Morgunblaðið - 06.06.1989, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 6. JÚNÍ 1989
Kekki
UJÍÓR!
Panther íþróttaskórnir
eru sko engir venjulegir skór.
Þeir laga sig vel áö fætinum,
eru léttir og þægilegir jafnt i
íþróttirnar sem og til
notkunar dagsdaglega.
Sterkir og endingargóðir 0g
fást á öllum útsölustöðum okkar.
Kaupfélögin um land allt.
Af „fíngraförum“
_★ ★
panTher*
eftir Svein Aðalsteins-
son og Ólaflngólfsson
Það má að sönnu telja það óðs
manns æði að ætla sér að fjalla um
hvalamálið í stuttri blaðagrein. Hval-
veiðar íslendinga eru líklega eitt
umdeildasta mál síðari ára og hefur
komið okkur rækilega inn á landa-
kort heimsmálanna. Þegar þessar
línur eru ritaðar stendur áróðurs-
herferð Greenpeace eða grænfrið-
unga gegn íslenskum fiskafurðum í
Bandaríkjunum fyrir dyrum, en hing-
að til hafa samtökin ekki beitt sér
að ráði þar. Þekkt er að þýskir sölu-
aðilar íslensks lagmetis hafa haldið
að sér höndum með sölu afurða þar
í landi og svona mætti lengi telja.
Umræðan er hávær og hefur áhrif á
efnahag landsmanna. Flestir íslend-
ingar hafa því skoðun á hvort stunda
beri hvalveiðar við ísland eður ei.
„Vísindaveiðar"
Flest stórhveli við ísland eru far-
dýr sem koma í ætisleit á Islandsmið
á sumrin en hverfa suður á bóginn
á vetuma. Hvölum er skipt í tvo
flokka, reyðarhvali (eða skíðishvali)
og tannhvali. Til reyðarhvala teljast
t.d. þeir hvalir sem veiddir eru við
ísland, þ.e. langreyður og sandreyð-
ur. Búrhvalur og háhymingur eru
aftur dæmi um tannhvali. Með til-
komu sprengiskutla hófst saga stór-
tækra hvalveiða við ísland. Þrem
tegundum hvala hefur verið útrýmt
í Norður-Atlantshafi að ekki sé
minnst á rányrkju Norðmanna, Jap-
ana ofl. þjóða við Suðurskautslandið
(Antarktis). Hvalir eru spendýr, eins
og flestum er kunnugt, með tak-
markaða viðkomu og langan með-
göngutíma. Ofveiði getur því valdið
langtíma lægð, fari stofnstærð undir
visst lágmark.
Hvalveiðar hafa verið undir eftir-
liti Alþjóðahvalveiðiráðsins, sem í
eiga sæti mun fleiri þjóðir en þær
sem stunda veiðamar. Samþykkt var
í byijun þessa áratugar að skera
kvóta hvalveiðiþjóðanna niður í núll
á ámnum 1986 til 1990 en á þeim
tíma skyldu rannsóknir á hvölum
auknar og hvölunum gefið ráðrúm
til að endurheimta sig frá meintri
ofveiði undanfarinna áratuga. ís-
lendingar samþykktu þetta bann á
Alþingi. í samþykktum Alþjóðahval-
veiðiráðsins fannst hins vegar
ákvæði sem heimilaði aðildarþjóðun-
um veiðar í vísindaskyni. íslendingar
ákváðu að notfæra sér þetta ákvæði
og fljótlega fýlgdu Japanir og Suð-
ur-Kóreumenn dæmi þeirra. íslenska
áætlunin hljóðaði upp á 200 veidd
dýr árlega í 4 ár, sem var nokkur
minnkun miðað við undanfarnar
vertíðir. Afla átti gagna til að meta
stofnstærð og veiðiþol auk annara
upplýsinga. Arðurinn af hvalveiðun-
um átti svo að renna til rannsókn-
Sveinn Aðalsteinsson
anna. Hvalurinn skyldi borga brú-
sann. Þessu var ekki tekið með þegj-
andi þögninni af hálfu aðildarríkja
hvalveiðiráðsins. Flestum mun vera
kunnugt um þróun mála síðan.
Vísindaáætlun Islendinga hefur átt
erfitt uppdráttar innan vísindanefnd-
ar ráðsins. Bandaríkjamenn hafa
hótað viðskiptaþvingunum við litlar
vinsældir almennings á íslandi. Nú
undanfarið hafa íslendingar samið
beint við Bandaríkjamenn um fjölda
veiddra dýra gegn niðurfellingu við-
skiptaþvingana og þar með óbeint
viðurkennt lögsögu Bandaríkja-
manna í þessu efni. Hingað til hefur
þó lögregluhlutverk Kana í hvalveiði-
málum verið óspart gagnrýnt af
íslenskum ráðamönnum og þótt jafn-
gilda íhlutun í íslensk innanríkismál.
