Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.1969, Blaðsíða 16

TRÚARÞÖRFIN er frumstæð hvöt,
á sér djúpar rætur í eðli mannsins.
Getgátur um upruna trúarbragða
eru margar og fátt fæst óhrekjan-
lega sannað í þeim efnum. Þau
hafa fylgt mannkyninu allt frá
bernsku þess, mótast og um-
breytzt allt eftir menningarlegum
og félagslegum þroska áhangend-
anna. Án þeirra hefðu framfarir
tegundar okkar aldrei orðið eins
miklar og raun ber. Félagslegt
eðli okkar krefst trúar, sem er
máttug og áhrifamikil. Trú á gildi
þekkingaröflunar og vísindalegt
mat á fyrirbærum þess heims,
sem við hrærumst í, tengd fagur-
fræðilegri sköpunartjáningu aðlag-
ast bezt leitandi og skapandi eðli
okkar.
Það er eðlisfræðilegt lögmál að
yfirvinna má alla tregðu, en til
þess þarf orku. Þar sem trúar-
brögðin eru í eðli sínu mjög
íhaldssöm rígbinda þau samfélags-
skipunina og tefja eðlilega þróun
hennar. Áhangendur þeirra vinna
því með tregðunni en ekki á móti.
Óslökkvandi þorsti eftir nýjum
sannleika um rök mannlegrar til-
veru er sú orka. sem vinnur gegn
tregðunni. Æ vaxandi hluti mann-
flóin sig ekki. Niðurstaða: Flóin
heyrir með fótunum.
Maður, sem ætlar að öðlast ný
sannindi, leitast við að finna eðli
og samband þeirra fyrirbæra, sem
hann kannar, reynir að finna at-
hugunum stað í hugtakakerfi, sem
hann þegar hefur tileinkað sér,
byggt á þeim reynslurökum, sem
hann ræður yfir. Þvi meir af
alhæfingum, sem kerfið inniheldur,
þeim mun vísindalegra er það. Til-
gáta verður að alhæfu lögmáli, ef
ekki tekst að finna um það neinar
undantekningar; þegar svo er
komið gerir lögmálið manninum
kleift að segja fyrir um hvað gerast
muni, ef tiltekin skilyrði eru fyrir
hendi. En sökum þess að lögmálið
er hugsmíð mannsandans er mögu
leiki á, að mannlegt hugvit fái
skilið tengsl fyrirbæranna á ann-
an og algildari hátt og fundið því
ný og alhæfari lögmál. Sannleiks-
gildið er því afstætt en ekki
óhagganlegt. Því ólíklegri, sem
einhver kenning er að óreyndu,
þeim mun meir er dregið í efa
sannleiksgildi hennar. Hún þarf því
að styðjast við fleiri og órækari
reynslurök til þess að á hana sé
fallist. Þess vegna er eðlilegt að
hann hæfari til þess að aðlaga sig
nýju umhverfi undir breyttum sk.il
yrðum. Breytileiki ytri aðstæðna
er nreyfiafl þróunarinnar, svo sem
stórfelldar náttúruhamfarir, kulda
þurrka og regntímabil. Hið nýja um
hverfi skapar hinni nýbreyttu teg-
und meira svigrúm, þannig breið-
ist hún óðfluga út og möguleikar
hennar til þroska aukast. Lífs-
meiðurinn vex og greinist líkt og
limar trés; yngstu sprotarnir eru
núlifandi tegundir jarðar. Vísir
manns er þegar í hinum fyrsta ein
frumungi.
Með þessa vitneskju til viðmið-
unar skulum við athuga nokkrar
niðurstöður brezka dýrafræðings-
ins Desmond Morris. Verk hans,
Nakti apinn, rís á margra ára rann
sókn hans og annarra fræðimanna
á undarstöðuþáttum mannlegs
hátternis.
Maðurinn sem líffræðilegt fyrir-
brigði er háður öllum frumlögmál-
um dýrahátternis. Blindur þróun-
arferill forfeðra hans um óralang-
ar jarðaldir, færði honum þær eig-
indir, sem tilvera hans grundvall-
ast á. Nýjar háleitar eigindir, sem
hann hefur tileinkað sér eiga að-
eins nokkur þúsund ára þróun að
þjóðskipulög risa og llða undlr
lok. Þrátt fyrir félagsskipan hins
vitandi manns, er öll þessi þróun
blind. Þegar eymd og áþján mann-
verunnar er hvað sárust, fæðast
með henni hugsjónir; þrungin
hrópandi hvöt snýst hún önd-
verð gegn þeirri helstefnu, þeim
ofbeldisöflum, sem marka tilvist
hennar svo mjög. Að áliti Morris
mun draumur hennar um samfé-
lag frelsis, jafnréttis og bræðra-
lags aldrei rætast; við erum öll
á einhvern hátt trúboðinn í sögu
Maughams, Regn; okkur er óger-
legt að lifa í anda Fjallræðunnar,
hið frumstæða dýrseðli heimilar
slíkt ekki.
