Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1969, Blaðsíða 17

bruggi og ólöglegum verðbréf-
um, en takmairk hans er ekki
auðurimn sjálfur, eða líkamleg-
ar mautnir einiar samian. Af
uodraverðiu hr>eimlyndi h'efur
baran helgað fimm ár æfi sinn-
ar þeirri hugmynd að vinna
Daisy aftur og hamm kaiupir
stórhýsi í nágremmi Buchamam-
hjómarama á Long I&Iand í þeirri
von að hitta hana aftur. Með
hjálp Nicks hittast Daisy og
Gatsby og verða ástfangin að
nýju. Gatstoy vill, að Daisy
yfirgefi Tom og komi til sín,
en þegar Daisy verður ljóst, að
Gatsby er flæktur í glæpsam-
llega starfsemi, verður hún ótta-
slegin og Tom vinmur.
En Tom hafur eininig átt ást-
komu, Myrtle Wilson, sem Dai-
sy verður að baraa í bílslysi á
bifreið Gatsbys. George Wilson,
benzímstöðvaireigandi, fer af
stað til þess að hefna kornu
sinmar, sammfærður um, að ást-
maður hennar hafi drepið ihana.
Hann fer til húss Buchamam-
hjónamna og Tom vísar homiuim
blákalt til Gatsbys, en Daisy
stemdur þögul hjá. Gatsiby er
einn í sundlaug sinni, þegar
George Wilson kemur fram
milli trjánna og skýtur hann,
áður en hann skýtur sjálfaíi sig
í höfuði'ð.
Gatsby er fórmarlambið, þótt
það hefði í raun réttri átt að
vera Daisy eða Tom Budhanian.
Þetta er útfærslia á einium meg-
in þætti sögunnar: kærulaus
grimmd ríka fólksims. Eins og
Nick orðair það í lokin:
„Þau voru kæriulauis fólk Tom
og Daisy — þau lögðu í rúst
jafnt lifandi verur sem hluti
og flýðu svo á náðir penimga
simma eða þessa ógnvekjandi
kæruleysis eða hvað það nú var
sem batt þau saman“.
En það er Gatsby sjáltf-
ur, sem er aðal persóna sögunn,-
ar. Fátæki miaðurinn, sem læt-
ur draum sinn urn auðrngu
stúlkuna leiða sig út í það, að
afla Skjótferagins fjár án þess
að skeyta um aðferðirnar. Skoð-
un Fitzgeralds er sú, að stór-
kostLeg fjáröfl'un sé alltaf ná-
teragd spiliiragu og lögbrjótur-
inn Gatsby er dæmi um hve
laragt það getur gengið. Það,
sam einikanmiir hann þó aðaflega
eru ekki glæpasambönd hans,
heldur hæfileiki hams til þess
að ámetjast draumium. Það er
eitthvað hetjulegt, næstum því
ofurmannlegt, í inmiifun Gats-
bys í bl'ekkinguma. Rétt eins og
hreimleiki hjartams sé að vilja
eitthvað eitt (svo að vitraað sé
í Kierkegaard). Samkvæmt því
var Gatsby hreiran í hjarta sírau.
Harmleikurinn var sairnt sem áð-
ur fólgiran í gerfi draumsins:
Daisy Buchaman var baira gal-
tóm, miskummarlaus og grimm
amerísk stúika.
Það er ekki út í bláiran, að
gagrarýraendur hafa oft litið á
Gatsby sem tákn Ameríku, eiraa
landsinis í 'heimiraum, siem er um-
vafið draumsýn. Harmlieikur
Gatsbys gæti þá verið hairmleik
ur Amieriku: geysiiiegir hæfi-
leikar, lífsþróttur og hugsjóna-
meraraska, þar sem öllu er sóað í
leit að ytri glæsileika. Fitzger-
ald lýsir því sem „gífurllegri og
hrárri fegurð til sölu“.
Átta ár liðu þar til Fitzger-
ald lauk nœstu skáldsögunni.
