Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1997, Blaðsíða 17

CASPAR
DAVID
FRIEDRICH
RÓMANTÍSKUR DULHYGGJUMÁLARI
SEM GLEYMDIST í HEILA ÖLD
EFTIR GÍSLA SIGURÐSSON
Caspar David Friedrich, 1774-1840, var sérstæður og
merkilegur málari. Hann var í fararbroddi rómantísku
stefnunnar og lét eftir sig eftirminnilegar myndir af
þokufylltum fjalldölum, krossfestum Kristi á fjallstindi, af
rústum og gljúfrum og manneskjum sem eru einar í
ógnarlegu tómi, stundum uppi á fjallstindum. Inntakið
er andlegt og boðaði lotningu gagnvart náttúrunni.
FYRRIPARTI þessarar
aldar, meðan módemism-
inn gekk sinn gang og
myndlistin átti að ganga
út á formrannsókn og yfir-
borðslega flatadýrkun, gat
naumast nokkur málari
verið eins langt úti í kuld-
anum og Caspar David
Friedrich. A síðari áratugum aldarinnar hef-
ur hinsvegar mátt sjá að rykið hefur verið
dustað af honum; hann er tekinn til umfjöll-
unar í listatímaritum og bókum og þykir
merkilegur myndlistarmaður. Eins og málar-
amir Poussin, Géricault, Tumer og Delacroix
vann Caspar David að andlegu og táknrænu
inntaki. Mörg verka hans þykja auk þess
hafa „monúmental styrk og einfaldleika."
Samt forðast hann breiðu spjótin. í stað þess
að styrkja myndbygginguna með sterkum út-
línum eins og síðar var gert, leitast hann eins
oft við að útmá útlínur og láta myndhlutana
flæða saman. Mörg verka hans em böðuð í
hálfrökkri ljósaskiptanna og þykja þá jafn-
framt endurspegla þunglyndi málarans.
Caspar David Friedrich var öllum gleymd-
ur, gagnrýnendum, listunnendum og almenn-
ingi, frá því er hann lést 1840 og fram að síð-
ustu aldamótum. Súrrealistanum Max Emst
er eignaður heiðurinn af því að hafa uppgötv-
að hann.
Maðurínn á lindinum
Caspar David F'ridriech átti heima í Dres-
den á bökkum árinnar Elbe. Myndefni sótti
hann sér annarsvegar í borgina og þá framar
öðm rústir eða kirkjur, þar sem munkar í
svörtum kuflum standa eins og myndastytt-
ur. En hinsvegar leitaði borgarbarnið sem
sannur rómantíker út til hinnar ósnortnu
náttúm og þá annaðhvort á sjávarstrendur
eða upp til fjalla, samanber Morgunn í Ries-
engebirge þar sem Kristur er krossfestur
uppi á fjalistindi, en maður og kona em að
ljúka fjallgöngu upp til hans. Þessi mynd er
hliðstæða við súrrealiskt málverk Dalis af
Kristi á krossinum, svífandi yfir vatni.
En morgunbirtan á Riesengebirge leiðir
líka hugann að annari hliðstæðu, nefnilega
kínverskri myndlist og er þó óvíst hvort Ca-
spar David þekkti nokkuð til hennar. Hlið-
stæðan birtist í þokunni sem læðist eftir laut-
um og dölum, en tindamir standa uppúr og
allt verður þetta landslag ævintýralegt og
óraunverulegt.
Sú þokumynd sem Caspar David er
frægastur fyrir er „Göngumaður yfir hafi
þokunnar“ frá 1818 og er hún prentuð á for-
síðu Lesbókar. Þessi herramaður á fjallstind-
inum á fátt sameiginlegt með nútíma klifur-
görpum og Himalayafórum, sem mundu
hlægja að búnaði hans. Berhöfðaður er hann
og klæddur lafafrakka, en eftir því sem bezt
verður séð er hann með hálstau eða silkitrefil
og hann gengur við staf eins og heldri menn
gerðu í þá daga. Morgunsól - eða kvöldsól -
gyllir efstu lög þokunnar, en aðeins standa
hvassbýndir tindar uppúr henni; einn þeirra
vaxinn trjám sem bera keim af japönskum
trjágróðri fremur en evrópskum.
