Morgunblaðið - 21.12.1985, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. DEgEMBER 1986
45
beri vitni sannleiksgildi þessara
orða.
Ritið ber einnig vitni djúpstaeðri
þekkingu Jóns Þorlákssonar, vönd-
uðum vinnubrögðum og öfgalaus-
um málflutningi.
Ég man fyrst þegar ég tók þátt
í pólitískum deilum við sósíalista,
og það var nokkuð snemma, var
ritgerð Jóns Þorlákssonar:
„Milli fátæktar og bjargálna",
sannkallaður bjarghringur minn.
í þeirri ritgerð segir Jón:
„Sá, sem vill leita eftir efnalegri
velgengni fyrir sjálfan sig, verður
að gjöra það með því fyrst og
fremst að leitast við að fullnægja
sem best þörfum annarra. Þetta
er fyrsta grundvaliarlögmál allrar
heilbrigðrar efnahagsstarfsemi í
því mannfélagi, sem byggt er á
atvinnufrelsi og frjálsum viðskipt-
um.“
Nú þegar skuldasöfnun erlendis
er okkar mesta vandamái er fróð-
legt og lærdómsríkt að lesa um
skoðanir og athafnir í þeim efnum
fyrir 60 árum. Þá sagði hann um
skuldasöfnun ríkissjóðs: „Þetta má
ekki verða endirinn á okkar sjálf-
stæðissögu," og lét síðan verkin
tala sem fjármálaráðherra og kom
fjármálum í rétt horf.
Þá er ekki síður ástæða til að
vekja athygli á bókinni „Lággeng-
ið“, sem kom út haustið 1924, og
endurbirt er í þessu riti.
Gengishækkunin 1925, sem Jón
beitti sér fyrir hefur löngum verið
umdeild, ekki síst þá er hún var
gerð innan íhaldsflokksins sjálfs.
Það er heldur ekki einsdæmi að
skiptar skoðanir séu um stefnuna
í gengismálum hér á í slandi.
En auðséð er hvað hefur vakað
fyrir Jóni Þorlákssyni. Hann vildi
ekki, að fullvalda ríki þyrfti að búa
við neinar kotungskrónur, eins og
hann orðar það, heldur skyldi það
í gengismálum halda í við aðrar
þjóðir. Hér er sem endranær á
fferðinni hinn ríki metnaður Jóns
fyrir hönd íslendinga.
Ég get ekki stillt mig um að
segja dæmi um það, hvernig sá
metnaður, vönduð vinnubrögð og
forsjálni Jóns fyrir nær 60 árum
komu okkur að gagni á þessum
áratug og um framtíð alla.
íslendingum barst fyrirspurn
frá danska utanríkisráðuneytinu
hvort íslendingar hefðu nokkuð
við það að athuga, að Norðmenn
eignuðu sér Jan Mayen m.a. til
veðurathugana. Upplýst var að
Danir ætluðu ekki að mótmæla.
I svari Jóns Þorlákssonar 27. júlí
1927 til utanríkisráðuneytisins í
Kaupmannahöfn er þess óskað, að
sérstaklega verði lögð áhersla á
við Norðmenn, að fsland hafi
ákveðna hagsmuni sem næsti ná-
granni þessarar eyjar og að svo
miklu leyti, sem til mála komi að
hagnýta eyjuna til annars en veð-
urathugana, óski íslenska ríkis-
stjórnin að gera þann fyrirvara
að áskilja íslenskum ríkisborgu-
rum jafnrétti á við ríkisborgara
hvaða annars lands sem væri.
Það er skemmst frá að segja,
að samningar okkar við Norðmenn
um Jan Mayen sem tryggja okkur
sama rétt og Norðmönnum til fisk-
veiða og hafsbotnsréttinda byggj-
ast ekki síst á þessu bréfi Jóns
Þorlákssonar, þáverandi forsætis-
ráðherra.
Ég verð nú að stytta mál mitt,
en áður en ég lýk ræðu minni vil
ég þakka forráðamönnum stofnun-
ar Jóns Þorlákssonar fyrir það
merka framtak að gefa rit hans út
með þeim myndarlega hætti, sem
raun ber vitni. Sérstaklega ber að
þakka dr. Hannesi Gissurarsyni
sem sá um útgáfuna, þetta lofs-
verða framtak.
Það er í senn merkilegt, að slík
útgáfa rita Jóns Þorlákssonar
skuli ekki hafa fyrr séð dagsins
ljós og svo hitt að ástæða sé til
að gefa út rit hans 50 árum eftir
fráfall hans.
