Morgunblaðið - 07.03.2000, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 7. MARS 2000 31
LISTIR
Jón úr Vör
Jón úr Vör
JJHeimur kreppuáranna, fátæktarinnar og stritsins
voru helstu yrkisefni Þorpsins. Jón lét sér yfirleitt
nægja að spegla þennan heim, draga upp
myndir sem lesandinn gat síðan ráðið í.
Eftir Jóhann Hjálmarsson
ORPIÐ eftir Jón úr Vör er meðal
helstu bókmenntaverka liðinnar
aldar.
Jón úr Vör sendi frá sér marg-
ar aðrar ljóðabækur og stundum gat það
angrað hann að menn sáu einkum Þorpið
og héldu áfram að ræða það, en smám sam-
an varð honum ljóst að Þorpið (1946) og
önnur þorpsljóð hans sem síðar komu voru
höfuðverk hans.
Fyrir jólin í fyrra kom Þorpið í nýrri út-
gáfu með lýsingum eftir Kjartan Guðjónson
listmálara.
Þorpið sem er órímaður ljóðabálkur um
þorp skáldsins, Patreksfjörð, vakti snemma
athygli og menn kunnu að meta það þótt
margir söknuðu í fyrstu ríms og stuðla.
Þetta er fyrsta íslenska órímaða ljóðabókin
séu Flugur Jóns Thoroddsens undanskildar,
en þar er fleira að finna.
Jón úr Vör hafði dvalist í Svíþjóð ásamt
Bryndísi konu sinni og þar kynntist hann
órímuðum ljóðum. Einkum voru það ljóð ör-
eigaskáldanna sænsku sem höfðuðu til hans,
en meðal þeirra voi-u Artur Lundkvist og
einkum Harry Martinson en sá síðarnefndi
skipti mestu máli fyrir þroska Jóns.
Ymis sænsk skáld sem síðar komu, eins
og Erik Lindegren og Gunnar Ekelöf, voru
ekki af þeim skóla sem Jón tileinkaði sér
og hann var að minnsta kosti á tímabili
andsnúinn þeim og stefnu þeirra.
Heimur kreppuáranna, fátæktarinnar og
stritsins, voru helstu yrkisefni Þorpsins.
Jón lét sér yfirleitt nægja að spegla þennan
heim, draga upp myndir sem lesandinn gat
síðan ráðið í. Þorpið er þó ekki laust við
stéttabaráttu, enda var Jón einn hinna
„rauðu penna“. Kristni E. Andréssyni verð-
ur aftur á móti tíðrætt um í bókmennta-
sögu sinni, Islenzkar nútímabókmenntir, að
Jón sé rómantískur í Þorpinu og þykir
hann líklega ekki nógu skeleggur í barátt-
unni og ádeilunni.
Kristinn hefur nokkuð til síns máls, en
það er fremur eftirsjá en rómantíska sem
bregður fyrir í Þorpinu. Skáldið getur ekki
kastað uppruna sínum á glæ.
Niðurstaðan er sú að það verður aldrei
bylting í þorpi.
I Með örvalausum boga (1951) eru fleiri
þorpsljóð, viðbót sem síðan birtist í annarri
útgáfu Þorpsins, 1956.
Lokaorð frá höfundi segja allt sem máli
skiptir um ljóðin: „Allsstaðar er farið
frjálslega með staðreyndir, enda þótt
hvergi sé í aðalatriðúm hvikað frá hinu
rétta.“
Þetta er vissulega óvenjulegt um ljóð.
Segja má að Jón hafi með Þorpinu og fleiri
bókum sínum verið einna fyrstur til að
stunda markvisst heimildaskáldskap.
Einfaldleiki og innileiki einkenndu ljóð
Jóns og einnig má segja að hann sé líka höf-
undur „opinna ljóða“ sem síðar áttu eftir að
vera áberandi, ekki síst í nágrannalöndum
okkar.
Jón hafði ímugust á tilgerð og upphafn-
ingu og þess vegna gat hann ekki sætt sig
við súrrealísk ljóð. Hversdagsleikinn, sam-
tíminn, áttu að hans dómi að vera yrkisefni
skáldanna. Raunsæið átti að vera í fyrir-
rúmi. Hin einfaldi hversdagsmaður að vera
höfuðpersónan.
I þeirri endurnýjun íslenskrar ljóðlistar
sem hófst með Tímanum og vatninu eftir
Stein Steinarr, flókið myndmál og óljóst
eins og hjá Hannesi Sigfússyni og fleirum,
var Jón úr Vör ekki sá sem byggt var á
þótt yngri skáld viðurkenndu hann og
dáðu. Hann var áfram trúr sinni öreiga-
stefnu. Engu að síður fór að bera á heim-
spekilegum ljóðum hjá honum, m.a. í Með
örvalausum boga og ljóðum með trúarefni,
samanber Altarisbergið (1978). Jón orti
mikið út frá kristilegum efnum. Sé það
dregið saman er það stór hluti verka hans.