Þessi mynd sem hefur líkt og höfundur
hennar öðlast frægð á þessari öld er nú í eigu
Hamborg Kunsthalle. Ekki er víst að málar-
inn hafi nokkru sinni staðið í þessum sporum,
en þó gæti það verið. Að öllum líkindum er
málverkið skáldskapur, mynd af hugará-
standi. Hún er um mann sem leitar upp á við
í óeiginlegri merkingu; mann sem hafinn er
yfir lágkúruna, en óvíst er það hinsvegar
hvort hann finnur það sem hann leitar að.
Þetta er einskonar rómantísk helgimynd, án
þess þó að persónan sé dýrlingur eða á annan
hátt guðleg. Þetta er venjulegur, mennskur
maður, sem þó er kominn á tindinn þaðan
sem dýrð heimsins blasir við - ofan þokunnar.
Þrátt fyrir rómantískt inntak er þessi mað-
ur hvorki hetja né neinskonar „súpermaður".
Öðru nær; hann er augsýnilega lítið eitt við
aldur og það segir eitthvað um ástand hans,
að hann þarf að ganga við staf. En það má
líka lesa þunglyndi út úr þessari mynd;
kannski þunglyndi málarans, sem fór vaxandi
eftir því sem á ævina leið. En það er ljóst,
hvað sem vakað hefur fyrir höfundinum, að
þessi mynd vekur margar spurningar og gef-
ur engin svör önnur en þau að fjallatindarnir
ofan þokunnar eru mikilfenglegir.
Caspar David Friedrich varð með árunum
sífellt líkari munkunum sem hann málaði.
Hann einangraði sig í vaxandi mæli unz
þunglyndi eyðilagði allt hans vinnuþrek.
Hann hafði átt sína aðdáendur og bakhjarla.
Myndlistin tók að vísu hægum breytingum á
móti þvi sem gerzt hefur á 20. öld, en hún
stóð heldur ekki í stað og þegar verk málar-
ans voru látin í sölu 1842, tveim árum eftir
dauða hans, fékkst aðeins lágt verð fyrir þau.
Samt hafði Caspar David unnið hylli skálda,
rithöfunda og hugsuða og hann gat talið Vil-
hjálm keisara III af Prússlandi meðal áköf-
ustu aðdáenda sinna.
Það er með ólíkindum að 80 ár liðu unz
Max Emst sá málverk eftir Caspar David í
Köln 1922 og kom auga á að það var eitthvað
verulega gott í verkum þessa gleymda mál-
ara. Aratugi síðar eyðilagðist hluti verka
hans í eldsvoða og loftárásimar á Berlín 1945
tóku enn frekari toll.
Segja má að fleiri en fáeinir innvígðir hafi
fyrst kynnzt Caspar David á sýningunni
„Rómantíska hreyfingin" í Tate Gallery í
London 1959 og þá fór áhugi á verkum hans
KALKBJÖRGIN á Rugen, 1818. í augum nútíma náttúruskoðenda er klæðnaður fólksins svolítið broslegur.
Lengst til vinstri hefur Caspar David málað konu sína.
að vakna. Mest hefur þó munað um yfirlits-
sýningu í Tate Gallery 1972 og síðar í Dres-
den og Hamborg. Þarmeð var létt af Caspar
David Friedrich gleymskunni sem hafði legið
eins og þoka yfir nafni hans og verkum.
Heimsókn verðandi
Rússakeisara
Caspar David Friedrich fæddist í
Greifswald í Norður-Þýzkalandi 1774, en
staðurinn var þá á sænsku hemámssvæði.
Heimilið var fátækt, faðirinn kertagerðar-
maður. Æskudagar Caspers litla voru dapur-
legir; móðir hans dó á meðan hann var korn-
ungur, systur hans einnig litlu síðar og bróðir
hans drukknaði. Heimilið var mjög mótað af
trúariðkun og þann arf tók Caspar David
með sér.
Litlar heimildir em um listnám, en eins og
áður segir kaus Caspar David sér búsetu í
Dresden og ekki þurfti hann að kvarta yfir
því að vera lítils metinn. Hátindurinn á ferlin-
um var líklega í desember 1820 þegar hinn
verðandi Rússakeisari, Nikulás erkihertogi,
heimsótti listamanninn í vinnustofu hans í
Dresden. Þau kynni leiddu til þess að Caspar
David einaðist keisaralegan bakhjarl, sem
var ekkert smáræði í þá daga, og í kjölfarið
fylgdi sala á mörgum myndum.