Með því að kanna grundvallar-
eðli ofbeldis innan tegundar,
kemst Morris að þeirri niðurstöðu,
að maðurinn varð að beita ofbeldi
í tvennum tilgangi. Sökum þess
að hann gerðist bráðardrápari,
neyddu aðstæður hann til að ger-
ast svæðisbundinn; varð hann þv!
að beita ofbeldi til að tryggja
yfirráð sín á tilteknu svæði. Sem
api beitir hann ofbeldi til að halda
félagslegum metorðastiga innan
hópsins. Ef tegund á að halda
lífi, hafa einstaklingarnir ekki
aðilans milli heimsaita. Slgurveg-
arinn sér ekki lengur friðþæging-
artákn þess, sem er að tapa; of-
beldisáreitnin ríkja áfram; afleiðing-
in er giátrun á slíkum mælikvarða
að ekki þekkist með öðrum teg-
undum. Megatonndauðinn er ekki
fjarlæg framtíðarsýn, hann er
kaldur veruleiki nútímans. I huga
hvers manns rikir Hirosíma sem
þögul staðfesting þessara orða.
„Það er kaldhæðni", segir Morris,
„að það er þróun þessarar djúp-
stæðu löngunar okkar til að
hjálpa meðbræðrum okkar, sem
hefur orðið aðalundirrót hinna
miklu styrjaldaskelfinga. Það er
hún sem hefur hrakið okkur áfram
og orðið undirrót banvænna bófa-
flokka, múgs og herja. Án hennar
mundi þá skorta samheldni og
yfirgangurinn yrði á ný einstakl-
ingsbundinn .... vegna hinna
illvigu tengsla langdrægra árása
og samstarfshygðar hópsins, er
hið upprunalega takmark óljóst
þeim einstaklingum, sem þátt taka
í baráttunni. Þeir gera nú frekar
atlögu til stuðnings við félaga
sína. en til að drottna yfir fjand-
mönnunum, og meðfædd næmni
þeirra fyrir friðþægingu veitist litt
C. Skúli Bragason, stud. med.
„Aukizt
margffaidizt
og
uppffyllið
jörðina"
kyns hefur gert sér þetta Ijóst
og vísindalegur skilningur, list-
rænt mat og sköpun er óðum að
verða trúarbrögð okkar tíma: þetta
er merki nýrrar lífsskoðunar, upp-
spretta bjartsýni um framtiðina.
Rökfræðilega skiptir það eitt
máli, hvort rétt sé ályktað frá for-
sendum til niðurstöðu. Frægt
dæmi: Ef við gerum ráð fyrir að
tunglið sé úr gráðosti, getum við
með sannfæringarkrafti ályktað út
frá því að geimfarar skuli hafa með
sér tekex í malnum sínum. Rök-
fræðilega rétt en ekki visindalegur
sannleikur. Mistök kirkjunnar,
þegar hún fjallar um félagsleg
vandamál, liggja i því að hún
ályktar. út frá forsendum, sem eng
an veginn má sanna að séu rétt-
ar. Niðurstöður hennar dæmast
því rangar.
Fátt hefur verið ofar á baugi,
siðan páfi sendi frá sér heims-
bréfið, en sú afstaða hans að beita
sér gegn notkun pillunnar sem og
öðrum aðferðum til getnaðarvara.
Hlýtur slíkt að sæta harðri gagn-
rýni. Öll meðferð hans á þessu
máli minnir óneitanlega á litla
dæmisögu. Hinn verðandi vísinda-
maður hafði fló á borðinu hjá sér,
þegar barði i borðið tók flóin
stökk. Nú klippti hann fæturna af
flónni og viti menn, þegar hinn
verðandi barði í borðið, hreyfði
varkárni og efagirni ríki i huga
þess iri^nns, sem kynnir sér nið-
urstöður athugana páfa, því þær
eru i hæsta máta furðulegar. Það
þykir léleg meðferð læknis á
sjúklingi, sem þjáist af hæsi, að
segja honum að þegja. Afstaða
páfa gerir vandamál offjölgunar
mannkyns í heiminum jafn óleyst
sem áður. Offjölgunarvandamál-
ið er komið á það stig að við
gstum ekki lengur látið reka á
reiðanum.
Lifsmyndin — eins og við skilj-
um hana — er fágæt undantekn-
ing á mælikvarða alheims, svo
segja tölufræðilegar niðurstöður
okkur. Tengsl æðstu stiga hins
dauða efnis og lægstu stiga þess
lifandi eru vísindunum enn óljós,
þótt margt hafi áunnizt til lausn-
ar á þessari torráðnu gátu hin síð-
ustu ár. Þróun lifveranna er löng
og merkileg saga. Öllu lífi er
ásköpuð viðleitni til sjálfsbjargar;
þessi viðleitni veldur hömlulausri
samkeppni og baráttu, sem jafn-
an beinist að viðhaldi tegundar-
innar. Tegund getur því aðeins
breytzt að arfgengir eiginleikar
skapist. Þetta gerist með svoköll-
uðum stökkbreytinggm, breyting-
um á erfðastofnum lifverunnar.
