Morgunblaðið - 27.02.1994, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27. FEBRÚAR 1994
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
Vinnuhópur B í orðanefnd byggingarverkfræðinga: Ragnar Sig-
björnsson, Halldór Halldórsson, Einar B. Pálsson við borðend-
ann, Ólafur Jensson og Hjörtur Þráinsson. Á myndina vantar
nefndarmennina Jens Bjarnason, Sigurð Brynjólfsson og Sigurð
Erlingsson.
eftir Elínu Pálmadóttur
EKKI fyrr en ég er alveg hættur
störfum, sagði prófessor Einar
B. Pálsson verkJFræðingur fyrir
meira en áratug þegar blaðamað-
ur Morgunblaðiðsins var að suða
í honum um viðtal, þá vegna
þeirra merkilegu umhverfisfyr-
irlestra sem hann hafði innleitt
í verkfræðideild HÍ. Þótt hann
sé kominn yfir áttrætt er hann
enn svo önnum kafinn að erfitt
var að komast að honum. Það
sem nú tekur huga hans næstum
allan er íðorðasmíð í tæknifög-
um, nánar tiltekið verkfræði, þar
sem hann veitir forstöðu tveimur
orðanefndum. Eins vandlega,
faglega og reglubundið sem þar
er að málum staðið tekur það
upp allan tíma og jafnvel hugsun
fram á rauðakvöld þegar Einar
er að undirbúa nýyrðasmíð ein-
hvers orðs fyrir næsta nefndar-
fund. Ekki hefur Einar þó yfir-
gefið þau fjölþættu áhugamál,
sem hann hefur lagt lið um ævina
til hliðar við umfangsmikil aðal-
störf sem yfirverkfræðingur
Reykjavíkurborgar, prófessor í
byggingarverkfræði í Háskólan-
um með meiru. Nýlega var t.d. í
fréttum frá því sagt að Einar
B. Pálsson hefði tekið saman
gögn um tónlistarflutning
Kammermúsíkklúbbsins frá upp-
hafi og í útvarpinu heyrir maður
Umferðarráð heiðra hann fyrir
framlag til umferðarmáia, svo
aðeins sé drepið á það sem þessa
stundina er á oddinum og í frétt-
um.
Einar byrjar á því að útskýra
íðorðagerð og hvernig að
er staðið. Þarna er verið
að búa til fagorð. Sjálft
orðið íð þekkjum við úr
samsetningum eins og
handíð. Upphafið teygir
sig aftur til ársins 1919.
Þá flutti dr. Björn Bjamason frá
Viðfirði erindi í Verkfræðingafélag-
inu um að ekki ætti að taka inn
erlend orð í íslensku nema þau féllu
inn í málkerfið. Þá var skipuð nefnd
og gengu dr. Sigurður Nordal og
Guðmundur Finnbogason til liðs við
verkfræðinga. Það varð á mjög
heppilegum tíma, segir Einar, því
1920 kom Rafmagnsveita Reykja-
víkur, fyrsta stóra rafveitan með
þörf fyrir ný orð, svo sem rofi, teng-
ill o.s.frv. Þessi orð urðu smám
saman til og voru meðtekin í Iðn-
skólanum og breiddust út.
Einar útskýrir: „Orðin em eining-
ar tungumálsins. Einingar hugsun-
arinnar eru hugtökin. Hugtakið, t.d.
járnbraut, verður fyrst að skil-
greina. Þegar búið er að skilgreina
hvað það er, þá er auðvelt að búa
til orð, jafnvel á íslensku. Hingað
til hafa menn gengið út frá því sem
vísu að allir skildu viðkomandi hug-
tak og verður af alls kyns rugling-
ur. Þetta er svo margrætt og menn
hafa áttað sig á því. UNESCO,
menningarstofnun Sameinuðu þjóð-
anna, er nú að taka málið þann veg
fyrir. Telur að það muni auðvelda
skilning manna á milli í heiminum.
Þar hafa verið búnar til ágætar leið-
beiningar um hvernig maður skuli
standa að skilgreiningu hugtaka.
Við höfum hliðsjón af því.
