Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1969, Blaðsíða 16

HAFSTEINN
Framhald af bls. 14.
svo upp á öðrum stað. Þessum
leik hélt hún áfram nokkra
stund, og pað lá við að ég
gleyrndi tímanurn. Ég sleit mig
samt frá því að horfa á þenn-
an skemmtilega leik og fór að
huga að því sem ég átti að
gera, en sá þá að vinur minn,
gamli nágrannmn úr Grundar-
nesinu, var búinn að fara fyr-
ir ærnar og stugga þeim í átt-
ina til húsarma ég fór því beint
yfir nesið og þegar ég kom yf-
ir á bakkann að vestanverðu,
þá kom hann labbandi með
hendur fyrir aftan bak utan
bakkana með hundiren sinn á
eftir sér. Hann nam staðar hjá
mér, horfði til mín hlýjum aug-
um, brosandi og ánægður yfir
því sem hann hafði gert fyrir
mig. Hann yrti ekki á mig í
þetta skipti en augnaráð hans
sagði meira en rnörg orð. Hann
leit yfir urnhverfið og út eftir
vatnabökkunum og þá gaf
hann mér bendmgu um að nú
myndi hann halda heim til sín.
Síðan kvaddi hann mig og rölti
af stað með héppa sinn með sér.
Ég fór aftur á móti í hina átt-
ina og þegar ég kom heim und
ir fjárhúsin sást til ferðar Sig-
urðar utan bakkana, og rak
hann á undan sér nokkrar ær.
Ég beið eftir honurn, og þeg-
ar hann kom heilsaði hann mér
hlýlega sem hans var vani, sté
af baki kom til mín og bað mig
um að hefta hestinn. Þegar því
var lokið fórum við að huga að
fénu og koma því heim undir
húsin. Klukkan að ganga tólf
vorum við búnir að koma því
inn í húsin, síðan gengum við
til náða eins og fyira kvöldið.
F. SCOTT
Framhald af bls. 13.
lifsbyltingarinnar eftir 1960
virðast sögupersónur Fitzger-
alds vera vel upp aldar og sak-
leysið uppmálað, en atlota- og
kossafrelsið, sem hamn lýsti, var
hreinasta bylting á þeim tímum.
Þegar This Side of Paradise
kom út varð Fitzgerald sögu-
maður þess tímabils, siem nefnt
hefur verið Jazzöldin, eða „The
Roaring Twenties". Arið 1937
lítur hann yfir farinn veg og
segir:
„Óvissunni í kringum 1919
var lokið — lítil’l vafi virtist
leika á því hvað verða mundi
— Ameríka átti í vændum mestu
óhófs- og gleðskapartíma, sem
sögur fara af, og það hlaut að
verða miikið söguefni".
Og enginn sagði eins vel frá
og Fitzgerald.
The Beautiful and Damned
((1922) er tæknileg framför síð
an This Side of Paradise og er
það lienigsta skáldsaga Fitzger-
alds, en hún er yfirleitt álitin
sú sízta. Bókin heitir ekki, eins
og stundum er sagt, The Beauti
ful and the Damned, vegna þess
að Fitzgerald álítur þær lall-
egu manneskjur, sem hann
lýsir, fordæmdar. Aðalsöguhetj
an, Anthony Patch, er ungur
maður, sem erft hefur mikla
fjármuni og kvænist fallega
fiðrildiruu („flapper") frá Kan-
sas City, Gloriu Gilbert. Sairnan
eru þau sólgin í blekkiinigu æsku
og fegurðar til þess eins að
uppgötva fánýti þess alls og
lenda svo að síðustu í blá-
köldum heimi drykkjumenhisk
urtnar. í þessiari skáldsögu hugð
ist Fitzgerald lýsa peninigaspiTl-
ingunmi og fölsku hugsjónun-
um, sem sigla í kjölfar óþrjót
andi auðs í Ameríku. Galli sög-
unnar er sá, að Fitzgerald tekst
ekki að aðskilja nógu greini-
lega dálæti sitt á Anthony og
Gloriu og siðgæðismat sitt á
þeim. Ógæfan, sem beið Fitz-
geralds-hjónanna, er sambæri-
leg þeirri ógæfu, sem Patch-
hjónin lentu í. Árið 1922 fann
Fitzgerald á sér hvað var í
vaendum, en gerði sér ekki
nógu ljósa gi-ein fyrir því og
sagan um Anthony og Gloríu
er ruglingslegt og ósannfær-
andi.
