Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1969, Blaðsíða 12
:ncr
Zelda og Fitzgerald á yngri árum þeirra.
og ameríski
draumurinn
Eftir Robert Cook
sendikennara við Háskóla Islands
A. fslandi sem og í fleiri
löndum utan Bandaríkjanna, er
F. Scott Fitzgerald lítt þekktur
og er það miður vegna þess að
hann er ef til vill beztur am-
erískra rithöfunda á tuttugustu
öld. Rithæfni hans á þar vissu
lega enga sök heldur er sjálf-
sagt því um að kenna, að sagna-
gerð hans túlkar tilfinningu,
sem er fyrst og fremst amerísk
— miklu fremur en sögur Nób-
elsverðlaunahafanna Lewis,
Faulkners, Hemingways og
Steinbecks. Virðist reglan vera
sú, að þeir rithöfundar, sem
sízt sinna þjóðlegum efnum geta
sér mestan orðstír á alþjóðleg-
um vettvangi: gott dæmi eru
alþjóðavinsældir Hemingways;
hann er amerískur í þeim skiln
ingi einum, að hann er
Ameríkumaður, sem leggur
sig allan fram um að vera
annað en hann er. Hjá
Fitzgerald gætir hvergi upp-
gerðar; hann er alltaf sannur
sjálfum sér og hann framkall-
ar dýpri mynd af Bandaríkj-
um 20. aldarinnar en Nóbels-
verðlaunahafarnir.
Til er fræg saga um samtal
Hemingways og Fitzgeraldsi,
sem Hemingway rifjar upp í
„The Snows og Kilimanjaio" og
Fitzgerald í „The Rich Boy“
og í minnisbókum sínum. Fitz-
gerald á að hafa sagt: „Þeir
vellríku eru öðru vísi en við“,
og Hemingway svaraði: „Já,
þeir eiga meiri peninga". Er
þetta oft túlkað sem sigur fyT-
ir óheflað brjóstvit Hemirig-
ways á rómantískri lotningu
Fitzgeralds fyrir auðæfum. En
sannleikurinn er sá, að Fitz-
gerald hafði rétt fyrir sér: þeir
vellraku eru öðru vísi, ef til
vill sérstaklega þeir amerísku
auðkýfingar, sem hann hafði í
huga, og það er hans hagur
sem skáldsagnahöfundar, að
hann greindi mismuninn og gat
lýst honum af djúpri tilfinn-
ingu fyrir því þjóðlega og sið-
ferðislega. Hann er skáldsagna-
höfundur, sem lýsir þjóðfélags-
háttum betur en flestir aðrir,
eins og T.S. Eliot skildi til fulls,
þegar hann sagði, að The Great
Gatsby væri „fyrsta skref am-
erískrar sagniagerðar fram á við
eftir daga Henry James“.
/1-i fisaga Fitzgeralds varpar
skýru ljósi á hve vel honum
tókst að lýsa amerískum auð-
kýfingum á 3. og 4 tug aldar-
innar, vegna þess að hann er
einn þeirra rithöfunda, sem
tengir líf sitt og verk böndum,
sem ekki verða aðgreind. Hann
skrifaði ailtaf um sjálfan sig og
fólk, sem hann var nákunnug-
ur, en tókst um leið að skapa
listaverk án þess að þau séu
ævisaga hans. Jay Gatsby er
iþar glöggt dæmi: „Hann fór
af stað eins og maður, sem ég
þekkti, en rann svo sarnan við
sjálfan mig — ég gat ekki gert
mér grein fyrir, hve mikið
af sjálfum mér var í honum“.
í bókinni Tender is the Night
(1934) lendir Dick Diver í til-
gangslausum áflogum við ítalsk
an leigubílstjóra og er settur í
steininn næturlangt; markar
það minnisstæða atvik glögg
skil í upplausn persónu-
leika hans. Tíu árum fyrr
hafði siikt og hið sama
komið fyrir Fitzgerald sjálf-
an í Róm, og fannst hon-
um þá, að hann hefði beðið
tjón á sálu sinná. Tveimur ár-
um áður en þetta gerðist í raun
og veru, er söguhetjan í The
Beautifui and Damned, Ant-
hony Patch í leigubíl í New
York oig dreymir að bílstjórinn
setji upp of miikið gjald. Slær
Anthony hann niður fyrir það
og er síðan leiddur fyrir rétt.
Er það listin, sem speglar lífið,
eða lífið listina?
