Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1969, Blaðsíða 4

íslenzk nútímaíjóðlist — Ellefta grein
óhann Hjálmarsson
Stillt og hljótt
Fyrri hluti greinar um Jón úr Vör
stúlku Steins, er að hún ,,er
eins og boðskapur uir. betri og
ríkari framtíð mannanna.“
í Stund milli stríða, annarri
ljóðabók Jóns úr Vör, sem kom
út 1942, biður hann í Sálmi:
Sem blómum tveim í túni
oss tími og eilífð sé
Skáldið yrkir smáljóð, svo
fjarri öllu vopnaglamri:
Sem félli snoer,
sem félli snœr
— þín fegurð var svo hrein
sem mjöll —
sem félli sr.ær
voru orð þín öll.
(Snær)
Um miðjan vetur, minnir á
austurlenskan kveðskap:
Mér fannst sem snjóaði
rauðum og hvítum rósum,
mild angan í lofti
um miðjan vetur.
Hún, sem ég elskaði,
kom á móti mér.
Blómið við veginn, líkist þess
um ljóðum, en Vísan um þig,
bendir aftur á móti á þau
ljóð, sem Jón átti óort:
í grafhýsi fornu
þeir fundu rúnastein
fyrir sex hundruð árum.
1 langar aldir
hafa lœrðir spekingar
leitað að ráðningu þess,
sem er ritað í steininn.
Og nú loks
er lausnin fundin.
Og sjá:
Það er vísan um þig,
sem ég orti í gœr.
JÓN ÚR VÖR barði fyrst
að dyrum með ljóðakveri árið
1937. Hann var bá kunnur af
kvseðinu Sumardagur í þorp-
inu, sem birst hafð: í Rauðum
pennum, 1935. Þarpskveðskap-
ur Jóns hófst því snemma og
hvað var eðlilegra en þessi ungi
Vestfirðingur liti aftur til upp-
runa síns. Hann lýsir þorpinu
sínu með hlýjum orðum:
Morgunninn er svo mildur og
hljóðw,
máttvana stali biæs af hafi.
Við unnarsteina er aldan
á skrafi,
— allir bátarnir farnir í róður.
Það er ekki ónýtt að eiga sér
slikt athvarf á awinnuleysis-
tímum.
Auðfundið er við lestur Ijóða
eins og Karlinn í Kafiavík
vestra, Fjörukot, Kata gamia í
kofanum og Kúa-Rósi, að skáld
ið hefur ýmislegt lært af pláss-
kveðskap Arnar Arnarsonar.
Sú skólaganga varð Jóni úr
Vör til heilla.
En Jón úr Vör hafði kynnst
hættulegri skálduir. en Erni
Amarsyni. Fyrsta ljóð bókar-
innar, sem er órímað ,minnir á
Stein Steinar. Enda þótt Steinn
hefði aldrei leyft sér að birta
jafn veikt ljóð í hinum nýja
stíl þessara ára, er yfir því viss
ferskleiki. í ljóðinu er sagt frá
rukkara, sem gengur frá húsi
til hú.. óvelkominn gestur. Ung
stúlka, sem kemux til dyra í
„einu glæsilegasta húsinu í
bænum' vekur von rukkarans.
Hún tekur honum vel þrátt fyr-
ir erindi hans:
þessi fallega vinnukona
sem fann skyldleika okkar
í umkomuleysinu,
undirgefninni,
hún brosir í hug mínum,
hlœr í þögninni
Ljóðinu lýkur á þessum eft-
irvæntingarfullu orðum:
Á morgun?
Hver veit hvað gerist á
morgun?
Kannski eitthvað slcrítið,
eitthvað fállegt.
Hver veit.
Ekki þarf að leita lengi í
ljóðabókum Steins til að finna
hliðstæðu ljóðs Jóns úr Vör,
Nægir að minna á f vor, úr
Rauður loginn brann, þar sem
Steinn yrkir uim stúlkuna, sem
hann sér ganga „niður malbik-
að strætið", líkir henni við
geisla sumarsólar, „sem ekki
hverfur þó haustið komi.“ En
það, sem mestu máli skiptir við
Þau óvæntu hugmyndatengsl,
sem hér koma fram, sýna, að
Jón úr Vör er farinn að velta
fyrir sér nýjum tjáningarmáta;
honum nægir ekki einfaldur
frjálslegur stíll eða hefðbund-
in kveðandi.
Kvæði eins og Sorg systur
minnar, Vor, Sálmur, Stund
milli striða og Blóm eru 511 til
vitnis um að Jón úr Vör getur
ort laglega í hefðbundnum stíl.
Meðal annars vegna þeirra er
Stund milli stríða ánægjuleg
bók vaxandi skálds. Þá eru ó-
talin Ijóðin í seinasta kaflanum
sem skáldið kallar Heljarslóð.
Jón hafði eftir að Ég ber að
dyrum, kom út, ferðast til út-
landa, meðal annars um víg-
stöðvarnar í fyrri heimsstyrj-
öldinni, og að vonum varð þetta
ferðalag skáldskap hans til
þroska. Við sigurmerkið, er með
þekktari ljóðum Jóns. í því seg-
ir frá hækjumanni, sem barð-
ist í her franska lýðveldisins,
féll en hjarði þó. Nú heíur
hann ofan af fyrir sér með
því að bursta skó ferðamanna.
Hann er stoltur af sigurmei’k-
inu mikla; orð hans eru í ijóð-
inu látin spegla sögu fyrri heim-
styrjaldarinnar og reyndar allra
styrjalda, tilgangsleysi þeirra.