riðja skáldsaga Fitzger-
alds, The Great Gatsby (1926),
hefur réttilega verið álitin
bezta saga hains og jafnframt
ein af beztu amerísku Skáld-
sögunum. Hér tókst Fitzgenald
loks að sameina sínia meðfæddu
hæfileika og agaða listtúlkun.
Skáldsagan er mjög vel upp
byggð, eragu orði eða atriði
ofaukið og söguefnið er algjör-
lega á valdi hans. Fitzgerald
notar sér það, sem haran hefur
lært af rithöfundinum Joseph
Conrad og lætur eina persón-
una, Nick Carraway, vera vitni
og sögumanin atburðanna. Þann-
ig tekst Fitzgerald að aðakilja
tviþætt eðli sitt. Nick er hin
heflaða raunsæishlið Fitzgeralds
en söguhetjan Jay Gatsby er
hrein kristöllun gegndarlausr-
ar rómantíkur hans.
Skáldsagan segir frá því
hvernig Gatsby (fæddur Gatz),
sem upphaflega var fátækur
bóndasonur frá North Dakota,
verður ástfainginn af hinni aiuð-
ugu Daisy Fay, „langeftirsótt-
ustu stúlkunini í LouisviMe11,
þegar hann er liðsforimgi í stríð
irau (hliðstæðan í lífi Fitzger-
alds er augljós, að meðtalinm
ástinni til eftirsóttustu stúlk-
unniar ). Meðan hann er í hern-
aði hiraum megin við Atliants-
hafið verður Daisy þó þreytt á
biðinni og giftist Tom Bucfh-
anan, fyrrverandi fótboltahetju
frá Yal'e, sem hefur erft millj-
ónir dollara. Giftingin hefur
engin áhrif á ást Gatsby til
Daisy og hann verður eins kon-
ar glæpamannaliðþjálfi hjá Mey
er Wolfsheim, „manninuim, sem
með mútuim tókst að ráða úr-
slitum heimsmeistarakeppninn-
ar í „basebalfl11 árið 1919“. Gat
sby græðir milljónir á wiskí-
1.
Óvissan í náttúrunni fer stig
vaxandi að mannlegri vitund.
Þessi hæfileiki manna til að
umbreyta ástandi hluta, þessi
óvissa, sem inn í atburðarás get
ur gripið, gerir þeim fært að
grípa hver fram í fyrir öðr-
um; óvissan endurtekur sig, þar
sem þeir standa hver frammi
fyrir öðrum, og magnast. Við-
hald ófyrirsjáanleika í athöfn-
um manns, frelsis hans
að utan séð, er yfirlýst
markmið samfélags. Sam-
kenni, sem lesin verða úr at-
ferli einstaklinga fyrir tilstilli
félagsvísinda hraða venjumynd-
un og auka þannig möguleika
frjálsræðis þeirra.
Hver samfélagsaðili ávinnur
sér með tímanum ungengnis-
reglur og sérstakt hátternis-
munstur, sem lítur að þeim
starfa, sem hann iðkar. Sjaldn-
ar er það svo, að hann geri
upp á milli þess mikilvægis,
sem hann ætlar markmiði sínu,
og þess öryggisleysis, sem á-
gengni á hagsmuni annarra hef
ur hins vegar í. för með sér,
aðhald í hátternisviðrbögðum og
venjum hinna verða honum
auk laga að mótvægi, og hann
fer meðalveginn.