Kristileg efni hafa verið honum hugleikin
en kristið skáld er hann varla í venjulegri
merkingu orðsins.
Hann er hins vegar skáld vonar, „veikrar
vonar“ eins og hann yrkir um í Altaris-
berginu.
Síðustu ljóðabækur Jóns úr Vör, eins og
Vetrarmávar (1960), Maurildaskógur
(1965), Mjalhvítarkistan (1968), Regnboga-
stígur (1981), Gott er að lifa (1984) og fleiri
bækur, geyma mörg góð ljóð sem lesendur
ættu að geta tileinkað sér. Visst óþol og
efasemdir koma fram í þessum bókum, t.d.
Maurildaskógi og Mjallhvítarkistunni,
tónninn getur orðið nokkur þungur og
dimmur.
Jón gaf ekki út ný ijóð eftir Gott er að
lifa en eflaust hefur hann átt efni í margar
bækur. Heilsan var tekin að bila. Gott er að
lifa var tilnefnd til Bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs og þótt hún hefði mikla
möguleika varð önnur bók ofan á. Þetta
urðu Jóni vonbrigði.
Ljóst var að hér heima var mat manna á
skáldskap Jóns úr Vör takmarkað. Það var
að mestu bundið við Þorpsljóðin em minna
hirt um aðrar bækur skáldsins. Erlendir
bókmenntamenn sem hingað komu undr-
uðu sig á þessu. Þeir litu margir á Jón sem
eitt helsta skáld Islendinga. Annars staðar
á Norðurlöndum var hann í miklum metum
og mikil virðing borin fyrir honum.
Þeir eru ófáir, erlend skáld og bók-
menntamenn, sem heimsóttu Jón, nutu
gestrisni þeirra hjóna og fræddust af hon-
um um sjálfan hann og íslensk efni. Margir
fóru ánægðir af þeim fundi. Það kom þeim
á óvart hvað Jón var vel að sér um norræn
efni. Gaman þótti þeim að heyra hann
spjalla um Stein Steinai’r, Halldór Laxness,
Magnús Ásgeirsson og fleiri. Þótt Jón væri
aldrei bóhem heldur lifði varkáru heimilis-
lífi þekkti hann marga sem lögðu stund á
gteðina og gengu hratt um þær dyr.
Á tímabili hafði Jón ekki mikið álit á ís-
lenskum samtímaskáldskap, en hann fylgd-
ist alla tíð vel með. Þetta breyttist síðari
ár. Jón varð jákvæðari og að ég held sáttur
í hlutverki Þorpsskáldsins.
Þótt Jón væri brautryðjandi í skáldskap
og rímleysumaður orti hann líka rímað,
stundum stökur sér til skemmtunar. Ein
bóka hans, Með hljóðstaf (1951) er rímuð
og í fyrstu bókinni, Ég ber að dyrum (1937)
eru dæmi um góð rímuð ljóð. I rauninni
vildi hann ekki alveg fleygja ríminu. Vond
ljóð, rímuð og stuðluð, voru honum ekkert
gleðiefni. Sama gilti vissulega um vond
órímuð ljóð.
Einkum á þeim árum þegar Jón úr Vör
var fornbóksali, 1952-62, las hann yfir
handrit ungra höfunda og leiðbeindi þeim.
Yfirleitt hvatti hann ekki til útgáfu fyrr en
góðum árangri var náð. I fornbóksöluna í
Traðarkotssundi kom undirritaður með
fyrstu handritin og beið þangað til ein-
kunnin „Gott hjá strák“ var fengin. Jón las
ekki aðeins yfir handritið heldur fann nafn
á bókina: Aungull í tímann. Miðað við efni
bókarinnar og form ljóðanna var þetta heiti
kannski of módernískt?
En þetta voru ljóð sem voru Jóni að
skapi og ég held að honum hafi þótt höf-
undurinn hafa fjarlægst um of þann tón
sem þarna var sleginn. Að minnsta kosti
þóttu honum það ekki góðar fréttir þegar
höfundurinn eftir ferðalög erlendis fór að
laga sig eftir Rimbaud og Lautréamont.
Sé litið á skáldskap Jóns úr Vör í heild
er hann alls ekki svo einfaldur og óbrotinn
eins og menn halda. Maurildaskógur og
Mjallhvítarkistan hafa að því leyti sérstöðu.
Stundum leynir skáldskapur Jóns á sér
með eftirminnilegu hætti, opnast ekki fyr
en eftir margendurtekinn lestur og á sér
leynihólf.
Þorpið er eins konar minnisvarði um ís-
lenska örbirgð, eins og komist hefur verið
að orði, fátækt kreppuáranna, basl og
barnmargar fjölskyldur. Sú örbirgð mótaði
kynslóð Jóns úr Vör, fylgdi henni á leiðar-
enda. Jón var meðal þeirra hamingjusömu
sem auðnaðist vegna gáfna sinna að ljá
henni orð, færa hana í skáldlegan búning.