A síðasta sumri voru veidd um 80
dýr, um 60 langreyðar og um 20
sandreyðar.
Um hvað er deilt?
í því kraðaki sem tenging hvala-
málsins við aðra málaflokka, er t.d.
efnahagsmál, sjálfstæðismál, þjóð-
ernistilfinningu o.fl., er erfitt að gera
sér grein fyrir um hvað styrinn stend-
ur. Skipta má deilumálum í 2 megin-
flokka, líffræðilegar spumingar ann-
ars vegar og hins vegar spumingar
sem snerta pólitík og/eða viðhorf.
Loks er einnig deilt um hvom flokk-
inn eigi að deila um.
Til hins líffræðilega flokks teljast
eftirfarandi spumingar:
— Eru hvalastofnar við ísland í
útrýmingarhættu?
— Er nauðsynlegt að veiða hval
til að afla gagna um stofnstærð?
— Eru aðrar aðferðir mögulegar?
— Hver á að borga brúsann? Hval-
imir eða íslendingar?
í hinum seinni má heyra spuming-
ar sem:
— Hafa íslendingar rétt til að
veiða hval við íslandsstrendur án
Ólafur Ingólfsson
„Hvaða tón gefa íslend-
ingar í náttúruverndar-
málum og auðlindanýt-
ingu? Nú þegar hafa
Japanir og Suður-
Kóreumenn tekið sér
Islendingatil fyrir-
myndar; hætt hvalveið-
um en hafið „vísinda-
veiðar“. Hvalveiðar eru
í augum umheimsins
orðnar táknrænar fyrir
rányrkju mannsins í
náttúrunni, hvort sem
íslendingum líkar betur
eða verr.“
erlendra afskipta? Þ.e. spuming um
þjóðemistilfinningu.
— Em vísindaveiðar nauðsynleg-
ar eða feluleikur með hvalveiðar í
ábataskyni? Þ.e. hvalveiðar í vísinda-
skyni eða vísindi í hvalveiðaskyni?
— Hafa íslendingar efni á hval-
veiðum?
— Em hvalir nýtanleg auðlind sið-
ferðislega séð?
— Er hvalamálið alþjóðlegt nátt-
úmvemdarmál með táknrænt gildi?
— Hver em viðhorf íslendinga
almennt til náttúmvemdar?
Ekki er hægt að gera neinni spum-
ingu hér tæmandi skil. Ef litið er á
hinn líffræðilega flokk deiluefna er
rétt að minna á að afar erfitt er að
ákvarða stofnstærð hvala með ör-
yggi. Mest vinna hefur verið lögð á
ákvörðun stofnstærðar langreyðar
hér við land, enda hefur sú tegund
verið uppistaðan í veiðum íslendinga.
Orð um bílbelti
Opið bréf til þeirra sem málið varðar
eftirÞórJ.
Gunnarsson
Árið 1969 var það leitt í lög á
íslandi að bílbelti skyldu vera í „öll-
um“ bílum sem til landsins flyttustu
eftir gildistöku laganna. Góð lög það.
Bílbelti — í notkun — tel ég vera
einhveija þá bestu „slysavöm" sem
upp hefur verið fundin.
Frá og með árinu 1969 hefur mér
því þótt það vera hluti af sjálfsögðum
mannréttindum mínum að geta
spennt á mig bílbelti hvert sinn er
ég sest upp í framsæti bíls, sem ég
og geri að jafnaði, og hef að auki
reynt að innræta bömum mínum, að
það að spenna beltið sé svona álíka
hlutur og að loka bílhurðinni — mað-
ur gerir það alltaf.
Eg ætla ekki að fara um það
mörgum orðum að þetta er í mínum
huga spuming um mannréttindi. Mér
fínnst endilega að ég eigi rétt á að
nota þetta öryggistæki að vild án
þess að eiga það undir öðrum.
Nú skyldi maður ætla að þar sem
þetta hefur staðið í lögunum i 20
ár, þá sé málið í höfn, og ekki þurfi
að kvarta. Það er nú það, því er nú
ver og miður, þannig er það bara
ekki. Til eru bílar, sem af einhverjum
undarlegum ástæðum þurfa ekki að
hafa jafn sjálfsagðan hlut og bílbelti
eru. Og það sem verra er ég er stund-
um farþegi í slíkum bílum, og enn
vítaverðara athæfi er að ég sendi
börnin mín aftur og aftur einhverra
erinda í slíkum bílum. Gegn betri
vitund að vísu, en betri vitund bjarg-
ar ekki mannslífi eins og bílbelti
gera stundum. Því er það að ég kasta
fram þeirri spumingu til ykkar allra,
alþingismanna, Umferðarráðs,
tryggingafélaga, landlæknis og trú-
lega einhverra annarra, hvort það
„Og það sem verra er
ég er stundum farþegi
í slíkum bílum, og enn
vítaverðara athæfi er
að ég sendi börnin mín
aftur og aftur ein-
hverra erinda í slíkum
bílum.“
sé til of mikils mælst að hér verði
ráðin bót á?
