Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1969, Blaðsíða 13

|SIS®Í8§®S
pfgllflif..
Zelda og F. Scott
Fitzgerald í sumar-
leyfi á Rívíerunni
1927.
F. Scott Fitzgerald.
Ein síðasta mynd,
sem tekin var af
honum.
King, auð'U'g Ohicago-stúlka
,sem hann elskaði, væri heit-
bundin öðrum. En í september
sama ár hitti hann og varð ást-
fangin af Zeldu Sayre, fallegri
18 ára gamalli dómaradóttur,
sem var mjög eftirsótt meðal
liðsforingjanna í Montgomery,
Alabama, þar sem Scott var á
vegum hersins. Hann gekk á eft
ir henni með grasið í skónum,
en hún kærði sig ekkert um að
bindast snauðum og framalaus-
um manni. Þegar hann svo
hætti í hernum, í febrúar 1919,
bjó hann við aum kjör í New
York og síðan í St. Paul og
hamaðist við að endurskrifa
fyrstu skáldsöguna sína, sem
Soribner-forlagið hafði ekki vilj
að gefa út, og hann skrifaði
einnig smásögur til þess að
framfleyta sér. Skáldsagan
Xhis Side of Paradise var gef-
in út 26. marz 1920. Viku seinna
voru Scott og Zelda gift.
Allt þetta — fortíðin í St.
Paull, Princeton, Ginevra, það,
að hann komst ekki í stríðið
og að fátæktin hafði næstum
rænt hanin Zeldu — mótaði við-
horf Fitzgeralds til ríkidæmis.
Það voru ekki peningarnir sjálf
ir, sem hann mat mest, heldur
voru þeir leiðin alð markinu, að-
gönguimiði að þeim heimi, sam
honuim fannist (hann ökki veria
vellkomiran í og virtist þess
vegna vera ennþá eftirsóknar-
verðari. Heynsla hanis fyllti hann
öf'gafuillliri tilíbeiðsiu á tötfnaver-
öld auðjöfranna: hann tilbað
þessa veröld en þó gat hann
aldrei og vildi aldrei saimlag-
ast henni. Malcolm CowíDey s'krif
ar af innsæi uim „tvíræðni“
Fitzgeralds: „Það var sem aiL-
ar skáldsöguir hans lýstu stór-
uim dainsileik, sem ha.nn hafði
boðið fegurstni stúfkuinni á. . .
en þó um ieið eins og faann
stæði fyrir utan salairdyrnar,
lítill Miðríkjadrengur með nef-
ið á giuggamium, og valti því
fyrir sér favað kostaði kun og
hver borgaði hljómsveitinind. . .
Það var þessd ve'nija hains að
sjá faiiutima frá tveimiur hiliiðum,
sem gerði verk hains sérstæð.“
ótt Fitzigeraild upphæfi
veröld auðm.anniainina og streitt-
ist við að fá þar inngöngu varð
hann aidirei spiTlltur. Það, sem
hanin segir um Didk Diver í
Tender is the Night á aiveg ein's
við um hann sjálifan: „Að fyl'gj-
ast með striti föður síns í fá-
tækrahverf'um (faðir Divers vair
prestur) gat af sér löniguin í
peninga, lönigum, sem var hon-
um í rauninni eklki eiginffleg.“
Innst inni var Fitzgerald áMka
ófógjam og Dick Diver, þótt
hann lifði í svoköliuðu „Ágirtnd
arþjóðfélagi“, og þetta varð til
þesís, að hann gat staðið áienigd
ar og virt fyriir sér veröld petn-
iniganna á hlutliaiusam hátt. Árið
1936 skrifaði hann, iað hatnm
hefði lifað í 16 ár og „vam-
treyst auðmön'nium, en um Seið
unnið fyrir peminigum til þess
að geta notið sama frelisis og
þes3 glæsilleika, s-em sumium
þeirra hafði te'kizt að tileinka
sér í lífinu“. Orð þessi sýna
hveirnig heimuir auðmiaininiammia
bæði laðaði Fitzgerald að sér
og hratt homu-m frá: ‘hanm bæðd
elskaði og hataði þamn 'hleim.
F itzgerald hatfði næga
ástæðu til þess að fyrirllíta glys
auðsins, vegna þess að það eyði
laigði hanin, persómuleika hams
og listferil. Hinn vinsæli em lít-
ilsigldi rithofundur A'lþerf Mc-
Kisco í bókinni Tender is the
Niglit ber vitni um drumgaleigt
álit Fitzgeralds á eigim listfieirli.
Fitzgerald skrifiaði lömigum smá
sögur fyrir vinsæl tímairit, hrip-
aði þær upp til þess að afila sér
peninga á auðveldan hátt og
hann vissi ósköp vel að þar
var h'anm að svfkja hæfiieika
sína. Á 5 mámuðum árið 1923
24 skrifiaði hanm ellefu sögur
og vanm siér inn rúmlega 17
þúsund doHlama. Árið 1924 Skrif
aði hanin bitma grein um ÍSf sitt
sem latvinmiuritfaöfiumdur: „How
to Live on $36.000 a Year“. I
einikaiífi faanis var fain glæsiliaga
Zelda Sayre eyðileggj andi afl,
jiaínvel áður ©n geðveikilsköst
henniar fóru að segja tl sin
laust fyrir 1930. í bóikinmd The
Moveable Feast (1964) lýsir
Heminigway Fitzgerald dij ónun-
um og kymnuim sínurn við þau.
