Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1997, Blaðsíða 5

SÓL EG SÁ/ svo hún geislaði /að eg þóttist vætki vita. Úr sömu myndröð.
SÓL EG SÁ/á sjónum skjálfandi/ hræðslufuilur og hnfpinn. Úr sömu myndröð..
til kvæðisloka í áttugasta og öðru erindi. Pvílík
þáttaskipting er ekki alls kostar sannfærandi,
en þó er erfitt að rökstyðja öllu skynsamlegri
skiptingu. í fyrsta hlutanum, Dæmaþætti og
Ráðatali, sem Björn M. Ólsen kallaði svo, eru
hlutirnir séðir í birtu hins vakanda dags. Hér er
hvergi myrkt að orði komist, málfar einkar
vandað, svo sem í þessu erindi sem lýsir
flaumslitum með fornvinum:
Daprar þeim urðu
hinar dimmu nætur,
öngvan máttu þeir sætan sofa.
En af þeim harmi
rann heift saman
milli virktavina.
Einsætt er að fyrstu tuttugustu og fjögur er-
indin standa sér, enda eru þar saman komnar
fimm örstuttar dæmisögur af sérstæðu fólki, en
í þær er ofið bæði spakmælum, sem eru að
nokkru leyti veraldlegs eðlis, og einnig ofurlitlu
af guðfræði. Spakmælin munu flest eða öll vera
eldri en Sólarljóð, enda eiga mörg þeirra sér
hliðstæður í öðrum ritum: „Margan það sækir
er minnst varir“, „Engi ræður sáttum sjálfum",
„Oft verður kvalræði af konum“, „Gott er ann-
ars víti hafa að vamaði", „Sá hefir krás sem
krefur“, „Gott er vammlausum vera“.
Næstu átta erindi eru einnig út af fyrir sig;
þau eru aðallega hollræði, almenns eðlis, nema
eitt þeirra sem sem lýtur að skáldinu sjálfú; ég
mun bráðlega víkja að þeirri vísu sérstaklega.
Þetta upphaf stingur mjög í stúf við meginhluta
kvæðisins, þann sem á eftir kemur; en þar fer
einna mest fýrir sýnum skáldsins í hindurvöku,
jafnvel þótt öðrum þráðum sé slungið saman við
þær, einkum spakmælum og guðfræðilegum
hugleiðingum, rétt eins og framan af. Slík tilhög-
un í heild, veraldlegur inngangur í vöku og síðan
kristinn meginbálkur með undrasýnum í hindur-
vöku, minnir nokkuð á Himnasýn Jóhannis. Hún
hefst með stuttum bréfum útlegðarmanns til sjö
biskupa í Litlu-Asíu, sem vitaskuld heyra veru-
leikanum tál, áður en meginhlutinn tekur við með
kynngi mögnuðum vitrunum.
í þrítugasta og þriðja erindi hefur skáld Sól-
arljóða meginbálk sinn með því að líta sem
snöggvast um öxl:
Frá því er að segja
hvé sæll ég var
yndisheimi í.
En áður gerði snillingur svofellda fyrir grein
fór sinni í Ráðatali:
Síðla eg kem
snemma kallaður
til dómvalds dyra.
Þangað eg ætlumk,
því mér heitið var.
Vísu þessa þylur skáldið auðsæilega í vöku,
eins og ég hef þegar minnst, og sama má segja
um endurminningar þær um liðna ævi, sem
koma síðar, en örðugt er að vita nákvæmlega
hvenær hindurvakan sjálf tekur við. Svipuðu
máli gegnir um Völuspá. Ein ástæðan til þess
hve örðugt hefur reynst að túlka hana til hlítar
stafar einmitt af því, að mörkin milli þeirra at-
burða sem völvan minnist úr vöku annars vegar
og hindurvöku hins vegar eru ekki glögg, enda
má sennilegt teljast að skáldkonan hagi hlutun-
um af ásettu ráði svo að báðar vitundir virðist
stundum renna saman í eina.
Engum ofsögum verður sagt af víðerni Sólar-
Ijóða en um hitt verður þrætt hvemig sköpun
kvæðis er farið. Einsætt er að frumþáttum
þeirra, athöfnum, myndum, sýnum, sviðsetn-
ingum, hugmyndum, heilræðum og staðhæfing-
um um umbunir og refsingar, er vandlega rað-
að niður, svo að við getum hiklaust talað um
ákveðna gerð kvæðisins, smíði eða lögun. Þó er
slíkt engan veginn jafn auðvelt og þeir Bjarne
Fidjestpl og Njörður Njarðvík hafa talið. Sólar-
ljóð era ort eftir annarlega reynslu, langa för
um sundurleita heima, bæði þá veröld sem oss
heyrir til og einnig um dimma dánarheima.
