Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.1969, Blaðsíða 2

Bændahjón frá (Jkraínu í búðarferð. 1 verzlunum ríkir skoríur á algengustu vörum tímunum
saman
Inlegu uppfræðslugreinatr á
hverjum degi og prédika meiri
aga og framleiðni á vinnustöð-
um, ef Rússar væru þegar
stundvísir, áreiðanlegir og ag-
aðir starfsmenn.
Reyndin er hið gagnstæða.
Ég ekki engan, sem lætur
samvizkuna reka sig til að
„ljúka verkinu", eða finnur sig
knúðan til að mæta í vinnu ef
hann er ekki í skapi til þess.
Takmarkið er að gera sem
minnst og starfsregiurnar — í
praksís en ekki á pappírnum
— miðast við það mark. Mót-
mælendasiðfræðin kom aldrei
til Rússlands. Hið rótgróna slen
nítjándu aldarinnar á í fullu
tré við áróður tuttugustu ald-
arinnar.
Fyrir nokkrum dögum
hringdi ég til embættismanns á
skrifstofu hans. Eftir hina
venjulegu stundarfjórðungs bið
vegna símatruflana fékk ég
loks númerið og kvenmaður
svaraði súr í bragði. Hann
upplýsti mig um það höstug-
lega, að félagi R. væri í leyfi
við Svartahaf, hringið aftur eft
ir hálfan mánuð. Ég hringdi
aftur eftir hálftíma, af því ég
vissi að R. var í Moskvu. í
þetta skipti svaraði önnur
kvenrödd, yngri en jafn höst-
ug og sagði að maðurinn væri
ekki í skrifstofu sinni en þó í
húsinu — hringið aftur eftir
klukkustund. í næstu símtölum
fengust þær upplýsingar, að R
væri 1) erlendis í viðskiptaer-
indum í sósíalisku ríki og 2) á
fundi i annarri stjórnardeild
annarsstaðar í borginni. Sá
fimmti, sem svaraði var karl-
maður og kom með hið eina,
hreinskilna svar dagsins: hann
vissi ekki hvar R væri né hve-
nær hann kæmi aftur — og það
vissi heldur enginn á skrif-
stofu hans.
etta er sönn saga — ó-
venjuleg, en þó aðeins að stig-
inu til. R er deildarstjóri í so-
vézku ráðuneyti og samsvarar
að minnsta kosti framkvæmda-
stjóra í stóru fyrirtæki. Hann
var ekki að reyna að hafa mig
af sér (í slíkum tilvikum eru
lygarnar risalygar og halda á-
fram vikum saman) hann hirti
einfaldlega ekki um að láta
samstarfsfólk sitt vita hvar
hann væri. Þeir gátu sjálf-
ir ekki náð til hams. Einkarit-
ara hafði hann engan. Þetta er
reglan, ekki undantekningin 1
skrifstofum Moskvu: ringul-
reið, sinnuleysi og ekki einu
sinni málamyndaáhugi.
Vinir mínir telja að þetta sé
allt að kenna stöðnuninni í
rússnesku efnahagslífi og því
hversu ógerlegt sé að vinna sig
upp. „Það er sama hve vel eða
trassalega maður vinnur“, segja
þeir, „maður fær sínar 100
rúblur á mánuði, kannski 110.
Það er hægt að lifa af því, en
ekki meir. Leggi maður miklu
harðara að sér getur maður
fengið ofurlítið meira — en til
hvers er það? Það er aldrei
nóg til að skipta neinu máli.
Þetta myndi allt taka gagnger-
um stakkaskiptum, ef einhver
hvatning kæmi tiL“
En ég efa það. Rússar hafa
flestir unnið þannig frá því
sögur hófust.
Hinsvegar hefur þessi hræri-
grautur og skortur á efnahags-
legri örvun, eflt annað rúss-
neskt skapgerðareinkennl —
mannúð og langlundargeð.
Uoraður og lotinn skurð-
armaður í skóverksmiðju er
mjög illa haldinn af háum blóð
þrýstingi og hjartasjúkdómi.
Hann hefur unnið þarna í nítján
ár og á aðeins eitt eftir til að
komast á eftirlaun. Hann á erf-
itt með að komast alla leið til
verksmiðjunnar og getur, er
þangað kemur, varla unnið
handarvik. En honum er 'leyft
að vera áfram í verksmiðjunni
til þess að hann fái eftirlaun-
in — og þetta er gert umyrða-
laust, eins og sjálfsagður hlut-
ur.