Það voru sársaukafulo. ár því
að geðklofi Zeldu varð smám
saman ólækraandi og Scott stóð
ótrauður við hlið heraraar. Tend-
er is the Night (nafnið er úr
kvæði eftir Keats: „Ode to a
Nightiragale") fék'k ekki góðar
viðtökur, þegar hún kom út ár-
ið 1934, aðallega vegna þess að
þótt tímarnir væru breyttir,
skrifaði Fitzgerald eran um líf
auðkýfinganna á 3. tug aldar-
iranar. Bókin hiefur þó smám
saman uranið sér sess sem
snilldarverk. Sagan er um gáf-
aðan uragan amerískan sálfræð-
irag, Dr. Dick Diver, sem verð-
ur ástfaragiran af auðugri am-
erískri stúlku, sem er sjúkling-
ur á geðveikrahæli í Sviss. Ni-
cole Warren þjáist af geðklofa,
vegna þess að hún hefur gerzt
sek um sifjaspell með föð-
ur sínum. Dick og Nicole gift-
ast og með Warrenmilljónun-
um kaupa þau hús á Rivier-
unmi og lifa lífi ríkra iðjulausæa
Ameríkumanraa í Evrópu. I
Skáldsögunni er af djúpri inn-
lifun fjallað um hægfara hrörn-
un persóniuleika Dicks og hæg-
an bata Nicol'e, þar til hún er
orðin heilbrigð, og þegar hún
hefur ckki leragur þörf fyrir
Dick fer hún frá horaum með
öðrum m.arani. Dick hefur náð
tilgangi síraum og Warrenfólkið
stjakar honuim burtu eiras og
hverjum öðrum herbergisþjóni:
haran fer í hundana, drykkju-
maður norðarlega í N'ew York
fylki. Hin rómantísku mistök
hanis voru 1) haran treysti á
auðæfin og 2) hélt að hamm
gæti verið hvort tveggja elsk-
hugi og læknir Nicole Warren.
Bæði sálfræðileiga og þjóðfélags
ltega séð er skáldsagan næm
skiilgreiniinig á þeirri grimmd og
eyðilegginguj sem peningar hafa
í för með sér.
Árið 1937 flutti Fitzgerald til
Hollywood og fór að skrifa
kvikmyndahandrit til þess að
geta greitt skuldir sínar og geta
sent dóttur sína í háskóla.
Þar lézt hann úr hjartaslagi 21.
desemfoer 1940, daginn eftir að
hann Lau'k við að skrifa fyrsta
hluta 6. kafla nýrrar skáldsögu
The Last Tycoon. Sú bók er,
þrátt fyrir það að henni er ó-
lokið, talin af Edmund Wilsom
sú bezta, sem skrifuð hefur ver
ið um Hollywood. Hún er um
snjallan kvikmyradaframlei'ð-
anda, Monroe Stahr, sem er síð
asti „tycoon-iran", síðastur úr
hópi m<anmgerðar, s=m var að
hverfa: snjall, ofurmiarantegur,
valdsmiaranllegur persórauieiki,
sem getur skipulagt og teragt
kvikmyndaversflækjiuraa í HoLly
wood í krafti síras eigin per-
sórauileika. Á hiraum nýju tím-
um verkalýðsfélaga og þjóð-
ver&ur að fá útrás, missir öll
óvinátta innihald sitt og hið
absúrda verður tákn sameigin-
legra örlaga. Á segir við B:
„Þú ert óvinur minn, lífsað-
staða mín er slík, að ég hlýt
að berjast gegn þér í orði og
með efnahagSlegum aðgerðum.
Það sem aftrar mér frá að beina
vopnum gegn þér, er, að með
því hrindi ég úr vegi mót-
stöðu eðlislægrar hneigðar
minnar, sem verður að hafa við
nám, ég yrði að finna mér nýtt.
Styrjöld til dráps er misskiln-
ingur, sem sá verður ofurseld-
ur sem háir. Þú ert mér ein-
göngu nýtur lifandi og iranan
þessa félagslega ramma, sem þú
lifir í.“ Nákvæmlega það sama
gæti B' sagt við A. Og hvor
fyrir sig gæti bætt við: „Ég er
á valdi þínu að því er lítur að
óvináttu okkar. Ég þarfnast
þín sem ó'vi.nar í því skyni að
geta beint ástarþeli mínu til
samfélagsfólks míns. Samband,
eins og það sem á milli okkar
er, eir absúrd. Markmið mitt er
að bregða eðlilegum blæ á fár-
áraleika almennt. Það er einnig
tilgangur þeirra siðferðislegu
krafa, sem samfélag mitt gerir
til mín. Mér væri því ávinn-
ingur í, að niður í þessum votti
hins óræða væri þaggað."
Samkvæmt merkingu orð-
anna skilur maðurinn ekki hið
óræða í lífsaðstöðu sinni. Hon-
um er það engu að síður ljóst.
Hann er sér vitandi um tak-
mörk sín, þótt hann viti ekki,
hvar þau liggja. Innan þeirra
marka verður hið óræða rætt
með ályktuðum skilningi. Sjálf
mörkin færast á innsæan hátt.
Við þá færslu, þegar skilning-
ur er lifaður og verður að á-
unninni þekkingu, á sér stað
ummyradun persónuleikans.
