Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1969, Blaðsíða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1969, Blaðsíða 12
:ncr Zelda og Fitzgerald á yngri árum þeirra. og ameríski draumurinn Eftir Robert Cook sendikennara við Háskóla Islands A. fslandi sem og í fleiri löndum utan Bandaríkjanna, er F. Scott Fitzgerald lítt þekktur og er það miður vegna þess að hann er ef til vill beztur am- erískra rithöfunda á tuttugustu öld. Rithæfni hans á þar vissu lega enga sök heldur er sjálf- sagt því um að kenna, að sagna- gerð hans túlkar tilfinningu, sem er fyrst og fremst amerísk — miklu fremur en sögur Nób- elsverðlaunahafanna Lewis, Faulkners, Hemingways og Steinbecks. Virðist reglan vera sú, að þeir rithöfundar, sem sízt sinna þjóðlegum efnum geta sér mestan orðstír á alþjóðleg- um vettvangi: gott dæmi eru alþjóðavinsældir Hemingways; hann er amerískur í þeim skiln ingi einum, að hann er Ameríkumaður, sem leggur sig allan fram um að vera annað en hann er. Hjá Fitzgerald gætir hvergi upp- gerðar; hann er alltaf sannur sjálfum sér og hann framkall- ar dýpri mynd af Bandaríkj- um 20. aldarinnar en Nóbels- verðlaunahafarnir. Til er fræg saga um samtal Hemingways og Fitzgeraldsi, sem Hemingway rifjar upp í „The Snows og Kilimanjaio" og Fitzgerald í „The Rich Boy“ og í minnisbókum sínum. Fitz- gerald á að hafa sagt: „Þeir vellríku eru öðru vísi en við“, og Hemingway svaraði: „Já, þeir eiga meiri peninga". Er þetta oft túlkað sem sigur fyT- ir óheflað brjóstvit Hemirig- ways á rómantískri lotningu Fitzgeralds fyrir auðæfum. En sannleikurinn er sá, að Fitz- gerald hafði rétt fyrir sér: þeir vellraku eru öðru vísi, ef til vill sérstaklega þeir amerísku auðkýfingar, sem hann hafði í huga, og það er hans hagur sem skáldsagnahöfundar, að hann greindi mismuninn og gat lýst honum af djúpri tilfinn- ingu fyrir því þjóðlega og sið- ferðislega. Hann er skáldsagna- höfundur, sem lýsir þjóðfélags- háttum betur en flestir aðrir, eins og T.S. Eliot skildi til fulls, þegar hann sagði, að The Great Gatsby væri „fyrsta skref am- erískrar sagniagerðar fram á við eftir daga Henry James“. /1-i fisaga Fitzgeralds varpar skýru ljósi á hve vel honum tókst að lýsa amerískum auð- kýfingum á 3. og 4 tug aldar- innar, vegna þess að hann er einn þeirra rithöfunda, sem tengir líf sitt og verk böndum, sem ekki verða aðgreind. Hann skrifaði ailtaf um sjálfan sig og fólk, sem hann var nákunnug- ur, en tókst um leið að skapa listaverk án þess að þau séu ævisaga hans. Jay Gatsby er iþar glöggt dæmi: „Hann fór af stað eins og maður, sem ég þekkti, en rann svo sarnan við sjálfan mig — ég gat ekki gert mér grein fyrir, hve mikið af sjálfum mér var í honum“. í bókinni Tender is the Night (1934) lendir Dick Diver í til- gangslausum áflogum við ítalsk an leigubílstjóra og er settur í steininn næturlangt; markar það minnisstæða atvik glögg skil í upplausn persónu- leika hans. Tíu árum fyrr hafði siikt og hið sama komið fyrir Fitzgerald sjálf- an í Róm, og fannst hon- um þá, að hann hefði beðið tjón á sálu sinná. Tveimur ár- um áður en þetta gerðist í raun og veru, er söguhetjan í The Beautifui and Damned, Ant- hony Patch í leigubíl í New York oig dreymir að bílstjórinn setji upp of miikið gjald. Slær Anthony hann niður fyrir það og er síðan leiddur fyrir rétt. Er það listin, sem speglar lífið, eða lífið listina? Francis Scott Key Fitzgerald fæddist í