Umskipti í aðstöðu mannsins
frá náttúrlegu umhverfi til
gerfiumhverfis nútímasamfé-
lags eru fyrst og fremst fólgin
í tilfærslu áherzlu. Misræmið,
sem áður var ítrast í afstöð-
unni maður/náttúra, er nú
ítrast í félagslegum þáttum.
Venjumyndun getur nú orðið
með einstaklingnum á sviðum,
þar sem hann fyrr varð að hafa
vökult auga, í staðinn þrengir
nú þéttbýlið honum til íturrar
virkni á öðrum sviðum, sem
fyrr voru ekki til eða þá séð
í goðsögulegum ljóma. Hylling
þess, sem á að vera, er nú tal-
in það, sem er, og raungerð
með ævilangri hlutdeild ein-
staklings í félagslegum störf
um.
Öflugasta tækið til slíkrar
raungerðar er venjumyndun.
NÚBLÓMIÐ
6. HLUTI
NIÐURLAG
Hið
Absúrda
Eftir
Þorstein
Antonsson
Hún gerir manni fært að at-
haína sig við aðstæður, sem
honum ella væru óviðrá'ðanleg-
ur óskapnaður. Venja gerir
sjálfvirkar og ómeðvitaðar at-
hafnir, sem hann í fyrstu þarf
að leggja á sig ærið erfiði til
að framkvæma. Nýting þessa
hæfileika er þeim mun mikil-
vægari sem félagsleg aðstaða
er fjölbreyttari, Ekki er að-
eins um að ræða venjur við
hreyfingar, heldur er það,
hvernig maður skynjar, að
miklu leyti vani hans.
En venja er tvíbeind: óvan-
ar geta komist upp milli manns
og eðlis hans. Þar sem daglegt
líf fjölda einstaklinga er mjög
á einn veg, en þó fjölbreytt
frá sjónarmiði hvers einstaks.
geta athafnir innan ákveðins
sviðs orðið sjálfum hópnum dul
vitaðar. Innan þessa ramma,
sem getur orðið víður, er hátt-
erni meira og minna ósjálfrátt.
Það, sem skeður innan hans er
hópnum ósýnilegt nema gegn-
um litlinsur vanans. Þannig
getur atferli, sem er sjálfsagt
íbúum svæðis, verið frá sjón-
armiði utanaðkomandi manns
í hróplegu misræmi við yfir-
lýst markmið. (Staðblindan,
sem er vandamál íslendinga nú
verið).
2.
Frumþörf manns er þörf hans
að lifa. Misræmi er milli þess-
arar þarfar hans og aðstöðu
hans: hann er þannig byggður,
að hann þolir ekki veðurfar án
skýlis og fata, hann er of veik-
byggður til að geta orðið sér
úti um næringu milliliðalaust.
Honum ávannst hjálpartæki:
hugsun, sem auk þessa fjar-
lægði hann annars vegar öðr-
um dýrategundum, gerði hon-
um hins vegar ljósa samstöðu
sína við aðra einstaklinga sinn-
ar tegundar. Misræmi út á við,
meðan það er upplifað, við-
heldur samstöðu hans og hóps-
ins. f skjóli þeirrar samstöðu
verður til tæki samskipta, mál,
og síðan, þegar einstaklingnum
verður ljóst, að þörf hans er
sameiginlegur þáttur óákveð-
ins fjölda manna, alhæfist og
verður sértæk í viðhorfum
hans: hún liggur úti og uppi
yfir hópnum, sameiningartákn,
en almennt sem gildi, og öðl-
ast hrifnæmi fyrir meðlimi
hópsins. Á þessu stigi verða
þeim Ijós skilin miBi þess, sem
er og þess, sem á að vera.
Félagslegt misræmi: félagsleg
aðstaða manna, sem er óhjá-
kvæmileg, setur viðleitni þeirra
þröngar skorður, þjáning og
hörmungar virðast óhjákvæmi-
lega leiða af fullkomnunarleit
samfélaga yfir önnur, þótt slíkt
sé andstætt hugsjónum þeirra,
verkaskipting næmleiks og
hörku er fáránleg.