í París 1926:
„Zelda var afbrýðisöm vegna
vedka Scotts og er við kymmt-
umst þeim btetur, varð þetta
eins og fastur dagSkrárfiður.
Scott ákvað að fiara efkki í næt-
urliamigar d-rykkjiuvedzlur, em
hreyfia sig ©itthvað á hverjum
degi og vimmia regliuflleiga. Hainm
hóf vinmiuna, ©n eíkki hafði hon-
um fyrr tetoizt að sö'kkva sér
niður í verk sitt en Zelda fór
að kvarta um það hviað hemmi
Ileiddist mikið oig reymia iað fá
hann með sér í enn eima drykkju
veizlu. Þau rifust o-g sættuist
svo iaftur og hamm svitaði úr
sér vímiamdaimn á lömigum gönigu-
ferðum með mér og ákvað, að
í þetta sinm miumdi faarun í al-
vöru taka tl við vimmiutna og
byrja avteg að mýju. Svo fór
allt á sama veg“.
Zelda dró úr hornurn kraft-
inn á enn augljósari hátt: sum-
arið 1924 ilenti húm í ástarævim-
týri með frömSkum fluigmiammi.
Það áfall kiomst Fitzgerald
með sinn kaþóiska Miðvest-
urríkjahugsunarhátt aldriei yf-
ir. Þó elskaði hann Zeldu og
löngu eftir að hún var al-
gjörille'ga geðveik hélt faanin fiast
í drauminn um fiallegu Suður-
ríkjastúlkuna frá Montgomery
á nákvæmfega samua hátt og
hamm hélt afliltaf í ríkidæmis-
bllekkimguma, þótt hún samræmd
ist ekld eðli hiams. Hammsaga
lífs hans var sú, ’að hamm var
nógu glöggSkyggn til að sjá að
draumar hamis 'eyðlögðu hanm og
því Deitaði hamm á miáðir Bakk-
usar, sem eiruuimgis flýtti fyrir
þeirri eyðileggingu og batt
endahnútinm á hamia.
■K-jarni lafTlls þess, sem Fitz-
gerald storifiar, er togstmeitam
milli þessana tveggjia gagn-
stæðu tilhneiginga í eðli hans:
vonlaus tillb'eiðsflla faams á llífi
ameríslcu auðlmamwammia ásamt
meðvitumd faiamis um tóm og
grimimd þess lífis. f 'greiminmi
„The Cradk-Up“ (1936) segir
hianm: „Mesta hugsamilteiga greind
er hæfileikinm til þess að ala
með sér saimtímiis tvær gagn-
stæðar hugmyndir og vera jafn
framt fær um að vinna úr þeim“
— og þetta er einmiitt það, setm
hann gerði. Hamm var sj'aldgætf
biainda róm'antíSks Imigsjóna-
mianns c»g igDöggSkyggnis siðfræð
ings. Rauði þráðurimm í vehk-
um hans er hið töfinamdi, em um
leið tortímiamdi vald bfllekkingar
innar, sérstafldiegar bfliekkimigar
rikidæmisinis. Velgengnd hamis
sem rithöifiumdar á rætur í því,
að um flleið og hanm lýsir eigin
hammleik fjallar hamm mjög ítar
lega um þær hættur, sam fllífið
í Ámeriku hefiur í för með sér,
og — enn tfrekar — þau al-
gildu sannindi, að tafcmiairkalaus
tilbeiðsla blefldkingar í ein-
hverri mynd hlýtur að lteiða til
mistalka.
Fitzgerald lætur leftir sig 160
smásögur, sex Skáldsögur (eimmi
ólokið) og leikrit, The Veget-
able (1923), sem mistókst. Smá-
sögurnar Skrifiaði hann fyrir
útbreidd tímarit, t.d. The Smart
Set, The Saturday Evening Post
og síðar meir Esquire. Mörgum
þeirra var svo safinað samian og
þær gefnar út í bókum: Flapp-
ers and Pliilosophers (1921),
Tales of the Jazz Age (1922),
All tlie Sad Young Men (1926)
og Taps at Reveille (1935).