Eins er það með stúlkutetr-
ið sem vinnur í rjúkandi mötu-
neytinu, eys upp súpu, káli,
kjöti og kartöflum — leiðinda-
starf og eftir því erfitt og fyr-
ir það fær hún 60 rúblur á
mánuði, sem varla er nóg til að
draga fram lífið. En hún lum-
ar undan nægum mat til heimil-
isins og eiginmaður hennar og
dóttir borða ókeypis í mötu-
neytinu. Umsjónarmennirnir
loka augunum fyrir þessu: það
er augljóst mál að hún verður
að annast um fjölskyldu sína
— það væri ómannlegt að fetta
fingur út í það.
Saga skurðarmannsins og af-
greiðslustúlkunnar eru jafn
dæmigerðar og nokkuð annað í
Rússlandi. Föðurlegt og vernd-
andi viðhorf er enn mjög sterkt
í efnahagslífinu, svo sem það
hefur alltaf verið. I augum alla
þorra Rússa hefur lýðræði á-
vallt merkt efnahagslegt ör-
yggi fremur en pólitískt frelsi.
Á einu framleiðslusviði
stöndum við framar vestrænum
löndum, segir vinur minn einn.
„Að áróðrinum frátöldum, auð-
vitað. í framleiðslu á pólitísk-
um skrýtlum stöndum við
miklu frarnar."
„Hvað fjöldann snertir, vissu
lega. Skrýtlur um glappaskot
kommúnismans og flokksleið-
togana eru óteljandi. En um
gæði þeirra er ég hinsvegar
ekki viss, þar eð rússneskan
mín, sem yfirleitt virðist fúll-
nægjandi, bregzt mér þegar
viniir mínir hlæja sem hæzt. Ég
skil bezt léttari sögurnar, sem
kalla fram mild bros.
„Það er árið 2000 og komm-
únisminn loks alger. Sasha litli
er að velta fyrir sér undrum
fortíðarinnar. „Pabbi, hvað var
sósíalismi?" „Það var þegar við
urðum að borga allt með pen-
ingum í stað þess að fá það út-
hlutað ókeypis, eftir þörfum.
Ef þig til dæmis vantaði smjör,
þurftirðu að bíða í biðröð við
gjaldkerastúkuna eftir að fá
peningum skipt fyrir miða og
bíða svo við afgreiðsluborðið
eftir að fá smjör út á miðann,
ef afgreiðslustúlkan var í góðu
skapi“. „Pabbi, hvað er smjör?“
Þetta voru vitanlega ýkjur
hjá kunningja mínum. Rúss-
land stendur vestrænum lönd-
um áberandi framar á mörgum
sviðum. f lestri alvarlegra bók-
mennta. (Frámunalega lélegt
sjónvarp á þar mikinn hlut að
máli.) f áfengisdrykkju. (Magn
ið er gífurlegt. Talið er að ár-
leg vodgadrykkja Rússa nemi
um 10,5 lítrum á mann.) í
gönguferðum og þátttöku í úti-
íþróttum. Og í frjálsum ástum
bæði fyrir og utan hjónabands.
Hin hefðbundna hugmynd
um tepruskap Rússa er einber
heilaspuni — og ef til vill
fjærst sannleikanum af öllum
hugmyndum, sem vestrænir
menn gera sér um líf í Rúss-
landi. Undir yfirborðs siðprýði
á almannafæri (það er gömul
rússnesk hefð, ekki sovézk upp
finning) eru allmiklu minni
hömlur ríkjandi meðal Rússa á
þessu sviði en í nokkru vest-
rænu þjóðfélagi, sem ég þekki.
Svo að segja al'lar heimavistir
æðri skóla eru sameiginlegar
fyrir bæði kynin — piltar og
stúlkur búa hlið við hlið og er
talið sjálfsagt að íbúarnir sofi
ekki ávallt í sínum réttu her-
bergjum. Ástalíf er óvenju
hispurslaust, tilfinningalega
jafnt og líkamlega. Um kyn-
ferðismál er 'lítið rætt og sekt-
arkennd hverfandi.
