindum
árið 1921.
Rannveig hafði ævinlega brennandi áhuga
á leiklist og lét sig menningarmál miklu
varða. Hún kynntist persónulega Clöru
Pontoppitan, einni frægustu leikkonu Dana,
Tore Segelcke, frægri norskri leikkonu, Jo-
hannes Hohlenberg, rithöfundi og málara,
svo og ýmsum dönskum kvenrithöfundum
svo sem Thit Jensen og Agnes Henningsen.
Með Rannveigu og dönsku listakonunni Hed-
vig Collin, sem síðar kom til íslands, mynd-
skreytti íslenskar barnabækur og teiknaði
myndir af íslenskum konum og börnum, tókst
ævilöng vinátta. Ekki vanrækti Rannveig
heldur æskuvinkonuna úr Þingholtunum
Onnu Borg og var tíður gestur á heimili
þeirra Paul Reumerts.
Glæsileiki Rannveigar örvar enn skáldin.
Einhver yrkir svo, seint á árinu 1923:
In memoriam
Þó skilji höfin dökk og bárubreið
og beri skip mitt út af réttri leið
hið hulda tímans Góð, ég þrái þig
uns þrýtw sigling og ég hvíli mig
í svölum sæ.
Þú veist að aldrei lifnar það sem deyr
og ég veit að við Gnnumst aldrei meir
því kaldráð örlög okkar skilja stig
en athvarf lífs mfns er að hugsa um þig
hvert sem mig ber.
Þó ólgi hrönn um höGn bárubreið
skal beita í horGð, sækja fram á leið -
og þegar nóttin dregur dökkvann sinn
á djúpið bláa, lít ég svipinn þinn
í köldum sæ.
Ef til vill er hér sama skáldið á ferð sem
fyrr er getið. Ef til vill minnir kvæðið á Davíð
Stefánsson. Hver veit? En á þessum tíma
voru skáldin okkar svo mörg, svo frábær og
flest afar rómantísk.
Já, þeir kepptu margir um hylli Rannveig-
ar. Fátt jafnast þó á við langt ástarbréf,
þrungið heitum og örvæntingarfullum tilfinn-
ingum - að öllum líkindum ritað áður en
Rannveig giftist hið fyrsta sinni. Þar velur
bréfritari þessai' ljóðlínur sem inngangsorð:
„Ein veldur þú Sigrún frá Sefafjöll-
um!... .“6
Bréfið er ritað í formi tónverks. Skyldi
nokkur íslensk kona fá slíkan ástaróð framar
á íslenski-i tungu?
„... Eg er að fara, kveðjuorðin líða út í
þögnina eins og hvítir svanir fram til heiða.
Eins og farfuglar sem á gjóstugu hausti
leggja út á dimmúðgan æstan sæ, - þannig
hverfa kveðjurnar og minningarnar mást. -
Eg er að fara - Hugur minn er sem æstur
sær, sem dimmúðgar heiðar á hausti og því
veldur þú Sigrún frá Sefafjöllum, valkyrjan
mín. -....
... Hvar á ég að leita þín sem ég elska?
Eg kvaddi emi mína til flugs og sendi hauka
mína á skóg en þeir hurfu aftur að óloknu er-
indi. Landsynninginn sjálfan spurði ég um
þig en hann vissi ekkert til ferða þinna. -
Hvert ertu horfin að ég ekki finn þig, þú sem
ég elska?
Þey! Þú hvíslar í blænum. Þey! Ég heyri
hlátur þinn í lindinni. Þey! Ég finn nærveru
þína í ylnum, - vorinu. Þú ert að koma, ó þú
sem ég elska og ég sé þig í sólskininu ... Ég
spurði holtasóleyjuna um þig - blómvarirnar
önduðu móti mér nafni þínu. - Loks kemur
þú sem óboðinn fegins gestur til byggða ein-
búans og smáir ekki sælukofann. Þú sem ég
elska, ég vil kveða þér lítið ljóð. - Hlustaðu,
húmið er vort og nóttin er hljóð.- ...
... Kvöldið er dimmt. Dimmt er og í hug-
skoti mínu. Dimmt og reimt af glottandi gát-
um - af illum öndum sem hvísla að mér
horfnum sorgum og ókomnu bölvi. Ég sé
blakkar böldróttir sækja að mér úr skuggun-
um. Bleikar vofur hins liðna glotta við mér og
grímur framtíðarinnar stara á mig steinköld-
um ósjáandi augum. - Myrkrið þjappast að
mér, sækir að mér hryllilega óvirkilegt. Ég
veit að yst í þessu myrkri fer hann sem fer
síðast hógværlega ríðandi á bleiku - And-
skotinn. -
... Ég er að fara valkyrjan mín. Hljótt
breiðist húmið um Hindarfjall og blámi fjar-
lægðarinnar lykur þegar um Sefafjöll. -
Hljóð lykur þögnin um kveðjurnar og minn-
ingarnar. Minningarnar sem hvíla í berg-
krystallskistunum á framblöðum vorsins.