Sögurnar eru auðvitað misj'atfm
iar iað gæðum, on víðast hvar
gætir ritsnllldar Fitzgeralds:
Skáldiegnar orðagitftar hanis og
hárbeittrar tlfimmiingar fyrir
maminfliegum samSkiptuim. í beztu
sögunuim kemur djúp tvíhyggja
hans vel fram. „May Day“ er
snilld'arverk impressionistíslkra
stilbragða og þar mær hanm,
eins og hann sjáflíur segir, „móð
ursýkimmii, sem greip um sig
vorið 1919, og gat iatf sér jiazz-
öldima“. Aðallpersómam, seim ©r í
fjámhagsörðugleikiuim, verður á-
fienginu að bráð og fretmur sjállfs
morð — góð lýsing á þeim
vandaimálum, sem Fitzgerald átti
þá við að stríða og emdamflegum
örflögum hans. „Tfae Diaimond
as Big ias tfae Ritz“ er heilan’di
ævintýri, en uim ieið Sköirp
ádeila, þar sam Fitzgerald tefl
ir fram sérgæðum og ónátt-
úrulegri grimmid hinna vellauð-
ugu. f „Winter Dre'amis“ verður
ungur m/aður ástfamiginm af iaúð-
ugri stúllku og viminiur balki
brotnu tl þess að afl)a nægi-
legs fjár til þess að vera henmii
samboðimn, en eftir að hafa eyði
lagt tækifæri hans með ammarri
stúllku, visar þessi honum frá
atf hörku. Saigam er gömul út-
færsla (1922) alf aðalviðfamigs-
eínum Fitzgeralds í tveimur
beztu Skáidsögunuim, The Gre-
at Gatsby og Tender is the
Night: fátækur unigur maður
eyðileggur fllíf sitt vegna þess
að hann eflSkar auðuga koniu-
„Baíbylon Rlevisited" (1930),
firum'drög kvikmynda'rinmiair
„The Last Time I Saw Paris“,
er átakanfleg h/armsaga áfiengis
sjúklimigs, sem er hættur að
drekka og lítur tl bakia yfir
lífsauðn sína og ábyi-gðarleysi
sitt, fyrir verðhrumið mikflla
(1929), og reynir að setja brot-
im saman.
Arið 1945, fimm árum eft-
ir dauða Fitzgeralds, safinaði
Edmiund Wilson — vinur hamis
frá Prinoeton og þegar einn af
helztu bókmleinmtagagnrýmend-
um Ameriku — sögum, greinum
minnisblöðum og bréfium eftir
hann og gatf það út umdir nafin
imiu The Crack -Up, em það
niafn fiékk hamm úr eimrni afi
greinum Fitzgeralds í Esquire.
í bókinni er leikið á mjög við-
kvæmna og persónuflega stirengi,
en þar þræðir Fitzgerald lei’ð
sinm'ar eigim glötumar — Ij óslega
og án vífilengja að venju.
En Fitzgerald 'gatf þó rniest aí
sjálfum sér í skáldsögumiuim.
This Side of Paradise (1920)
virðist að okkar áliti vera að
ölflu leyti fyrsta Skáldsaga umigs
höfiumdar, 'emdurspegfliun umigs
mianms á reynslu sinni. Hún er
það, sem faamm kaillaði sjáíltfuir
„^káldsaiga lleitamdains“: sögu-
faetjan, Amory Biaine, aiuðugur
og gáfaður stúdent í Prinoe-
ton upplifir margt iaf þvi, aem
Fitzgerald reymdi sjáMiur, ífálm
kenndri og óljósri fleit að ein-
hvers koniar sjálfsþekkimgu.
Skáldsagan bregzt þó hiuigmynd
um existentiaflista og aðdáemda
/Dostój'evSkís, því að Amory
tendar bara sem lífsleiður og
kaldhæðinn ungur maður. Að
formi til er sagan sundiurslit-
in, kvæðabrot, eimþáttumigar,
bréf og óbumdið mál í 'einkemmi-
l'egri samsetnimigu. Edmiumd WI
son sagði: „f sögumini eru næst
um afllir þeir galflar og þaai
glöp, sem í skáldsögu geta
verið. . hann syndigar á öllflum
sviðum, em fremur þó eflcki þá
eimu synd, sem áfyrii’gefamleg
er: Sagan er l'ifiandi“. Það, sem
gefur söigunmi líf er arðgnótt
Fitzgerafldis og ósvi'kimm heiðar
leiki hamis í lýsimigu þess, sem
'hamn raum'veruiLega þelkkti. Fitz
gerald gerðist aldrei setaur um
þau mistök, sem margir skáld-
sgnahöfumdar gemast sekir urn,
en það er að skrifia um eitt-
hvað, sem þeir þelkkja eikki afi
eigim raun, hvorki í uimhverfi
sínu né h'U'gmyndafaeimi.
This Side of Paradise var miet
söiufaók á sínium tíma, aðaHlega
vegna þess að það var fyrsta
lýsinigin á þjóðlífsbyltimigummi,
sem varð í Amerí’ku eftir fyrri
faeimgstyrj öldina. Sagam spamn-
ar flaraft og bjiartsýnd ymigri kym
slóðai'innar og var húm hvort
tveggja í semm opimberum og
átaflil efldri kynslóðinni, sem
las mú um það „hvie alvamiar
dætur þeirra voru því að vera
kysstar“. Frá sjóniarmiði kyn-
Fr.amfaald á bls. 16.
í
25. maá 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13