„Við nefnum það sósíallistiskt
raunsæi," sagði háskólastúdent
einn. „Viss fjöldi stúlkna gerir
sér það að reglu að sofa ekki
hjá karlmanni í fyrsta skipti
sem þau hittast — en það eru
aðeins um 15 af hundraði."
Pillan þekkist ekki, varla að
ein stúlka af hundraði hafi
heyrt hennar getið. („Þeir
myndu aldrei kynna hana hér“,
var mér sagt. „Fæðingartalan
er of lág og þeir hafa áhyggj-
ur af því. f borgunum er eitt
barn hámark nú. Það eru
hvorki peningar né rúm fyrir
fleiri — fólk vill fá að lifa“.)
Hettur eru ekki heldur notað-
ar, enda þótt sumar háskóla-
stúlkur þekki til þeirra. Og þó
að gúmmíverjur séu fáanlegar
í lyfjabúðum, þekki ég engan
karlmann sem notar þær, eða
hefur nokkurntíma gert það.
Samt sem áður eru slysabörn
afar fá. Fóstureyðingar eru lög
legar og öllum frjálsar, oftast
ókeypis, og venjuleg borgar-
stúlka hefur látið framkvæma
þær nokkrum sinnum áður en
hún giftir sig. Nokkrar fara til
einkalækna — sem þó er ólög-
legt — til að komast hjá
skýrslugerðum og öðrum óþæg-
indum á heilsuverndarstöðvun-
um. Þóknun er frá 5 upp í 30
rúblur — ekkert til að hafa á-
hyggjur af. Sumar stúlkur
greiða læknum sínum 10 rúbl-
ur aukalega fyrir deyfingar-
sprautu.
Hinn greiði aðgangur að
fóstureyðingum gerir vitanlega
alla afstöðu til kynlífs mun
frjá'lslegri. En ég held að hún
væri jafn frjálSleg þótt öðru-
vísi væri í pottinm búið. Hún
var það á dögum Stalíns þeg-
ar lögin voru öllu strangari en
nú.
E n stuttpilsin eru enn al-
gjör bannvara. í stærri borg-
unum eru nú leyfð pils sem ná
einum eða tveimur þumlungum
fyrir ofan hnéð, ásamt ,.shake“,
„jazzi,“ örfáum innfluttum
hljómplötusjálfsölum og öðrum
nýjungum, sem þar til fyrir ári
höfðu verið bannfærðar sem
hættuleg auðváldsspilling. En
engri stúlku dettur í hug að
klæðast stuttpilsi á almanna-
færi.
„Hversvegna ekki?“ spurði
ég búðarstúlku með Ijóst, litað
hár, þegar hún seildist eftir
eintaki mínu af Paris Match
og horfði eins og bergnumin á
myndir af vestrænum stallsystr
um sínum með ber læri.
„Maður yrði tekinn fastur.
Eða rekinn. Maður kæmist
ekki upp með það einn einasta
dag.“ Hún þagði við, horfði
andvarpandi á myndirnar og
bætti við: „Auk þess myndi
maður drepast úr kulda.“
Hér, eins og í svo mörgu
öðru verður strangleikinn að-
eins að litlu leyti rakinn til
kerfisins. Veðurfar, 'landfræði-
leg lega og saga Rússlands
hafa gert það að harðbýlu
landi.
Sömu viðhorfa og í stutt-
pilsa- og kynferðismálum —
mikið frjálslyndi bak við tjöld-
in, mikil siðavendni, jafnvel
meinlæti, opinberlega verður
ekinig vart í dómsölum. Lögin
eru oft framúrskarandi harð-
neskjuleg, en bakvið hið
grimmúðlega vélabákn leynist
einnig mannúð.
I einu hinna örlitlu rétt-
arherbergja í borgardómi
Moskvu var verið að bera fram
áfrýjun í sakamáli. Sakfelling
hafði fengizt fimm vikum áður
í einum undirdómartna. Dómar-
inn las upp ágrip af inálinu og
grundvallaratriði áfrýjunar.
Hinn sakfelldi var þrjátíu og
þriggja ára gamall vélamaður
sem var ofurlítið andlega áfátt
og bjó (eins og margir Moskvu
búar gera enn) í verkamanna-
skála. Sunnudagsmorgun einn
snemma hafði hann staulazt út
úr rúmi sínu og fram á salern-
ið — staulazt vegna þess að
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
27. apríl 1969