Um þetta leyti voru málsmetandi málarar
mjög upptendraðir af nýklassískum viðfangs-
efnum og athygli þeirra beindist mest að ítal-
íu. Það er eftirtektarvert, að þessi tízka höfð-
aði ekki til Caspars Davids og þegar hann
fékk hina tignu gesti úr Rússlandi var hann
farinn að íhuga myndefni sem var veruleg
andstæða við nýklassíkina og hinar ljúfu Ital-
íumyndir. Athygli Caspars Davids hafði af
einhverjum ástæðum beinzt að norðrinu; að
helkulda íssins og lengra varð ekki komizt frá
Ítalíu.
Málverk eftir Caspar David sem nú er
glatað nefndi hann „Skipsstrand við Græn-
landsströnd“. Það er út af fyrir sig merkilegt
val á stað og viðfangsefni því á þær slóðir
kom Caspar David aldrei. Þessa mynd hafði
tilvonandi keisaraynja í Rússlandi pantað og
átti hún að sýna norræna náttúru í allri sinni
„ógnvekjandi fegurð", en um leið átti hún að
mynda mótvægi við suðræna náttúrumynd
eftir nú gleymdan málara, Martin von Rod-
hen.
Bæði þessi verk hafa glatazt. En fjórum
árum síðar, 1824, málaði Caspar David aðra
útgáfu af sama myndefni og nefndi hana Is-
hafíð. Það er sú mynd sem hér er prentuð en
frummyndin er varðveitt í Kunsthalle í Ham-
borg. Þetta er áhrifarík mynd og mögnuð.
Um leið er eitthvað langt á undan sinni sam-
tíð, fyrirheit um módernisma ef til vill, í hinni
stílfærðu uppbyggingu, sem þó er útfærð á
natúralískan hátt eftir kröfu tímans. Hér
hrannast ísjakar upp undan ógnarlegum
þunga og væru eins og hvert annað ísahröngl
við árbakka ef ekki sæist á skut skips, sem
hefur molast í sundur undan ágangi íssins og
er að sökkva. Handan við himinháa íshrönn
sem rís í miðju myndarinnar má sjá möstur
og annað brak úr skipinu.
Með þessu myndefni tekst Caspar David
að sýna hið skelfilega; öfl sem maðurinn ræð-
ur ekki við. En ísblokkirnar sem hrannast
svo tígulega upp eru ekki þykkar miðað við
það sem sést af skipinu. Þótt ísinn virðist
raunsæislega útfærður er eitthvað sem segir
nútíma áhorfanda, að heimskautaís sé ekki
svona. Skýringin er sú að Caspar David skoð-
aði einungis þann ís sem hrannaðist upp með-
fram bökkum árinnar Elbe þegar hún ruddi
sig á vorin. Kannski er þar skýringin á því, að
á málverkinu virðist heimskautaísinn furðu
óhreinn. Fræðimenn hafa bent á að þarna
hafi málarinn líka innleitt þá reglu í myndlist
sinni, að allir hlutar myndarinnar væru gerð-
ir jafn þýðingarmiklir.
Hvort það var fyrir frumkvæði Caspai-s
Davids er ekki víst, en svo mikið er víst að á
tímabili komust strönduð skip og sjávarhásk-
ar í tízku sem myndefni. Leiðangi-ar norður í
Ishafið þóttu æsilegir og tveir þeii-ra, árin
1820 og ‘24 höfðu fengið mikla umfjöllun;
annar þeirra hét hét raunar „Hecla“. En þeg-
ar aðrir málarar voru að lýsa veðrum og sjó-
gangi, þá var það huglæga og andlega í þessu
myndefni sem var kjarni málsins hjá Caspar
David.
Það sem vakti fyrir honum var lífssiglingin
- navigatio vitae - sem óhjákvæmilega endar
með dauða. Skip sem maskast í sundur tákn-
gerir það vel. Þarna er vonin keyrð í kaf; eng-
inn kemst lífs af. Auk þess hafði ísinn per-
sónulega merkingu fyrir Caspar David og var
sú merking bundin við sára endurminningu
frá barnsaldri; hann féll niður um ís við
strönd Eystrasalts og bróðir hans drukknaði
þegar hann reyndi björgun.