Vopnaður friður, sem er síð-
asta ljóðið í Stund milli stríða
lýsir sömu reynslu og önnur
stríðsljóð bókarinnar. Það er
ekki auðvelt að gleyma því
ljóði:
BÖKMENNTIR
OG LISTIR
Gömul fallbyssa
í grónu virki
horfir til himins
hljóðu auga, —
og fugl hefur gert
sitt fyrsta hreiður
og valið því stað
í víðu hlaupinu.
Árið 1951 sendi Jón úr Vör
frá sér Með hljóðstaf, sama ár
og Með örvalausum boga. Fimm
árum áður hafði þekktasta bök
skáldsins, Þorpið, komið út. Um
ljóðin í Með hljóðstaf, segir
skáldið: „Þegar ég bjó Þorp-
ið til prentunar, veturinn 1945
og sumarið 1946, voru til í hand
riti allmöng kvæði, sem þar
áttu ekki heima. Þau, og nokk
ur til viðbótar, urðu nú enn
fyrir mér, er ég hóf s.l. vetur,
að efna til nýrrar bókar, og
virtust aftur ætla að verða
hornrekur. Það varð að ráði,
að ég valdi úr þeim og tveim
fyrstu ljóðakverum mínum og
setti saman í þá bók, sem hér
liggur.“
Lokakaflinn í Með hljóðstaf,
heitir Stillt og hljótt. f þessum
kafla ec ljóðið Sofandi barn.
Nú er barnhð sofnað
og brosir í draumi,
kreppir litla fingur
um leikfangið sitt.
Fullorðinn vaki
hjá vöggu um óttu,
hljóður og spurull
hugsa ég mitt.
Það glepur ekki svefninn,
er gull sitt barnið missir
úr hendinni smáu
og heyrir það ei.
Þannig verður hinzta
þögnin einhverntíma.
Ég losa kreppta fingur
um lífið mitt og dey.
Þetta ljóð er án efa með
bestu hefðbundnu ljóðium Jóns
úr Vör og reyndar hefur hann
sjaldan jafn vel ort. Og ekki
finnst mér minna vert um litla
ljóðið samnefnt kaflanum:
Stillt vákir Ijósið
í stjakans hvítu hönd,
milt og hljótt fer sól
yfir myrkvuð lönd.
Ei með orðaflaumi
mun eyðast heimsins nauð.
Kyrrt og rótt í jörðu
vex korn í brauð.
Boðskapur skáldsins er hér
kominn, sá dýrmæti eiginleiki
að fara varlega með orð, öskra
ekki þrátt fyrir hávaðann, sem
alls staðar þrengir að, vera eins
og korn í brauð. í Sumardegi
í þorpinu, er sagt um morgun-
inn, að hann sé mildur og hljóð-
ur. í Stillt og hljótt fer sólin
milt og hljótt yfir myrkvuð
lönd. Verður skáldskap Jóns úr
Vör betur lýst en með orðum
eins og stillt, milt og hljótt?
Sé inngangsljóð Þorpsins ekki
talið með, hefst það á ljóði, sem
nefnist Hafið og fjallið, hug-
leiðingu um lífið í íslensku
sjávarþorpi:
Yfir okkur gnœfir fjallið bert
og grátt
og hafið syy gur ögrandi Ijóð.
Hvert skal þá halda?
í endanlegri gerð Þorpsins,
sem prentuð var 1956, er þetta
fyrsta erindi Ijóðsins þannig:
Þungt gnœfii fjallið yfir
okkur bert og grátt,
til fangbragða ögra risaarmar
hafsins,
hvert má pá hálda?
Hér verður farið eftir seinni
útgáfunni og er þá þess að
gæta, að allstórum hluta bók-
arinnar Með örvalausum boga,
hefur verið bætt við hana og
nokkur ljóð úr upprunalegri
gerð felld burt. Jón úr Vör seg-
ir í eftirmála annarrar útgáfu:
„Bók þessi fjallar um uppvaxt
arár min og æsku, lifið og lífs-
baráttuna í þorpinu, vegavinnu
sumuir fjarri átthögum, um
venzlafólk mitt og aðra, sem
voru mér á eimhvern hátt ná-
komnir“. Og Jón bætir við eft-
irfarandi orðum, sem sennilega
eru einstæð í sögu íslenskrar
nútímaljóðlistar: „Allsstaðar er
farið frjálslega með staðreynd-
ir, enda þótt hvergi sé í aðal-
atriðum hvikað frá hinu rétta“
Svona geta fá skáld talað um
ljóð sín.
Ég kallaði Hafið og fjallið,
hugleiðingu. En það, sem er
mest einkennandi fyrir Þorpið,
er ekki vangaveltur um lífið
og tilveruna heldur myndræn
frásögn, sagan bak við ljóðin
og í þeim. Þetta eru frásagnar-
ljóð, náskyld venjulegu óbundnu
máli, enda áttu lesendur bók-
arinnar erfitt með að kalla
hana ljóðabók. Fáir gátu þó
neitað því, að hún var sikáld-
skapur, fagur í einfaldleik sín-
um og raunsæi.
Við skulum athuga annað og
þriðja ljóð bókarinnar: Vetrar-
dag og Útmánuði. Vetrardagur
hefst á þessu erindi:
Eftir svellaðri vegbrún gengur
lágvaxinn maður
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
25. maí 1969