Þannig reis minnisvarðinn í skáldskap
hans og horfði sífellt til hafs þar sem lífs-
björgina var að finna.
Kraftaverkið á Grænu milunni
KVIKMYIVPIR
Háskólabíú,
L a u g a r á s b í«
GRÆNA MÍLAN
„THE GREEN MILE
★ ★★
Leikstjórn og handrit: Frank Dara-
bont. Kvikmyndataka: David Tatt-
ersall. Tónlist: Thomas Newman.
Aðalhlutverk: Tom Hanks, Michaei
Clarke Duncan, James Cromwell,
Bonnie Hunt, Michael Jeter, Doug
Hutchinson. 1999.
BANDARÍSKA bíómyndin
Græna mílan er gerð af leikstjór-
anum og handritshöfundinum
Frank Darabont er leikstýrði lík-
lega bestu bíómynd sem gerð hefur
verið eftir sögum Stephen Kings ef
frá er talin „The Shining" eftir
meistara Kubrick. Hún hét Shaws-
hank-fangelsið og var fangadrama
byggt á stuttri skáldsögu Kings.
Græna mílan er einnig fangadrama
byggt á langri skáldsögu sem hann
gaf út í framhaldssöguformi og
fyrsta spurningin er auðvitað hvort
hún sé jafngóð fyrri myndinni. Það
er best að svara því strax: Hún er
það ekki en hún er finasta afþrey-
ing engu að síður.
Sögurnar eru í sjálfu sér gjör-
ólíkar þótt finna megi svipaðar
áherslur á stöku stað. Græna mílan
segir frá því þegar nýr fangi kem-
ur í fangelsið í Köldufjöllum þar
sem Paul Edgecombe, leikinn af
fremur feitlögnum Tom Hanks,
ræður ríkjum yfir dauðadeildinni.
Deildin er kölluð Græna mflan
vegna þess að gólfið á ganginum
frá fangageymslunni að rafmagns-
stólnum, Neista gamla, er lagt
grænum dúk. Nýi fanginn er tröll-
vaxinn svertingi með lundarfar
barns og hefur hann verið sakaður
um að nauðga og myrða tvær ung-
ar stúlkur. Áður en langt um líður
tekur yfirfangavörðinn að gruna að
hann geti verið saklaus.
Myndin er rúmir þrír tímar að
lengd og maður finnur stundum
fyrir því en annars tekst Darabont,
dyggilega studdur góðum leikara-
hópi, að hafa ofan af fyrir manni
með frásögn sinni. Hann byggir
hana upp sem endurlit en sögu-
maðurinn er Edgecombe á gamals
aldri sífelldlega áminntur um
gamla daga. Darabont sýndi það
með Shawshank-fangelsinu að
hann er fyrst og fremst góður
sögumaður og vinnur vel með leik-
urunum og báðir þeir hæfileikar
hans nýtast í Grænu mílunni. Hann
vefur áhorfandann inn í söguna og
grípur athygli hans án mikillar
áreynslu og fjallar af innsæi um
mannkærleika og vináttu þar sem
hana er kannski síst að finna.
Græna mílan er fyrst og fremst
kraftaverkasaga og falleg saga um
vináttu og Darabont gleymir því
aldrei. Þetta er saga um töfrandi
og yfirnátttúrulega hæfileika og
hvernig þeir koma að notum við
ýtrustu aðstæður þar sem mann-
skepnan á ekki annað eftir en
stefnumót við rafmagnsstól. Dara-
bount vinnur úi’ því með mestum
ágætum án þess að grípa til neinna
sérstakra flugeldasýninga. Hér er
velflest gert af hófsemi og á lág-
stemmdum nótum og af mikilli og
kannski óþarflega ríkri virðingu
fyrir King. Darabont reynir tals-
vert á trúgirni áhorfandans en mis-
býður honum eiginlega aldrei nema
í upphafs- og lokakaflanum, er vel
hefðu mátt missa sig enda álíka
tilgangslausir og samskonar rammi
sem var utan um Björgun óbreytts
Ryans eftir Spielberg.
Það er enginn ofleikur í mynd-
inni heldur þvert á móti virðist eins
og leikararnir hafi fengið skipun
um að hafa sig hæga. Tom Hanks
er ímynd mannúðar og kærleika
sem yfirfangavörðurinn á Grænu
mflunni, óendanlega skilningsríkur
á þarfir hinna dauðadæmdu. David
Morse er aðeins skapstyggari sem
hans hægri hönd, Doug Hutchinson
er góður sem hrotti, Michael Jeter
fínn sem dauðadæmur fangi og
músavinur sögunnar og Sam
Rockwell er sérstaklega víraður
sem geðsjúkur morðingi.
En senuþjófurinn er Michael
Clarke Duncan sem leikur svert-
ingjann risavaxna með barnshjart-
að, John Coffey. Hann fer einstak-
lega vel með hlutverk sitt þessi
mikli rumur og lýsir af þeim kær-
leika sem er kjarni sögunnar.
Arnaldur Indriðason