Stundum hafa menn jafnað saman mál-
verki Caspars Davids, íshafínu og Medúsa-
fíekanum, þeirri stórbrotnu og frægu mynd
Géricaults frá 1818. Þar er aðframkominn
hópur skipbrotsmanna á fleka, en Géricault
gefur í skyn von um björgun með því að skip
birtist við sjóndeildarhring. Ishaf Caspars
Davids er dæmigert fyrir það sem nefnt er á
ensku „spiritual landscape", þ.e. andlegt eða
huglægt landslag; eitthvað úr ríki náttúrunn-
ar er notað til að tákngera lífið og gefa hug-
mynd um niðurstöðu.
Landslag látið
túlka hifi háleita
A 19. öldinni varð sú breyting á landslags-
málverki að í stað nýklassískrar viðleitni var
landslag, a.m.k. utan Frakklands, notað sem
myndefni í þeim tilgangi að túlka það
himneska og háleita. I þeirri viðleitni fengu
ógnarleg björg og himinháir fjallatindar sér-
staka þýðingu. Þetta var mystískur natúral-
ismi og var sér á parti, ólíkur flestu af því
sem áður hafði verið gert, þó að hliðstæður
megi finna; til dæmis hafa menn þózt sjá eitt-
hvað því líkt hjá Leonardo þremur öldum áð-
ur.
Menn fengu sérstakan augastað á Alpa-
fjöllunum í þessu augnamiði og hvert mál-
verkið af öðru lýsti hættulegum fjallaskörð-
um með skriðjöklum og snjóflóðahættu. Það
var jafnvel talað um „innra afl“ Alpanna og
meðal þeirra sem rannsökuðu skriðjökla og
snjóflóð var Joseph Mallord William Turner,
1775-1851, einn af höfuðsnillingum myndlist-
arsögunnar. Hann tók sér ferð á hendur í
Alpana 1802 og varð bergnuminn. Sumir hafa
eignað Turner heiðurinn af því að hafa rutt
braut, bæði fyrir inpressjónisma og ex-
pressjónisma, en jafnframt hefur .verið bent
á, að eftir Alpaferðina hafí hann nálgast mjög
hugmyndir Dresdenarskólans og Caspars
Davids sérstaklega.
Caspar David Friedrich hafði snemma leit-
ast við að mála náttúruna sem helgidóm; mik-
ilfenglega á móti smæð mannsins. Hann er
við þetta heygarðshom þegar hann málar
Rísandi þoku í Riesengebirge. Þar fyllir mist-
ur lautir og dali, en fjöllin hverfa alveg í
fjarska í mistrinu, og nú væri það einfaldlega
skilgreint sem mengun og þætti ekki fagurt.
Hvers eðlis sem mistur Caspars Davids er
má þó slá því föstu að það hefur naumast ver-
ið af manna völdum.
Rómantíski skólinn í Þýzkalandi varð til í
nokkrum borgum og átti sér rætur í fornöld-
inni. Skóli franska málarans Davids, sem
frægur er t.d. fyrir myndir af Napóleon, hafði
haft víðtæk áhrif utan Frakklands, en skáld
eins og Hölderlin og Friedrich von Schlegel
áttu líka sinn þátt í þessari tízku.
Einn af brautryðjendum rómantísku stefn-
unnar í myndlist var málarinn Philipp Otto
Runge sem dó liðlega þrítugur úr berklum,
en það var þá bæði algengur dauðdagi og fyr-
ir listamann var hann rómantískur þó að við
skiljum það kannski ekki alveg. Runge kom
til Dresden 1798, sama ár og Caspar David,
og báðir höfðu þeir þá svipaða afstöðu, sams-
konar „weltgefuhl“. Báðir voru staðráðnir í
að skapa „andlegt landslag" á þýzkan máta
og að snúa baki við Ítalíu, sem þá var ásamt
forngríska heiminum sú uppspretta lista sem
flestir sóttu innblástur í.