Undrasýnir eru mikilvæg atriði í frásögninni,
en skáldið gætir þess einnig vandlega að lýsa
sjálfum sér annað veifið.
5. Leiðsla
Frásögn af persónu IN EXTASI eða í
HINDURVÖKU sem tekst á hendur ferð undir
annarlegri leiðsögn kallast LEIÐSLA, og svo
hafa Sólarljóð löngum verið kölluð, jafnvel þótt
skáldið virðist vera eitt á ferli. Freistandi hefði
verið að rekja þessa ferðasögu, og þá mörgu
staði sem þar eru skynjaðir: Ægisheimur, Ynd-
isheimur, Dvalarheimur, Dimmheimar, heljar
grind sem þaut þunglega, gylfar straumar sem
grenjuðu á annan veg, kvölheimar, brunnur
baugregins, Fégjarnsborg, Herðisdyr, og svo
alla leiðina að dyrum Dómvalds. En handan
þessara áfanga eru skilnaðarorð skálds og hin
fegursta bæn sem prýðir íslenska tungu:
Hér við skiljumst
og hittast munum
á feginsdegi fira.
Drottinn minn
gefi dauðum ró
en hinum líkn er lifa.
Dyr eru sá hluti húss sem góðskáldum er
einna tamast að nefna í dulrænum kveðskap, en
þó getur svo farið að þau láti engan vita húsið
sjálft stendur. Öll þau kennileiti sem nefnd eru
í fórinni dyrum Dómvalds fela í sér leyndar
hugmyndir, sem engum hefur enn tekist að
ráða. Þau heyra til þeirri veröld sem önd
skáldsins kannar í hindurvöku. Einstaka nafn,
svo sem aldaheimur, dvalarheimur og yndis-
heimur, virðist merkja jörð vora, en ýmis önnur
örnefni eru hulin myrkvaþoku, og þó eru þau
órofa hlutar af andarsýn hins forna skálds.
Sambandið milli annarlegra staða Sólarljóða og
þeirrar veraldar sem oss er helst kunn, er öll-
um hulið nema goðunum einum.
6. Táknmál
Sólarljóð eru víða svo toi-skýrð að um þau
mætti fella áþekkan dóm og gert er í Tveggja
postola sögu Jóns og Jakobs um Himnasýn Jó-
hannis sem ég nefndi áðan: „Apocolipsis hefir í
stöðum þungar fígúrur, luktar og læstar án
nokkurri skýring,“ enda ætlar þýðandi sögunn-
ar sér ekki „þá höfuðdul að ganga í djúpasta
verk Jóhannis með nokkurri glósu“. Furðu
mörg nafnorð og sérheiti í Sólarljóðum böggl-
ast skýröndum fyrir brjósti, og vafalaust er það
einskær mistekja að ætla sér að geta leyst allar
þær gátur sem skáldið hefur fólgið í torræðum
vísuorðum. Skáldið beitir ýmsum táknum, sem
það hirðir ekki að skýra. Kvæðið er torrætt að
öllu eðli, enda er ekki auðhlaupið að færa við-
burði og lýsingar í hindurvöku til sanns. Hér er
á ferðinni skáld sem kann þá töfrandi list að
gefa hlutina eftirminnilega í skyn án þess að
gera þá skýra. Með slíku móti tekst skáldi að
lauma ugg og kvíða í brjóst lesanda.
Þess er vert að minnast hér sem trúað var
fyrr á öldum: að betur gangi að muna fræði á
torskildu máli en einfóldu. Um Himnasýn Jó-
hanms segir skýrum orðum í Tveggja postola
sögu Jóns og Jakobs: „En fyrir þá sök vildi
drottinn sín stórmerki undii- myrkum fígúrum
leynast láta svo sem ilmandi kjarna, að góður
kristinn maður héldi þau því framar í minni
sem hann fengi þeirra skilning með heitari iðn
og meira erfiði, og af annarri hálfu leyndust
þau því sterklegar fyrir illum manni sem þau
færi lægra og væri lengra brott borin frá al-
þýðlegu orðtaki." Með öðrum orðum, þá skal
yrkja myrkt í því skyni að góðum mönnum
festist skáldskapur betur í minni og einnig til
hins að skáldskapurinn þvælist sem mest fyrir
illu fólki. Sólarljóð voru ort handa góðu fólki
ekki síður en Himnasýn Jóhannis, og enginn
skyldi efast um að þeim, sem hafa spreytt sig á
að skýra Sólarljóð, muni þau seint úr minni
líða.