Fyrstu viðbrögð manns við
hinu fáránlega er spurningin:
hvað er þetta? Hann spyr um
hið ræða í sambandi vitund-
ar sinnar og fyrirbæris. Sam-
kvæmt því er ski'lningskrafa
frumsvörun við fáránleik. Ef
sett er að fáránleiki sé raun-
sönnust afstaða manns og um-
hverfis og að frumþörf manns
sé þörf hans að lifa, er upp-
lifun skilnings réttara líferni
en annað.
Spurningin er, hvort um ann
að líferni sé að ræða. Og svo er.
Það er einstaklingur sam-
ræmdra taugaviðbragða, sem
er smíðaður í sam-
ræmi við umhverfi sitt og
markhneigður þannig, að hann
leiti ekki út fyrir þetta um-
hverfi. Það er hátternismótun
með innprentunaraðferðum, þar
sem kennsla (uppeldi) er fólg-
in í að fá einstaklinginn til að
gefa ákveðnar svaranir við viss
um áhrifum á skinfæri hans.
Almennt eru þeir einstakling-
ar, sem tilheyra þessum hópi,
sannfærðir um ræði tilverunn-
ar.
En maður, sem 'leggur að sér
að horfast í augu við fárán-
leik mannlegrar aðstöðu, hann
finnur skilningskröfu sinni ögr
að. Ætli hann sér hugrekki til
að standa samt, beinist ofbeld-
ishvöt hans ekki lengur að ein-
staklingi eða mannlegu samfé-
lagi, beind af mennskri fyrir-
mynd að sértæku fyrirbæri um
myndast hún og verður við var
anlega iðkun að tign þess
manns, sem ekki þarf á óvini
að halda.
A því augraabliki, sem er að
líða hverju sinni, sáldrast það,
sem ekki er, niður um kverk
verðandinnar og verður að því,
sem var. Á því augnabliki stíg-
ur þessi maður út í tómið. Hann
brýst gegn stormi hugsana
sinna til óefniskenndrar hallar,
sem hann með fyrstu skrefum
sínum leggur hornstein að, sem
hann með sókn sinni byggir.
4.
Mönnum er gert að trúa, að
þau viðbrögð og þær hugmynd-
ir, sem þeir hafa um sjá'lfan
sig og umhverfið, séu þeim eðl-
isiæg. En hvort tveggja er inn-
prentað af samfélagi þeirra í
huga þeirra. Menn eru unnir á
mála hins æskilega með því að
telja þeim trú um, að það sé
hið raunverulega. Menningar-
þróun hefur orðið með þessum
tvískinnungi. Einstaklingi er
gert að laga sig að samfél. sínu,
þannig að hann telji þa'ð hina
raunverulegu aðstöðu mannlegs
eðlis, ekki að hann beiti svegj-
anleik aðlögunarhæfni sinnar
til að ummynda sig að ein-
hverju, sem er mennsk smíð,
hann er látinn sjálfur um að
tú'lka þá innri streitu, sem af
þessu leiðir. Hann aðlagar sig
handahófskennt, síðan hand-
langar hann viðhorfið til af-
komenda sinna. Takist honum
slík aðlögun hins vegar ekki,
slitni hann úr tengslum við
það umhverfi, sem mótaði hann
og marlthneigði, ef hann dettur
upp fyrir í samfélaginu, getur
hann orðið bjargarlausari en
nokkur skepna. Hið innprent-
aða hátternismunstur hans er
alrátt og stirfið og því stirfn-
ara sem hann hefur síðar á
lífsferli sínum eða miraraa íhug-
að aðstöðu sína. Alræðiskrafa
þess og þörf hans að laga sig
að umhverfi geta orðið and-
hverf með að afleiðingu andúð
hans á sjálfum sér eða um-
hverfi sínu. Meðan miðlun á sér
ekki stað í huga hans vaxa
öfgar hans og stjörfun. í sum-
um ti'lvikum leita menn af
þessu tagi sér útrásar með and-
þjóðfélagslegri hegðun. Sumir
þeirra brotna niður og brjálast.
Ella eru þeir taldir ábyrgir
gerða sinna. En slík ábyrgð er
krafa samfél. um stöðu einstakl
ins innan þess, hún er þáttur
í óskakerfinu, alls ekki eðlis-
lægur eiginleiki þessa manns.
Hún verður ekki sniðgengin
fyrir það. Hann hlýtur sinn
dóm. Hins vegar dæmum við
okkur sjálf, ef við áfellumst
hann vegna verka hans:
með því víxluðum við raun-
veruleik og óskhyggju, birgð-
um þannig raunveruleik, gerð-
um með því áfelli bröfu um al-
ræði óskhyggju og stigum inn
á þaran veg, sem leiddi hann
til athæfis síns.