Annar náinn vinur Caspars Davids á yngri
árum var Carl Gustav Carus, 1798-1869, mál-
ari, eðlisfræðingur, grasafræðingur og nátt-
úruheimspekingur. Jafnframt því að aðhyll-
ast kenningu um guð í öllum hlutum var hann
nemandi Caspars Davids í málaralist og sum-
ar myndir hans urðu svo líkar lærimeistaran-
um að þeim hefur verið ruglað saman. En þar
skildi með þeim félögum, að Carus var mikill
veraldarmaður, virtur kennari og félagi að-
alsmanna og náttúruvísindamanna.
„Dauðinn er hreinn
og hvítur snjór"
Eftir Caspar David liggja náttúrumyndir
með djúpu, andlegu inntaki og áhorfandinn
áttar sig ef til vill ekki á því strax. A fyrstu ár-
unum eftii’ 1800 málaði hann nokkrar innan-
fSHAFIÐ, 1824. Caspar Da-
vid málaði norðurhjarann
þegar aðrir litu mest til ítal-
íu. Það er hluti myndarinnar
sem hér sést.
SJÁLFSMYND
1802, blýants- og
pennateikning.
hússmyndir, sem eru einfaldleikinn sjálfur,
næstum geómetrískar og afai’ ólíkar náttúru-
myndum hans. Sumar þeirra minna á hinar
sérstæðu innanhússmyndir eftir Hammarshöi
hinn danska. En 1808 verður veruleg breyting
á yrkisefnum með mynd sem nefnd er
Tetschen-altaristaflan og markar upphaf trú-
arlegra viðfangsefna hjá Caspar David. Þar
málar hann krossfestan Krist efst á snarbrött-
um fjallstindi; sama minni átti hann eftir að
endurtaka með tilbrigðum nokkrum sinnum.
Enda þótt Caspar David léti sem minnst á
sér bera var hann kjörinn til setu í Akademí-
unni í Berlín 1810. Andlegur jöfur Þjóðverja
á þessum tíma, Göthe, gerði sér meira að
segja ferð til Dresden til þess að heimsækja
málarann. í dagbókum sínum ber hann sér-
stakt lof á eitt af þekktum málverkum Ca-
spars Davids, sem sýnir munk við hafið en
myndin er þó mestan part af skýjafari. Önn-
ur mynd, Klaustur í eikarskógi, hreif Göthe
líka og seinna keypti Vilhjálmur III Prússa-
kóngur báðar þessar myndir. Ekki er vitað
hvort þessi fundur Göthes og Caspar Davids
hafi orðið til þess að sama ár gaf Göthe út
kenningu sína um liti; langt mál í fjórum kap-
ítulum, og hélt því m.a. fram, að litur eigi
minna erindi við augað en sálina.
Hvítur er litur dauðans: „Dauðinn er
hreinn og hvítur snjór“, orti Jónas Hall-
grímsson. Caspar David notar ekki aðeins
snjó til að tákngera dauðann, heldur er um-
hverfið kirkjugarður. Á einni myndanna af
þessu tagi er nýlokið að moka ofan í gröf og
skóflurnar standa þar enn. Snjórinn liggur að
öðru leyti á sáluhliði, legsteinum og nöktum
trjágreinum. Allt er það harla dapurlegt og
gæti verið tilbrigði við þá fornu rómversku
áminningu, Memento mori, mundu að þú átt
að deyja.
Ári eftir að Göthe heimsótti Caspar David -
til Dresden gerði málarinn ferð sína til Jena
til fundar við skáldjöfurinn. Þá var Caspar
David á hátindi viðurkenningarinnar, en um-
deildur samt og þeir voru til sem lýstu sig
andvíga túlkun hans á trúarlegum viðfangs-
efnum, sem var þó ekki byltingarkennd og
fólst í því að líta á landslag sem „tæki“ til að
koma andlegum boðskap áleiðis.
Það var meira en við mátti búast að Caspar
David skyldi ráðast í að heimsækja Göthe.
Hann var innhverfur, líklega feiminn og af
einhverjum ástæðum merkti hann hvorki né
ársetti myndir sínai-. Boð um að koma til ítal-
íu 1816 afþakkaði hann, enda ekkert upprif-
inn af þvi landi. Menn héldu samt áfram að n
heiðra hann og sama ár, 1816, hlaut hann
sæti í Akademíunni í Dresden, sem var ein-
hvers virði því árslaun fylgdu með. Fram að
þvi hafði hann lifað spart eins og munkur ►
1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. DESEMBER 1997
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. DESEMBER 1997 1 7