Þegar fengist er við að skýra Sólarljóð, að
gera lesöndum ljóst hvert skáldið er að fara og
leysa þær gátur sem tefja allan skilning, þá
verður að fara mjög varlega í hverja sök. Að
minni hyggju hefur skýröndum hætt við að
ganga helsti langt fi-á kvæðinu sjálfu í því skyni
að gera það viðráðanlegra. Óðsmiður minnist
þess í 35. erindi Sólarljóða hve sæll hann var í
yndisheimi; þá virðist hann vera að gefa í skyn
Ijúfar minningar frá værum dægrum. Allt öðru
máli gegnir um 37. erindi, enda kveður þar við
hrjúfari tón:
Heljar reip
komu harðlega
sveigð að síðum mér.
Um þenna vísuhelming segir Njörður Njarð-
vík, sem jafnan tekst ótrauður á hendur að
þýða táknmál hindurvöku á tungu veruleikans:
„Mælandinn er hnepptur í fjötra dauðans, og
hlýtur þar að vera átt við sjúkdóm þann er varð
honum að aldurtila," en með því að ég er jafn
illa að mér í læknisfræði og flestum vísindum
öðrum, þá sé ég litla ástæðu til að ætla að hér
sé verið að lýsa sóttlera manni. Ég hef mikla
samúð með Nirði Njarðvík og öðrum fræði-
mönnum sem fást við að skýra Sólarljóð, en er
það ekki einskær villa að ætla sér að finna
raunsæjar lausnir á öllum þeim gátum sem
kvæðið felur í sér? I næstu vísu er kveðið:
Einn eg vissa
hve alla vega
sullu sútir mér,
og um þenna helming segir Njörður: „Hér er
lögð áhersla á einmanakennd. Enginn getur
skynjað sorgax-angist hins deyjandi, nema hann
sjálfur.“ Með slíkum orðum kinokar skýrandi
sér hvergi við að bendla lýsinguna við dauðann,
þótt skáldið sjálft víki ekki að honum einu ein-
asta orði.
7. Sólarsýn
Nú koma sjö vísur, einhverjar hinar fegurstu
í öllum Sólarljóðum, og hefst hver þeirra með
orðunum SÓL EG SÁ.
Sól eg sá,
sanna dagstjörnu,
drúpa dimmheimum í.
En heljar grind
heyrðeg annan veg
þjóta þunglega.
Merkilegt má það teljast hve tíðrætt skáldinu
verður um sólarsýn, enda eru fáir sem geta horft
á sólina til lengdar. Þó bentu forfeður vorir hik-
laust á eina undantekningu. í Tveggja postola
sögu Jóns og Jakobs segii- afdráttarlaust að örn
sé „svo snarsýnn uppi eftir sig móti geislum
sólarinnar að hann horfir rétt hið gegnsta og
hið beinasta móti henni og blöskrar ekki.“ Nú
var öminn tákn Jóhannesar, höfundar Himna-
sýnar, sem hann orti á útlegðarárum sínum; og
Tveggja postola saga getur þess sérstaklega að
„því stendur Jóhannes vel í arnar mynd hjá
hinum hæsta veldis stóli að hans augasjáldur
brjáði ekki móti bjartasta guðdómi." Enginn
getur horft á sjálfan sig án spegils eða skugg-
sjár nema í hindurvöku. Þegar Himnasýn hins
forna guðspjallaskálds er höfð í huga kemur
ekki á óvart þótt höfundur Sólarljóða liki sólu,
hinni björtu dagstjörnu vorri, við guðdóminn
sjálfan:
Sól eg sá
svo þótti mér
sem eg sæja göfgan guð.
Henni eglaut
hinsta sinni
alda heimi í.
Sögnin að „lúta“ er ekki valin af handa hófi,
enda gefur hún í skyn að skáldið veiti lotningu
bæði sólu og guði. Hér mun vera vikið að þeim
ilmanda kjarna Sólarljóða sem er sambærileg-
ur við innstu leyndarmál Himnasýnar. Aðrir
vísuhelmingar í Sólarljóðum sem fjalla um sól-
arsýn láta þess sérstaklega getið hvernig skáld-
inu sjálfu var farið:
Sól eg sá
setta dreyrstöfum
mjög var eg þá úr heimi hallur. ►
i
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. DESEMBER 1997 5