Daglega noturn við ekki nema
um 4.000 orð. í byggingarverk-
fræðinni þarf að kunna skil á
15.000 hugtökum. Ekk nema hluti
af þeim er kominn á íslensku. í
verkfræðideildinni í Háskóla íslands
lesum við nú að mestu útlendar
bækur, en við þurfum samt að hafa
íslensk orð. Þessi fræði verða ekki
hluti af okkar menningu nema við
getum talað um efnið og skrifað á
íslensku. Á þessu getum við ráðið
bót með því að búa til orð, verða
góðir orðasmiðir. Við byggingar-
verkfræðingar erum búnir að vinna
að þessu í 13 ár á vegum Verkfræð-
ingafélagsins."
Einar B. Páisson prófessor.
En hvenær fékk Einar sjálfur
slíkan áhuga á málinu? „Við Stein-
þór heitinn Sigurðsson vorum í
skíðaíþróttinni og bjuggum þá til
leikreglur. Um leið þurftum við að
skilgreina nýju orðin. T.d. bjó ég
þá til orðið brun. Það var ákaflega
gaman að þessu. Árið 1940 var
haldið landsmót á Akureyri, en
þangað komu menn úr öllum áttum.
Við vorum búnir að senda út regl-
urnar og þeir kunnu nýju orðin,
flestir nema við Steinþór," segir
Einar kíminn. Því má skjóta hér inn
í að Einar B. Pálsson er heiðursfé-
lagi íþróttasambandsins og Skíða-
sambandsins fyrir sitt mikla fram-
lag á því sviði. En þeir Steinþór
áttu þá hugmyndina að því að stofn-
uð yrðu slík sérsambönd innan ÍSÍ.
Því má við bæta að þeir tóku sam-
an þátt í leiðangrinum á Vatnajökul
1942 og svo 1946, sem var fyrsta
vélsleðaferð hér á landi. Voru þá
að prófa tækið til að draga farang-
urinn. Raunar hefur Einar komið á
nær alla jökla landsins. En það er
önnur saga.
Tvær orðanefndir
Orðanefndin var stofnuð af
Byggingaverkfræðideild Verkfræð-
ingafélagsins á árinu 1980. I upp-
hafí voru aðeins þrír í þeirri nefnd,
en fengu svo fleiri til liðs. Nú eru
þar 12 verkfræðingar og starfa í
tveimur vinnuhópum. Til liðs við sig
hafa þeir málfræðiráðunaut, pró-
fessor Halldór Halldórsson, sem
Einar segir ómetanlegt. „Við hitt-
umst vikulega, A-vinnuhópurinn í
skrifstofu Landsvirkjunar á þriðju-
dögum og B-hópurinn í Verkfræði-
stofnun Háskólans á föstudögum.
Voru 32 fundir í fyrri hópnum á
sl. ári og 22 í þeim síðari. Þetta
er orðið viðamikið af því að við vinn-
um það svo vandlega. Vinnubrögðin
eru skipuleg. Einn undirbýr fundinn
og hinir geta þá komið áhyggjulaus-
ir. Án þess gætum við ekki fengið
svo góða menn til liðSj því þeir eru
flestir í mikilli vinnu. Ég hef lengst
af undirbúið fundarefnið, en nú
hefur Ólafur Jensson gengið í lið
með mér við það.
Oft kvíða menn því að fólk vilji
ekki þýðast nýyrði. Við erum komn-
ir yfir það að hafa áhyggjur af slíku.
Ef nýyrðið er nógu vel til búið þá
tekur fólk oft ekki eftir að orðið
sé nýtt. Við höfum þá trú að þetta
komi að gagni. Islenskan er svo
óskaplega fijósöm og býður upp á
næga orðstofna. Við erum ekkert
bangnir við útlenda stofna, en höf-
um nær aldrei þurft að nota þá.