Ég býst við því, að fátt eitt, sem
nú er sagt eða birt í stjórnmálaum-
ræðunni þoli birtingu að meira en
50 árum liðnum.
En þetta rit á svo sannarlega
erindi til íslendinga einmitt þegar
við þurfum margan erfiðan vanda
að leysa, og fordæmi Jóns Þorláks-
sonar í lífi og starfi mætti vissu-
lega verða sem flestum til eftir-
breytni.
Frá fundi stofnunar Jóns Þorlikssonar, þegar riti Jóns var fylgt úr hlaði.
Vitni um djúpstæða þekkingu
og öfgalausan málflutning
— eftirGeir
Hallgrímsson
Mér er það mikil ánægja og
heiður að fylgja úr hlaði ritsafni
Jóns Þorlákssonar með nokkrum
orðum nú þegar það er gefið út á
50 ára ártíð hans.
Ég þekkti ekki Jón Þorláksson
persónulega, enda var ég aðeins 9
ára þegar hann fellur frá langt
fyrir aldur fram. En ég man hann
á götu og minnist með hvílíkri
virðingu um hann var talað og
skrifað. Mér er líka minnisstætt úr
foreldrahúsum, hve mikil áhrif
andlátsfregn Jóns Þorlákssonar
hafði á foreldra mína og hve mikill
missir fráfall hans var talið.
Okkur sjálfstæðismönnum er
minning Jóns Þorlákssonar einkar
hugstæð. Eftir fullveldisviður-
kenninguna 1918 fóru stjórnmála-
flokkar eins og kunnugt er að taka
meira mið af öðru en sambandinu
við Dani. Af því leiddi að flokkar
tóku að riðlast og nokkur umbrot
áttu sér stað áður en menn skipuðu
sér í nýjar fylkingar. Á þriðja tug
aldarinnar var Jón Þorláksson
frumkvæðismaður að sameina
frjálslynd borgaraleg öfl, en fátt
sýnir betur að við ramman reip
var að draga, að á þessu tímabili
var stofnað til samtaka undir
nöfnum eins og Sjálfstjórn, Sparn-
aðarbandalagið og Borgaraflokk-
ur, áður en íhaldsflokkurinn var
stofnaður 1924, en hann sameinað-
ist síðan Frjálslynda flokknum við
stofnun Sjálfstæðisflokksins 1929.
Það hefur verið ómetanlegt að
svo vel tókst til að sameina frjáls-
lynd borgaraleg öfl á íslandi undir
forystu Jóns Þorlákssonar sem
fyrsta formanns Sjálfstæðis-
flokksins. Lengi býr að fyrstu gerð
og enn er upprunaleg stefnuskrá
Sjálfstæðisflokksins í fullu gildi,
sjálfstæði þjóðar og einstaklinga.
Engum hefur tekist betur en stofn-
endum Sjálfstæðisflokksins að
meitla stefnu flokksins eins og
gert var í upphaf i:
1. Að vinna að því og undirbúa
það, að ísland taki að fullu öll sín
mál í eigin hendur og gæði lands-
ins til afnota fyrir landsmenn eina,
jafnskjótt og 25 ára samnings-
tímabil sambandslaganna er á
enda.
2. Að vinna í innanlandsmálum
að víðsýnni og þjóðlegri umbóta-
stefnu á grundvelli einstaklings-
frelsis og atvinnufrelsis með hags-
muni allra stétta fyrir augum.
En eins og fram kemur í þessu
riti í ræðu frá 1916 hafnaði Jón
Þorláksson kenningum manna
eins og t.d. Jónasar Jónssonar frá
Hriflu og Ólafs Friðrikssonar um
stéttaflokka.
Jón Þorláksson hefur sérstak-
lega skýrt það, að nafngift flokks-
ins var ekki einungis dregin af
fyrra stefnuskráratriðinu, að
vinna að fullu að sjálfstæði þjóðar-
innar, heldur og engu síður af öðru
stefnuskráratriðinu, sem gefur til
kynna þjóðfélagsstefnu hins nýja
flokks almennt. Með orðum Jóns
Þorlákssonar var skýringin: „í
innanlandsmálum bendir sjálf-
stæðisnafnið allvel á þungamiðju
þess ágreinings sem skilur milli
flokksins og sósíalistanna... í
þessu felst einmitt, að flokkurinn
vill virða og efla sjálfstæði ein-
staklinganna innan þjóðfélagsins,
bæði manna, stofnana og félaga. Á
framtaki einstaklinganna og frelsi
þeirra til þess að beita kröftum
sínum til hagsbóta, byggir þessi
stefna fyrst og fremst vonirnar
um framhaldandi umbætur í lífs-
kjörum þjóðarinnar."
