Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1969, Blaðsíða 20

-Oókmenntakönnun er víst
feikn mikil vísindagrein og ekki
auðveld.
fslendingasögurnar hafa orð-
ið ekki einiungis innlendum
Iheldur og furðu mörgum er-
lendum bókmenntafræðingum
allkært rannsóknarefni, ef
marka má öll þau býsn rit-
gerða og bóka, sem komið hafa
út til skýringar á þessum formu
ritum. Væri fróðlegt að vita
tvennt: hvað umbúðirnar eru
orðnar stórt margfeldi af kjam-
anum, sem kannaður er, og
Ihversu mörg dagsverk eru kom-
in í umbúðirnar. Vissulega er
stundum gaman að fylgjast með
rölkvísi þessara sikarpgáfuðú
vísindamanna, jafnvel þó að
niðurstöður verði litlar eða eng-
ar, fullar sannanir fáist aldrei,
bvo sem um höfund Njálu. Nema
að beint samband næðist við
Ihann. Hefur það aldrei verið
reynt?
Nú eru það ekki aðeims forn-
bókmenntirnar, sem fá smjör-
þefinn af þessari könmunarár-
áttu, og það eru heldur ekki
eingöngu sprenglærðir visinda-
menn, er láta til sín heyra á
þessum vettvangi. Kemur sér
vel fyrir okkur leikmenn, ef
við skerumst í leikinn, að okk-
ur er vorkunn þó að við skripl-
um á vísindabrautinni.
U ndanfarið hefur verið
deilt um Dalvísu Jónasar, sem
Ihann mun hafa ort í Sórey ár-
ið 1844, hvort hún eigi við
Gljúfrabúa í Öxnadal eða foss-
inn í Gljúfrá hjá Hamragörð-
um undir Eyjafjöllum.
Ætla mætti, að menn ættu
erfitt með að skilja, þegar Jón-
as segir: — „yður hjá eg alla
stund uni bezt í sæld og þraut-
um“, — og — „verið hefur vel
með oss, verða rnun það enn þá
lönguim", — þá sé hann að
hjala við unaðssemdir náttúr-
unnar á stað, sem hann sá að-
eins í tvö skipti og aldrei dval-
ið við til lengdar.
Sumarið 1837 fór Jónas rann-
eóknarferðir um Rangárvalla-
sýslu og dvaldist við það um 3
vikur með aðalaðsetur hjá Tóm-
asi vini sínum á Breiðabólstað.
Því miður eru dagbækur Jón-
asar frá þessum ferðum glatað-
ar, og getur því hver sem er
ætlað honum 3tundirnar, hvað
hann hafi klipið langan tíma af
þessum 3 vikum, sem hanin hafði
til rannsókna á allri sýslunni,
til dvalar við fossinn í Gljúfurá
og síðan ort um hann einan
allra fossa í Rangárvallasýslu!!
Ásgeir L. Jónsson
Þvælan um
Gliúfrabúa
Hitt skiptið, sem Jónas var
þarna á ferð, var 14. júlí 1842,
þá á leið til Austurlands.
Flestum mun þykja trúlegra,
að í útlegðinni hafi huigur
skáldsins frekar hvarflað til
vinarins, Gljúfrabúa æskustöðv
anna, en þessa foss í Gljúfrá.
Þetta væri eðlilegt almennt
sjónarmið, en að sjálfsögðu eng-
in sönnun, frekar en „rökin“
fyrir höfundinum að Njálu.
Sumarið 1929 fór ég í fyrsta
sinn um allt svæðið milli Eyja-
fjalla og Fljótshlíðar, og mældi
þá stóran hluta þess til korta-
gerðar. Síðan hef ég mörgum
sinnum verið þarna á ferð, og
þykist því allkunnugur á þess-
um slóðum. Þrátt fyrir þetta,
hef ég aldrei rekist á „fífu-
sund“, enda ekki þess að vænta.
Á þessu svæði er ekki til jarð-
vegur og hefur ekki verið til í
aldaraðir, ef til vill aldrei ver-
ið til, er hentar vel fífu. Hún
er aðeins til sem slæðingur. Þá
vantar og algerlega „sunda“-
landslag. Það mun víðsfjarri, að
skáldið Jónas hafi getað feng-
ið náttúrufræðinginn Jónas til
að viðurkenua fífusund á þess-
um slóðum, og vissulega hefur
skáldið ekki þurft á hortitt að
halda.
lr ar sem Jónas var Norð-
lendingur og einnig náttúru-
fræðingur þarf ekki að leika
vafi á, hvaða merkingu hann
leggur í orðið fífusiund, sem sé
blautt mýrarsund á milli ása eða
‘hæða, hvítt yfir að líta um
blómgunartímann. Fífusund er
t.d. að finna í Borgarfirði, á
Snæfellsnesi, á Norðurlandi, á
Héraði og sums staðar á heið-
um uppi. Fífusiæðing er hins
vegar að finna víðast hvar um
landið.