5.
Leyndarmál vitringsins: með
langvarandi íhugun mótar
hann í huga sér hátternismunst-
ur, en gerir líkamsstarfsemi
sína og viðhald hennar að dul-
vituðum vanna. Mótunin: hann
flokkar öll fyrirbæri eftir var-
anleik þeirra. Sum eru aðeins
snöggvast, sum eru um tíma eða
aftur og aftur, sum eru alltaf.
Hann hugleiðir þau, sem hann
telur varanlegust. Við það greið
ast þau sundur. Hann endur-
tekur f lokkunina, nú að
nokkru fyrir tilstuðlan venju-
myndunar fyrri flokkunnar.
Þannig he'ldur hann áfram. Hið
varanlegasta verður að sjálf-
sögðu hverfulleikinn, auðmýkt
in, tómið eða hvað á að kalla
það — þetta, sem alltaf skríð-
ur undan. Það er hvorki gott
né illt og ekkert til að vera
með nein læti út af: hin vitri
er maður lágvær. Hann heldur
áfram fram á sitt banadægur.
Hvað svo tekur við getur hver
geti'ð sér til sem vill, allt mál
um hluti handan þeirra marka
gengur úr augnaköllunum og
verður að vitleysu: dauði hans
er einkamál hans. Hann lítur
til baka og sér venju og sjálf-
virkni vaxa með fortíð, getu
hans til ítaka og formleysi
vaxa, eftir því sem nær dregur
honum í tímanum. Og það sem
er einkennilegt, sjálfleiki hans
minnkar að sama skapi, sem
nær dregur honum í tímanum:
hann hiugsar vegna þess að þá
er hann ekki.
Hanin finnur fáránleikann í
aðstöðu mannsins innan tilver-
unnar: hvernig hugsun hans er
nauðsyn að lifa hvort tveggja í
senn, fyrir sjálfa sig og aðra,
hvernig sannindi hans geta haft
sjálfstæða veru, þótt þau séu
ekki sannindi annars, hvernig
maðurinn fæðir allt af sér með
vanlíðan, jafnt hugmyndir sem
afkvæmi sín, hvernig aðlögun
hans að umhverfi sínu, líkama
sjálfs síns, reyrist þéttara að
kviku hugsana hans, storknar
um hann, hvernig sem hann
brýst um, já, unz hrópið eitt
lifir eftir: ó, guð, ó guð.
Þrjár höfuðstefnur hafa ver-
ið uppi: sú fyrsta, austurlenzk
dulspeki, lagði höfuðáherzlu á
huglægi einstaklingsins. En
hún getur að minnsta kosti
ekki almennt gert skil
næringarþörf hans. Önnur
stefna, kristni, gerð úr þróun-
arlega helguðu sambandi karls
og konu, ástartengslunum, al-
rátt markmið, en lenti í óyfir-
stíganlegum örðugleikum með
grundval'larþátt og sjálfan
orkugjafa tengslanna, þar sem
er kynhvötin. Þriðja stefnan,
kommúnismi, gerði á grundvelli
newtonskrar tímaskynjunar hið
óskaða þjóðfélag að endanlegu
marki, það yrði starfandi án
misræmis að fundinni réttri
samsetningu þess — en stað-
reyndin er, að hið óskaða þjóð-
félag varir eingöngu meðan á
meðvitaðri viðleitni þegna
þess til viðhalds þess stendur,
það er og verður gerfiveröld
óska í heimi andstæðra afla.
Þessar þrjár meginstefn-
ur eiga einn sameiginlegan þátt.
Það er andstaða við eigingirni.
Að einstaklingurinn skuli í hví
vetna leita út yfir sjálfan sig,
að fremur en að sanka að sér,
skiuli hann láta frá sér. Stefn-
ur þessar eru al'lar langþróað-
ur kynslóðaarfur. Eigingirni er
því frá þróunarlegu tilliti frum
stig, sem síðar verði hafnað
vegna takmarka hennar.
Samfélagsmaðurinn raunger-
ir sjálfur þá miskunn, sem svo
fjarlæg er myrkvum hafdjúpa,
geims og luktra huga. I tengsl-
um milli jafnsettra einstaklinga
verður hún til, í vökulli beit-
ingu valdsælni til iðkunar þátt-
tökuþarfar blómstrar hún, í
þögúlu samþykki að axla byrð
ar þeirra, sem kiknuðu, ber
hún ávöxt.
25. maí 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17