En að baki liggur mikil vinna. Við
formum skilgreiningarnar á svo
auðskildu máli að ég held að meist-
ari Þorbergur hefði ekki fundið að
þeim.“
í þessari vinnu tekur Einar að
sér í undirbúningnum að fínna
hvaða hugtök þurfi að koma þarna
fyrir til að búa til heilsteypt íðorða-
kerfi. Svo fer þetta fyrir fund, þar
sem hinir gagnrýna það ótæpilega,
segir hann. Þá fáum við mest af
þeirri gagnrýni sem annars kæmi
fram í þjóðfélaginu. Svo laga þeir
þar til þetta er orðið það áferðarfal-
legt að fólki finnist það ekkert vera,
eins og Einar orðar það. Og með
nýyrðinu fylgir hugtakið á fjórum
tungumálum, dönsku, ensku,
sænsku og þýsku og í stöku grein-
um líka á norsku. Einar sýnir mér
nokkur dæmi um orð sem þurfa að
ná yfir býsna víðtæk hugtök, svo
sem auðlind. „Nákvæmni skiptir svo
miklu í fagmáli,“ segir Einar. „Svo
þarf að hafa í huga tengsl orðanna
og að þau séu sundurgreinanleg -
svo að hægt sé að muna þau. Of
lík orð verða ekki aðskilin í hugan-
um. í lokin þurfum við svo að stytta
og samþjappa. „Við viljum vinna
það til að búa til eitt orð og stytta
það, minnugir þess að það á eftir
að koma fyrir í samsetningum."
Gaman hefði verið að hafa hér
rúm til að tíunda þau dæmi sem
Einar rekur um nýmyndun ýmissa
orða, svo sem eins og orðið body
sem Bretar nota, en engin leið er
að nota beinu þýðinguna líkami
yfir. Ekki er hægt að segja vatnslík-
ami yfir vatnið í Tjörninni, sem er
„body“ ef vatnið væri tekið upp sem
klumpur. Þar hafa þeir félagar
komið sér niður á orðið hlot, sbr.
orðin flot, brot og skot, en ekki
hafði neitt samsvarandi nafnorð
verið gert af sögninni að hljóta eins
og í hinum tilfellunum af að fljóta,
brjóta og skjóta.
Ekki fer á milli mála að þeir sem
gefa tíma sinn og þekkingu í að
starfa í þessum orðanefndum eru
áhugamenn sem annt er um íslensk-
una og sitt fag, verkfræðina. Einar
vekur athygli á því að margir þeirra
hafa alist upp á heimilum þar sem
þjóðleg fræði voru mikils metin.
Og bætir því við að þegar búið er
að skilgreina hugtak geti Halldór
Halldórsson búið til orðið. Hann sé
ótrúlega hugkvæmur á orð. „Ég
hringi oft til hans og segi honum
hvað ég er að undirbúa fyrir næsta
fund. Hann sér orðmyndunarmögu-
leikana fyrir sér eins og við sjáum
margföldunartöfluna. Þegar ég
sæki hann á fundinn, þá getur hann
venjulega boðið nokkrar hugmyndir
um orð, sem við getum valið um.“
Breytingar kallaðar
skandalamál
Einar vill helst að við tölum ekki
um annað en íðorðagerðina, er enn
með allan hugann við málefnin nú
og til framtíðar. Enda hefur hann
komið víða við og haft forgöngu
um margar nýjungar um ævina.
M.a. þegar hann vann að umferðar-
málum á vegum Reykjavíkurborg-
ar, svo sem Umferðarráð minnti á
um daginn með því að heiðra hann.
Umferðarráð á rætur sínar að rekja
til „Hægri nefndarinnar" sem Einar
var í. Lagði þar til vísindalega hlut-
ann á verkfræðisviði. „Margir töldu
að umferðaslysum mundi stórfjölga
ef tekin væri upp hægri umferð,
spáðu allt að því blóðbaði á götun-
um. Við urðum að geta tryggt okk-
ur gegn sleggjudómum með því að
hafa nákvæma og klára skilgrein-
ingu á slysunum og tölur um þau
í tvö ár á undan. Það kom að gagni
því fyrsta traktorsslysið varð þegar
bóndi keyrði út í skurð í eigin túni.
Var það slys í umferðinni? Við vor-
um þrír í Framkvæmdanefnd hægri
umferðar, Valgarð Briem lögfræð-
ingur, Kjartan Jóhannsson læknir
og ég,“ útskýrir Einar.
Það minnir á þá tíma þegar hann
var yfirverkfræðingur hjá Reykja-
víkurborg og á deilurnar um Miklu-
brautina. En Einar B. Pálsson var