Eðlilegt úrval snýst ávallt gegn öll
um breytingum, nema þær hafi
gildi fyrir einstaklinginn, geri
baki; honum er því um megn að
rjúfa tengsl sin við fortíðina, losa
sig við gamlar erfðir, sem eru
samsafn eigindi allrar þróunar
hans. Maðurinn er viðkvæmur
fyrir fortíð sinni, forverar hans eru
ekki líklegir til að vekja
honum ættarmetnað, til þess ber
hann of glæstar hugmyndir um
eigið ágæti. Hirðuleysi hans um líf
fræðileg einkenni sín mun leiða til
þess, að lögmál þau sem stjórna
hátterni hans þverbrotni; afleiðing
þessa er sú, að hann mun liða
undir lok sem rikjandi tegund.
Margar hrífandi tegundir hafa
orðið aldauða á liðnum tíma, mað-
urinn er þar engin undantekning.
Að áliti Morris gerist þetta fyrr
eða síðar, en við höfum mögu-
leika á að skjóta þessu á frest,
en sá frestur næst aðeins með
þvi að öðlast skilning á takmörk-
unum okkar, sníða framfarirnar
eftir undirstöðuþörfum okkar,
hvað hátterni viðkemur; án afneit-
unar á þróunarerfðum okkar, er
okkur kleift að taka i eigin hendur
þróun samfélagsins og beint henni
eftir vitrænni áætlun.
Einhvern tíma á hinum siðustu
árþúsundum tóku menn að stofna
skipulögð þjóðfélög, líf mannsins
var þá ekki. lengur villt og menn-
ing gat hafizt. Samskonar alda-
hvörf yerða í sögu þjóðfélagsins,
efni á að drepa hvorn annan. Tak-
mark ofbeldis innan tegundar er
drottnun ekki morð. Einstakling-
arnir verða því að þróa með sér
tákn. annars vegar til þess að
sýna árásarhvöt, hins vegar til
þess að gefa þeim máttarmeiri til
kynna að viðkomandi sætti sig
við orðinn hlut, áður en aðstaða
hans versnaði svo, að hann lægi
fallinn í valnum. Hafa verður
hemil á ofbeldinu; því öflugri sem
ofbeldistækin eru, þeim mun
kröftugri verða hömlurnar á beit-
ingu þeirra að vera. Sökum þró-
unar mannsins á gervidrápstækj-
um í stað náttúrulegra gerðist
hann mjög hættulegur og varð
hann þvi að þróa með sér fjöl-
breytt friðþægingartákn, tákn, sem
birtast nær hvarvetna þar sem
um tilfinnanlega spennu er að
ræða; menningarlegar aðstæður
þoka þeim oft langt frá uppruna-
legu látæði.
Tilgangur við beitingu vopn-
anna var fyrst og fremst sá að
vinna á bráð, beiting þeirra innan
tegundar var aukatilhneiging, en
vera þeirra gerði það að verkum
að hægt var að beita þeim í öllum
neyðartilfellum. Stöðugar endur-
bætur á drápstækjunum hafa
valdið því að bilið mili árásaraðila
og óvinar hefur sífellt lengst. 1 dag
geta eldflaugar borið högg árásar-
eða ekki tækifæri til tjáningar.
Þessi óheppilega þróun getur
orðið harla dýrkeypt og leitt til
skjóts aldurtila tegundarinnar."
Morris ræðir um hugsanlegar
lausnir.
Gagnkvæm stórfelld afvopnun
virðist ákjósanlegust, en fram-
kvæmd hennar yrði að fara út í
algera öfga, ef hún ætti að bera
árangur. Öll barátta yrði að fara
fram í návígi, þannig að með-
fædd friðþægingartákn gerðu sitt
fyrra gagn. önnur lausn er að upp-
ræta félagstengsl hinna mismun-
andi hópa, með öðrum orðum ætt-
jarðarást einstaklingsins, sem er
undirrót þjóðræknisstefnunnar, en
það leiddi af sér upplausn hinnar
félagslegu byggingar okkar. Flest
þekkjum við þau hughrif, sem
fylgja þvi að vera islendingur og
öll vitum við hve óguðlegt það er
að heita Færeyingur.
Þriðja lausnin er fólgin í að
vinna að meinlausum táknum sem
kæmu í stað styrjalda; en væru
þau raunverulega meinlaus, yrðu
þau harla ófullnægjandi. Vandinn
er fólginn i svæðisvörnum ákveð-
ins hóps, ofþrengsli tegundarinnar
veldur því að einnig er um svæðis
þenslu vissra hópa að ræða. Mein-
leysisleg tákn sem hávaðasamur
knattspyrnuleikur fær þar engu
um ráðið. Fjórða lausnin er beit-
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
27. apríl 1969