Þá er næst „grösug hlíð með
berjalautuim.“ Undir Eyjafjöll-
um er hvergi berjaland, nema á
stöku stað hátt til heiða, fynr
en kemur inn í Langanes um
14 til 15 km innan við Gljúfrá.
í Fljótsihlíðinni er mér ©kki
kunnugt um berjaland fynr en
inn í Þórólfsfelli. Berjaslæðing-
ur er til á Hólmabæjum og
nokkuð upp eftir hólmunum, en
það er allt flatlendi og fellur
því ekki undir lýsinigu Jónasar.
Að síðustu er það „dalurinn",
sem menn greinir á um, hvort
eittihver't nafn hafi borið eða
ekki. Hér verður ekki rætt um
nafnið, en lítið eitt vikið að daln
um. Hvar er endi hans að utan
(neðan)? Að sjálfsögðu tak-
markast dalurinn af Fljótslhlíð
og Eyjafjöllum. Hlíðarmegin er
bærinn Hlíðarendi. Gegnt hon-
um að sunnanverðu (Eyja-
fjallamegin) beygja Fjöllin all-
mikið (um 50 gráður) til suð-
urr3, og mynda um leið h.b. 85
gráðu horn við stefnu Fljóts-
hlíðar. Almennt séð er naumast
hægt að tala um að dalurinm nái
lengra. Sé hann hinis vegar lát-
inn ná alla leið að Seljalands-
múla, þá er hinn umdeildi foss
annað tveggja um 6 km utan
(neðan) við dalinn eða yzt í
honum, og um leið væri þá ná-
granninn, Seljalandsfoss, sem
flestum mun þykja tilkomu-
meiri, einnig í dalnum.
Þegar hér er komið, er ekki
hægt annað en spyrja: Ef Jón-
as hefur verið að yrkja um
þennan dal, hvernig í ósköp-
unum gat hann þá látið vera
að minnast Seljalandsfoss og þó
sérstaklega hins fríðasta og sér-
stæðasta náttúrufyrirbæri dals-
ins, Þórsmerkur?
c
UJ umurn virðist að orðin
„Hnjúkafjöllin himiniblá, hamra-
garðar, hvítir tindar,“ bendi til
Eyjafjalla og Tindfjalla. Vissiu-
lega er þetta því nær eina stað-
háttalýsingin, er gæti átt við
umrætt landsvæði. En hversu
mörg vetrardægur hefur ekki
skáldið verið bergnumið við
að horfa á nákvæmlega þessi
sömu fyrirbæri á æskustöðvum
sínum? Hraundranigar og aðrir
fjallatindar í Öxnadal, vetrar-
skrýddir, gnæfandi upp í him-
inblámann, hafa orðið fleirum
en Jónasi Hallgrímssyni miinn-
isstæðir.
Það sem þegar hefur verið
bent hér á er aðeins það, sem
flesitum athugulum mönnum miun
liggja í augum uppi, en vegna
þeirra, er ef til viil vilja hvorki
sjá né skilja, skal að lokum
bent á nokkrar heimildir, til
að glíma við:
1. Árið 1951 andaðist merk-
ur maður, Sæmundur Einars-
son í Stóru-Mörk undir Eyja-
fjöllum (f. 1872) Sæmundurvar
greindur, fróður og athugull.
Hann kvað nafnið Gljúfrabúi
hjá Hamragörðum vera tilorðið
fyrir áhrif frá Dalvísu Jónasar.
2. Á uppdrætti herforingja-
ráðsins danska, sem gerður er
eftir mælingum frá árinu 1907
s-tendur nafnið „Gljúfrafoss" við
Gljúfrána. Vissulega eru marg-
ar nafnaskekkjur á uppdrátt-
um herforinigjaráðsins, einkum
á örnefnum fjarri mannabyggð-
um, en slíkt kemur naumast til
greina á þessum stað, sem var
og er á fjölfarinmi leið skammt
frá bæjarvegg.
3. Carl Kúohler ferðaðist mik
ið um ísland og skrifaði að
minnsta kosti 3 bæteur um þau
ferðalög. í einni þeirra, „Unter
der Mitternachtssonni durch
die Vulkah und Gletscherwelt
Islands", sem kom út í Leip-
zig 1906, er mynd af umræddum
fossi, og undir henni stendur
(sjá 'bls. 56) „Der Gljúfráfoss".
Hið saima er í lesimáli. Kúchler
var þarna á ferð suimarið 1905.