Jóni Þorlákssyni hefur stundum
verið lýst sem íhaldssömum kyrr-
stöðumanni. Ekkert er fjær sanni.
Um það ber rit þetta best vitni.
Jón Þorláksson átti að vísu þátt
í nafngift íhaldsflokksins en í rit-
gerð sinni um íhaldsstefnuna segir
hann að nöfnin íhald og íhalds-
stefna séu almennt látin tákna þá
lífsskoðun og landsmálastefnu,
sem nefnd er konservativ á hinum
norðurálfumálunum flestum.
„Konservativ“ þýðir eiginlega
varðveitandi eða hneigðir til varð-
veislu og er íslenska orðið því
fremur ófullkomin þýðing hins
útlenda heitis," segir Jón og bætir
Riti Jóns Þorlákssonar
var fylgt úr hlaði á há-
degisverðarfundi Stofn-
unar Jóns Þorlákssonar
síðastliðinn fimmtudag.
Þar flutti Geir Hall-
grímsson, utanríkisráð-
herra, það ávarp, sem
hér birtist.
við: „Þess vegna er íhaldsheitið
ekki nægilega skýr og ótvíræð
táknun hinnar konservativu
stefnu, varðveislustefnunnar."
Og Jón Þorláksson bendir á gildi
og nauðsyn varðveislustefnunnar,
þegar móðurmálið og menningar-
arfur okkar á í hlut. Hann nefnir
og varðveislu gamalla húsa vegna
listræns gildis þeirra, en var þó
um leið frumkvöðuli þess, að híbýli
landsmanna væru byggð úr stein-
steypu.
Jón Þorláksson biður ekki afsök-
unar á íhaldsstefnu en rit þetta
sýnir einmitt, að það voru orð að
sönnu, þegar Jón Þorláksson lýsti
áhugamálum sínum á stúdentsár-
unum: „Verklegar framfarir lands
og lýðs voru efni og uppistaöa allra
ættjarðarhugsjóna minna á þess-
um árum.“ Rit þetta og ævistarf
Jóns Þorlákssonar sýnir, að hann
lét ekki sitja við orðin tóm en lét
hugsjónir rætast.
Samstarf Hannesar Hafstein og
Jóns Þorlákssonar var gæfuríkt á
fyrstu heimastjórnarárunum.
Jón Þorláksson var fram-
kvæmdamaður þeirrar gerðar, sem
Matthías Johannessen mundi
væntanlega kalla athafnaskáld.
Hann var einn mesti afkastamað-
ur sinnar samtíðar, brúaði bilið
milli orða og athafna, milli
drauma og veruleika.
Og gaman er að rifja upp
ummæli Bjarna Benediktssonar,
eftir að Jón Þorláksson tók að sér
borgarstjóraembættið, að Jón hafi
verið „ófeiminn við að láta uppi,
hversu sér félli betur að undirbúa
hinar miklu verklegu framkvæmd-
ir Reykjavíkurbæjar svo sem Sogs-
virkjun og hitaveitu, heldur en
endalaust þóf á Alþingi."
Þó lék enginn vafi á því að Jón
Þorláksson naut sín vel á Alþingi.
Tengdafaðir minn, Finnur Sig-
mundsson landsbókavörður, var á
námsárum sínum og fyrstu
starfsárum þingskrifari fyrir tíma
upptökutækja. Hann sagði mér:
„En best var að skrifa eftir Jóni
Þorlákssyni. Þótt hann talaði
blaðalaust í hita umræðnanna,
haggaðist hann hvergi, þótt þungi
fylgdi orðum hans og ræðan var í
heild svo rökföst og skipuleg, að
ætla mætti að hún hefði verið
samin fyrirfram orði til orðs frá
byrjun til enda.“
Ég hygg að rit það, sem hér er
að koma fyrir almenningssjónir
Geir HaHgrímsson utanríkisráðherra flytur ávarp á fundi stofnunar Jóns Þorlákssonar. Við hlið hans sitja frú Vala
Thoroddsen og dr. Gylfi Þ. Gíslason.