Ég ætla ekki að rökstyðja þetta
mál mitt frekar, mér finnst það
óþarft. Um hitt vil ég spyija að auki
ef einhver fer í huga sér að reyna
að réttlæta að þetta skuli vera svona,
hvort ekki sé þá eðlilegt að gefa
þeim sömu útvöldu bílum leyfi til að
aka um án stefnuljósa, eða annarra
þeirra öryggistækja sem við emm
vön að treysta á að í bílum séu.
Og eitt enn að lokum. Af hveiju
fær bíll skoðun með ónothæf bílbelti
bara ef í honum era einhveijar drasl-
ur sem heita því nafni? En sem sagt
aðalatriðið var þetta. Er einhver von
til að ég geti í fyrirséðri framtíð
hvala
Reiknilíkön sem notuð era til að
meta stofnstærð hvala era háð
ákveðnum, missterkum forsendum,
sem gefa mjög víð öryggismörk. Það
skiptir að sjálfsögðu máli hvort veidd
era 200 dýr af 5000 eða 15000 dýr-
um. Veiðar gefa að sjálfsögðu upp-
lýsingar um aldur, kyn, stærð og
önnur gildi sem gagnlegt er að hafa.
Söfnun sýna hófst löngu áður en sk.
vísindaveiðar hófust 1986. Gildi
þeirra gagna er þó takmarkað á
ýmsan hátt. Vissar upplýsingar era
þó fáanlegar. Til dæmis hafa sveiflur
í kynþroskaaldri langreyðar á áran-
um 1967—1987 verið túlkaðar í ljósi
fæðuskilyrða og ástands sjávar.
Einnig má benda á að ýmsar tegund-
ir hvala, t.d. búrhvalir, hafa mjög
flókið atferlismynstur sem gæti bren-
glað túlkun niðurstaðna frá reiknilík-
önunum.
Aðferðir við
stofnstærðarmat
Á síðari áram hafa aðrir kostir
en veiðar skotið upp kollinum. Leidd
hafa verið að því rök að með því að
taka húðsýni úr hvölum og ákvarða
samsetningu erfðaefnisins (þ.e.
DNA) í framunum mætti fá einskon-
ar DNA—fíngraför hvers einstakl-
ings sem nota mætti til að rekja
skyldleika dýranna innbyrðis eða
jafnvel stofnstærð. Ef taka mætti
sýni úr stórum hóp einstaklinga ár
eftir ár mætti nota hugsanlegar end-
urheimtur DNA-fingrafara úr húð-
sýnum til að áætla stofnstærð. Hóp-
ur vísindamanna við háskólann í
Cambridge í Englandi hefur haslað
sér völl á þessu sviði en ýmsir hafa
dregið í efa gagnsemi niðurstaðna
hópsins. Hópurinn hefur einkum
fengist við rannsóknir á hnúfubak.
Dr. Úlfur Ámason, dósent í sam-
eindaerfðafræði við háskólann í
Lundi, Svíþjóð, hefur stundað nokkuð
rannsóknir á þessu sviði en hefur þó
lagt megináherslu á fylkingarfræði-
legar eða fylogenetískar rannsóknir
allt frá árinu 1967. Að sögn Úlfs er
ekki fullreynt hversu hagkvæmar
þessar aðferðir era við mat stofn-
stærðar á hvölum, sérstaklega við
ísland, þar sem erfitt er að nálgast
reyðarhvali í ætisleit. Nauðsynlegt
er að ná sýnunum af stuttu færi.
Húðsýni hafa einkum verið tekin af
hnúfubak á suðlægum slóðum en sú
tegund er mjög aðgengileg hvað
þetta snertir. Ymis skilyrði þyrfti
einnig að uppfylla, aðferðafræðilegs
eðlis. Til dæmis þarf að greina viss
DNA-mynstur bæði í kú og kálfi.
Langar raðir endurtekins DNA (rep-
etitive DNA), sem eru algengar í
hvölum, torvelda einnig greiningar.
Til að fá upplýsingar um stofn hvala
má e.t.v. binda meiri vonir við grein-
ingar erfðaefnis úr hvatberum (mito-
kondrium) dýranna. Rannsóknir af
þessu tagi eru í raun ekki búnar að
slíta barnsskónum. Þær era mjög
Þór J. Gunnarsson
gengið út frá því gefnu að ég geti
spennt mig fastan þegar ég sest upp
í framsæti bíls — ha?
Höfundur crfulltrúi & Löggilding-
arstofunni.