Francis Scott Key Fitzgerald
fæddist í St. Paul í Minnesota-
fylki, 24. september 1896. Fað-
ir hans, Edward Fitzgerald, var
frá Maryland og var kominn í
móðurætt af fólki, sem hafði
getið sér orð í Bandaríkjunum
allt frá byrjun sautjándu ald-
ar. Þekktastur ættingja hans,
þótt ekki væri hann þeirra mik-
ilhæfastur, var Francis Scott
Kay, höfundur „The Star Spang
led Banner“, ameríska þjóðsömgs
ins. Móðir Scotts, Mary Mc-
Quillan, var dóttir írsks inn-
flytjanda („beint úr írsku kart-
öfluhungursneyðinni“ eins og
Scott komst að orði), sem varð
forríkur heildsali í St. Paul.
Ef ekki hefði verið vegna auð-
æfanna í móðurættinni, hefði
Scott alizt upp við algjör lág-
stéttarkjör, því að faðir hans
komst aldrei í efni: þegar hon-
um mistókst í eigin viðskipt-
um varð hann sölumaður, en
honum var sagt upp starfi árið
1908 og þá varð hann innan-
bú'ðarmaður. í St. Pau'l-borg bjó
fjölskyldan í fátæklegri hluta
Summit Avenue, en þó í jaðri
auðmannahverfisins. Þessi at-
riði draga fram í dagsljósið þær
aðstæður, sem mynduðu lífs-
skoðun hans: Dálítið þjóðfélags-
álit, en þó fátækt af hálfu föð-
urins, nýfenginn auður í móð-
urætt. Fitzgerald ólst upp í
nálægð, en ekki innan, tilveru
hinna auðugu og mikilsmetnu
og það er því engin furða þótt
hann sí og æ bryti heilann um
„stöðuna í þjóðfélaginu”.
]VIeð fjárhagsaðstoð ættingja
sinna komst hann árið 1913 í
Princeton-háskólann, sem er
einn íburðarmesti háskóli Banda
ríkjanna, og byrjaði að hlaða
þjóðfélagsgrunn sinn — ekiki
fyrst og fremst að verða sér úti
um mennibun. Fyrst reyndi hann
fótbolta, en það var til lítils
því að hann var of léttur og
lágvaxinn. Þá fór hann að skrifa
fyr.ir „The Triangle Club“,
hóp stúdenta, sem samdi árlega
söngleiki og lék þá í helztu
borgum Bandaríkjanna á jólum.
Vegna hæfileika sinna og per-
sónutöfra komst Fitzgerald langt
í Princeton: honum tókst ekki
eingöngu að komast í fínasta
klúbbinn — Cottage — heldur
kom hann til greina sem for-
seti „Triangle" klúbbsins og
sem ritstjóri ,,Tiger“, skopblaðs
háskólans. En svo mjög hafði
hann lagt sig fram um að ná
þessari vegtyllu, að komið var
í veg fyrir að hann tæki frek-
ari þátt í félagslífi stúdenta
vegna lágra einkunna. Einkar
hentug veikindi urðu til þess
að hann gat hætt í skólanum
haustið 1915. Hann sneri þó aft-
ur í september 1916 og þótt
hann gæti ekki enn tekið þátt
í Trianigle-klúbbnum skrifaði
hann sögur fyrir „Nassau Lit-
erary Magazine", bókmennta-
tímarit stúdenta. En þá sótti
hann um innigönigu í herinn og
í nóvember 1917 mætti hann til
þjálfunar aðstoðarliðsforingja í
Fort Leavenworth í Kansas.
Princetontímanum var lokið.
Það hafði dregið úr honum
kraft, að hann komst ekki til
vegs og virðínigar þar og hann
sneri aldrei aftur tiif lokaprófs.
0 nnur vonbrigði sigldu í
kjölfarið — þau kunna að virð-
ast lítilvæg, ein það sem máli
skiptir er, að Fitzgerald tók
þau nærri sér, eins og alla at-
burði lífs sín3. Draumar hans
«m að verða sendur yfir At-
lantshafið og drýgja hetjudáð-
ir á vígvellinum urðu að engu,
eins kaldranalega og dra-uim-
ar hams um fótboltafrægðina:
hann komst meira að segja
aldrei yfir hafið. í júní árið
1918 frétti hann, að Ginevra
Zelda, glæsileg stúlka, en varð
Fitzgerald erfið eiginkona, And-
litsmynd frá Parísarárunum.
Enska bókabúðin í París, þar
sem rithöfundar hittust og ræddu
saman.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 25. maí 1969