Minningarnar sem geyma eitt hið besta sem
mitt fátæka líf eignaðist. Minningamar um
þig. Ég þakka þér valkyrjan mín. Mikið
gafstu mér og ekki var það þín sök að höfgi
örlaganna hvíldi á muna þínum. En eigi skal
syi-gja, aðeins sakna og saknandi skal ég
hverfa á braut sem húmið og læðast sem and-
vari næturinnar gegnum skógana. En á
hverju vori mun ég koma sem pílagrímur til
þymirunnans þar sem minningin um þig ligg-
ur og leggja þar fyrstu blöð hins unga vors.
Manstu ekki fjallið háa, brekkuna bröttu og
bálið undir? Rannveig! Rannveig!"
Skynjar ekki lesandinn tíðarandann? Róm-
antíkina?
Unga fólkið í dag segði sennilega: „Ykt kúl
rnaður!"
Siglt vestvr vm haf...
Ur aðdáendahópnum valdi Rannveig sér að
lokum glæsilegan, danskan eiginmann, Adam
Vilhelm Schmidt að nafni. Fluttust þau til
Bandaríkjanna árið 1925. Samkvæmt siðvenj-
um varð nú Rannveig frú A.V. Schmidt.
Bjuggu þau hjónin fyrst í Los Angeles en síð-
an lengst af í San Francisco þar sem Rannveig
starfaði á dönsku ræðismannsskrifstofunni í
níu ár. Þá tóku við fimm ár í Montana og að
lokum tvö í Santa Barbara, Kalifomíu, göml-
um, spænskum bæ, þar sem Vilhelm lést árið
1944. Þeim hjónum varð ekki bama auðið.
Ekki áttu margir Islendingar leið um Kali-
forníu eða Montana á þessum áram. „Þegar
ég var á ræðismannsskrifstofunni í San
Francisco, og Islendingar komu þangað, en
það kom fyrir svona einu sinni á ári, þá sá ég
undir eins, að þeir vora landar og ávarpaði þá
á íslenzku, áður en þeir komu upp orði.“°
Hvernig skyldi Rannveig hafa þekkt þá?
Glöggur lesandi kemst ef til vill að raun um
það síðar í greininni.
Saknaði Rannveig þess mjög að fá aðeins
örsjaldan tækifæri til þess að tala íslensku.
Eiginmaðurinn lærði aðeins tvær setningar á
íslensku: „Talarðu málið?“ og „Maður er ég
en engin tunna“. - Þó bar góðan gest að
garði, sjálfan HaUdór Laxness. Tókst með
þeim Rannveigu einlæg vinátta. Minnist hún
oft á hann í skrifum sínum:
„Þegar ég einu sinni bauð gestum í „pic-
nic“ í Californíu, - meðal gestanna var Kilj-
an Laxness; - við ókum í tvo klukkutíma,
fundum skógarjaðar, breiddum dúk undir tré
og uppgötvuðum, að ég hafði gleymt matnum
heima.“7
I bréfi frá Los Angeles 26. maí 1928 segir
HKL:
„... Ætlarðu að senda mér línu, gamli
vargur? Ég vona að það verði ekki hættulegt
því eingin kona hefur með jafnmikilli energíu
tekið það fram við mig, að hún væri ekki
skotin í mér. Nei, það þurfti svei mér ekki að
valda neinum misskilningi! ... 1.000.000
þakkir fyrir alt gott meðan ég var nyrðra!
Gleymdu ekki að heilsa Vilhjálmi allra vin-
samlegast frá mér.
Æ, ég er svo mikill klaufi að skrifa sendi-
bréf, heyrðu, góða, vertu blessuð,... já, þú
verður það! Þú mátt eingum segja öll leynd-
armálin, sem ég trúði þér fyrir meðan ég var
nyrðra, heyrirðu það, þá drep ég þig!
Var ég ekki vitlaus? Maður á ekki að segja
svona margt. Ég er annars ekki vanur því!“
Og Halldór lýkur bréfinu á orðunum
„Heyrðu, gleymdu ekki að senda línu!“ ►
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. DESEMBER 1997 1 1