Leiðsögumaður hans varBjarni
Jónsson frá Vogi. Hann var
fædd-ur í Miðmörk (skammt frá
fossinum), og þótt hann færi
þaðan aðeins 4 ára gamall, er
engin fjarstæða að ætla, að
hann haifi haft noklkurn áihuga
á að kynnast þessum fyrstu
æskustöðvum sínum. Er alls ekki
ósennilegt, að hann hafi meðal
annars heyrt foreldra sína segja
frá fossunum undir Eyjafjöllum.
4. Paul Herrmann ferðaðist
einnig mikið um ísland og rit-
aði 2 bækur um ferðir sínar,
söguþætti íslendinga og lifnað-
arhætti. Önnur bókin er í 3
bindum, alls rúmar 1000 síður.
Er hún talin ein hin gagnmerk-
asta ferðabók, sem útlendingur
hefur ritað um Tsland. Leiðsögu
maður hans var Ögmundur Sig-
urðsson, er verið hafði í mörg
ár í ferðum með Þorvaldi Thor
oddsen, einn af þrautkunnug-
ustu mönnum um landið á sín-
um tíma, og vandur að heim-
ildum.
1 bók P. H.: Island II. bindi
sem kom út í Leipzig 1907, seg-
ir svo á bls. 63: „5. júlí 1904“
— „Leiðin lá“ — „fram hjá
hinum litla yndislega Gljúfrár-
fossi, og litlu síðar fram hjá
Seljalandsfossi, sem er stærri“.
5. I bókinni Bidrag til en
historisk — topografisk Be-
skrivelse af Island eftir Krist-
ian Kalund, eir út kom 1877,
segir m.a. svo: „Först kommer
den nydelige lille Gljuvrafoss
(Gljúfrafoss)“. Sjá bls. 268. Ká-
lund gerir eftirfarandi grein
fyrir þessu ritverki sínu: Verk-
ið styðst aðallega við það efni,
sem höf. safnaði við tveggja ára
(1872—74) dvöl á fslandi. Þetta
þannig fengna efni“ — „er síð-
an með ýmsu móti aukið og end-
urbætt, fyrst og fremst við
stuðning sóknalýsinga, er
geymdar eru í skjalasafni Hins
íslenzka bókmenntafélags“ —-og
— „ýmis óprentuð verk eftir
Jón Ólafsson frá Grunnavík,
Skúla Magnússon landfógeta,
Svein Pálsson lækni, svo og
skáldið og náttúrufræðinginn
Jónas Hallgrímsson.,, (Undir-
strikað af mér, Á.L.J.).
Sýnilega hafa allir þessir er-
lendu fræðimenn aflað sér góðra
heimilda. Kálund gerir grein
fyrir sínum heimildum ,og ná-
kvæmar en að ofan getur. Leið-
sögumenn hinna tveggja voru
það kunnir fræðimenn, að flest
ir miunu leggja meiri trúnað á
þær upplýsingar, sem þeir gátu
veitt eða aflað, en ágizkanir
eða óskhyggja nútíma manna.
Allir hafa þessir erlendu menn
fengið upplýsingar um að foss-
inn í Gljúfrá heiti Gljúfra- eða
Gljúfrárfoss.
6. í lögfestu fyrir jörðinni
Hamragörðum frá 30. maí 1866
segir: — „sjónhending, þar til
sést opinn Gljúfurárfoss".
7. Árið 1968 gaf Rangæinga-
félagið í Reykjavík út bók:
Rangárvallasýsla Sýslu- og
sóknalýsing Hins íslenzka bók-
menntafélags. í lýsingu Stóra-
dalssóknar, sem rituð er af
sóknarprestinium, séra Jóni Jóns
syni, árið 1840 (þ.e. 4 árum áð-
ur en Jónas kveður Dalvísu)
stendur á bls. 57, þar sem er
skrá yfir ár og fossa í sókn-
inni: „Gljúfursá hefur sín upp-
tök á takmörkum Neðradals-
og Hamragarðaheiðar og renn-
ur til V. ÚS. í Markarfljót“. —
„Gljúfurárfoss rennur ofan af
hárri fjallsbrún hér um 30
faðma“ Á bls. 59 stendur:
„Hamragarðar“ — „stendur und
ir háu fjalli milli Gljúfunsár og
Seljalandsár": —
F
J-^g kaus að safna sem flest
um heiimilidiuim þó að færri
mæ'btu duga, til að kveða
niður þetta fáránlega nafn-
brenigl á Gljúfránfossi með
sérstöfeu tilliti tifl. Dailiví&u
Jónasar. En þetta er aðeins
sýni af þeim faraldri, sem virð-
ist færaat í aulkana, að ka&ta
fram himum og öðrum tilefnis-
lausum getgiátuim ag reyna með
timanum að gera úr þeim
„sannindi" eftir nóigu mairigar
endurtdkningar.
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
25. maí 1969