St. Paul í Minnesota- fylki, 24. september 1896. Fað- ir hans, Edward Fitzgerald, var frá Maryland og var kominn í móðurætt af fólki, sem hafði getið sér orð í Bandaríkjunum allt frá byrjun sautjándu ald- ar. Þekktastur ættingja hans, þótt ekki væri hann þeirra mik- ilhæfastur, var Francis Scott Kay, höfundur „The Star Spang led Banner“, ameríska þjóðsömgs ins. Móðir Scotts, Mary Mc- Quillan, var dóttir írsks inn- flytjanda („beint úr írsku kart- öfluhungursneyðinni“ eins og Scott komst að orði), sem varð forríkur heildsali í St. Paul. Ef ekki hefði verið vegna auð- æfanna í móðurættinni, hefði Scott alizt upp við algjör lág- stéttarkjör, því að faðir hans komst aldrei í efni: þegar hon- um mistókst í eigin viðskipt- um varð hann sölumaður, en honum var sagt upp starfi árið 1908 og þá varð hann innan- bú'ðarmaður. í St. Pau'l-borg bjó fjölskyldan í fátæklegri hluta Summit Avenue, en þó í jaðri auðmannahverfisins. Þessi at- riði draga fram í dagsljósið þær aðstæður, sem mynduðu lífs- skoðun hans: Dálítið þjóðfélags- álit, en þó fátækt af hálfu föð- urins, nýfenginn auður í móð- urætt. Fitzgerald ólst upp í nálægð, en ekki innan, tilveru hinna auðugu og mikilsmetnu og það er því engin furða þótt hann sí og æ bryti heilann um „stöðuna í þjóðfélaginu”. ]VIeð fjárhagsaðstoð ættingja sinna komst hann árið 1913 í Princeton-háskólann, sem er einn íburðarmesti háskóli Banda ríkjanna, og byrjaði að hlaða þjóðfélagsgrunn sinn — ekiki fyrst og fremst að verða sér úti um mennibun. Fyrst reyndi hann fótbolta, en það var til lítils því að hann var of léttur og lágvaxinn. Þá fór hann að skrifa fyr.ir „The Triangle Club“, hóp stúdenta, sem samdi árlega söngleiki og lék þá í helztu borgum Bandaríkjanna á jólum. Vegna hæfileika sinna og per- sónutöfra komst Fitzgerald langt í Princeton: honum tókst ekki eingöngu að komast í fínasta klúbbinn — Cottage — heldur kom hann til greina sem for- seti „Triangle" klúbbsins og sem ritstjóri ,,Tiger“, skopblaðs háskólans. En svo mjög hafði hann lagt sig fram um að ná þessari vegtyllu, að komið var í veg fyrir að hann tæki frek- ari þátt í félagslífi stúdenta vegna lágra einkunna. Einkar hentug veikindi urðu til þess að hann gat hætt í skólanum haustið 1915. Hann sneri þó aft- ur í september 1916 og þótt hann gæti ekki enn tekið þátt í Trianigle-klúbbnum skrifaði hann sögur fyrir „Nassau Lit- erary Magazine", bókmennta- tímarit stúdenta. En þá sótti hann um innigönigu í herinn og í nóvember 1917 mætti hann til þjálfunar aðstoðarliðsforingja í Fort Leavenworth í Kansas. Princetontímanum var lokið. Það hafði dregið úr honum kraft, að hann komst ekki til vegs og virðínigar þar og hann sneri aldrei aftur tiif lokaprófs. 0 nnur vonbrigði sigldu í kjölfarið — þau kunna að virð- ast lítilvæg, ein það sem máli skiptir er, að Fitzgerald tók þau nærri sér, eins og alla at- burði lífs sín3. Draumar hans «m að verða sendur yfir At- lantshafið og drýgja hetjudáð- ir á vígvellinum urðu að engu, eins kaldranalega og dra-uim- ar hams um fótboltafrægðina: hann komst meira að segja aldrei yfir hafið. í júní árið 1918 frétti hann, að Ginevra Zelda, glæsileg stúlka, en varð Fitzgerald erfið eiginkona, And- litsmynd frá Parísarárunum. Enska bókabúðin í París, þar sem rithöfundar hittust og ræddu saman. 12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 25. maí 1969

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.