Innra misræmi: vegna sam-
eiginlegrar viðleitni einstakl-
inga í samfélagi til að halda
við óskakringumstæðum er jafn
aðarlega misræmi í fari þeirra
milli eðlishvata og skipulagðs
hátternis þeirra. Þetta misræmi
er órofa fylginautur manna allt
þeirra líf, hvort sem yfirborðs-
mynd þess er iðnvætt þjóðfé-
lag, frumstætt akuryrkjusamfé-
lag eða fjö'lskyldukjarninn sjálf
ur eins og hann var í tíð hinna
fyrstu manna.
Við lifum við gerfiaðstæður.
En það er enginn vegur til
baka til náttúrunnar. Jafn vel
ekki fyrir barn, sem fætt er við
lífsaðstöðu frumstæðingsins, í
höndlun þess og lífsferli eru
frjómögn menningar knúin
fram af höfnun umhverfis á
mannveru með að afleiðingu
varanlega iðkun hennar á að-
lögunarhæfni sinni. Þetta mis-
ræmi hefur gert okkur að því,
sem við erum. Markmið okkar
er samræming á ytri og innri
aðstöðu mannsins.
3.
Hvort skyldi þróunin heldur
hafa orðið í þá átt, að tengslin,
sem héldu saman einstakling-
um gagnstæðra kynja, hafi með
manninum orðið að tengslum
hans og umhverfis, eða þróun-
in hafi orðið í þá átt, að hann
geti valið, hvar hann leggur
tengslin?
Miðlun og hliðrun árásar-
hvatar, sem í skjó'li þess á sér
veru ástarþel til til makans hjá
ýmsum dýrategundum, afmark-
ar bardagafýsn dýrsins og ger-
ir hana magnaðri. í mannlegu
samfélgi er umbeiningin orð-
in allt um lykjandi, í mann-
heim hlýtur einstaklingurinn að
sækja mEirkhneigðir sínar og
lífsviðurværi, ástarþel verður
honum því áunnin tækni, sem
honum er hentast að beita
hverja vökustund. Með ofbeldi
og ástarþel að öndverðum, þar
sem dregur úr annarri eftir því
sem nálgast hina, verður sagt,
að hin staðlaða samfélagsmann
gerð sé í viðhorfum sínum við
ástarþelsöndverðuna, hvað við
kemur maka og afkvæmi með
kynlíf að undirstöðutengslum,
en nálgist ofbeldisöndverðuna
þeim mun fjarskyldari sem
hann telur sér manngerðir ver.a
Þetta er staða hvers manns,
sem vegna umhverfisþvingunar
hlýtur að finna sínýjum hvöt-
um sínum farveg.
Leiðin frá frumstæðing til
iðnvæðings hefur legið frá ætt-
bálkaríg um landvinninga-
stefnu og þrælahald, trúar-
bragðastyrjaldir, til byltingar
öreiganna og til þess að skipta
heiminum í tvær andstæðar
heildir. Þróunin hefur verið
aukin fjölbreytni þess, sem
leyft er innan hringsins og ást
arþelið er iðkað gagnvart, á
hinn bóginn mildun í viðhorf-
um til þess, sem utan hringsins
er, það eða vaxandi umburða-
'lyndi.
A er að vísu andstæðingur
B, en honum er það ljósara en
fyrr, að B er ekki andstæðing-
ur hans vegna eðlismunar, né
frumlægs hugsjónaágreinings,
heldur að mótandi áhrif um-
hverfis hvors þessara aðila á
þá hafa gagnkvæmt fært hinn
inn í brennipunkt hli'ðraðrar
ofbeldishneigðar. Eftir að
mönnum skilst, að hið hlutlæga
er afleitt skilyrði hneigðar, sem
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 25. mai 1969