Morgunblaðið - 06.06.1989, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 6. JÚNÍ 1989'
45
Misminni frá marslokum 1949
Athugasemdir við frásögn Gísla Jónssonar, menntaskólakennara
eftirDaníel
Daníelsson
Til fróðleiks og óblandinnar
ánægju les ég að jafnaði hina snjöllu
pistla Gísla Jónssonar um íslenskt
mál í Morgunblaðinu.
Gísli hefur lag á að gera þætti
sína skemmtilega aflestrar án þess
að það komi í nokkru niður á ná-
kvæmni, samviskusemi og hlut-
lægni hins agaða fræðimanns. Ein-
mitt vegna þessara ríku fræði-
mannseiginleika Gísla verður undr-
un okkar lesenda hans enn meiri
en ella þegar hann afklæðist kufli
hins grandvara fræðimanns er hann
tekur að skrifa um önnur efni en
íslenskt mál og þá sérstaklega um
atburðina við Alþingishúsið 30.
mars 1949.
Fyrir nokkrum árum ritaði Gísli
grein í Morgunblaðið um þessa at-
burði sem mig minnir að hann
nefndi „Ég veit það af því að ég
sá það“.
Nú 30. mars 1989 ritar Gísli enn
um sömu atburði og ef ég man rétt
er þar að mestu um að ræða endur-
sögn fyrri greinar.
Og nú er orðið harla lítið úr var-
fæmi, hlutlægni og samviskusemi
fræðimannsins. Einn maður, já,
sennilega aðeins einn, virðist vita
nákvæmlega um allt sem gerðist á
Austurvelli þennan dag. Hann veit
raunar ekki aðeins um það sem
sýnilegt var mannlegum augum,
hann veit einnig hinar leyndustu
hugsanir manna. Hin lymsku-
legustu launráð sprottin úr dýpstu
hugarfylgsnum hinna kaldrifjuðu
kommúnista les hann jafn auðveld-
lega og fyrirsagnir Morgunblaðsins.
Og allt þetta vegna þess, að sem
þingskrifari, gat hann verið bæði
úti og inni. Eða með hans eigin
orðum „svifað sér að og frá eftir
því sem atburðir gerðust".
Eftir að hafa lesið frásagnir
Gísla, leitar óneitanlega á hugann
hvort hann hafí ekki nokkuð oft
svifað sér frá, svo fjarri raunvem-
leikanum er fjölmargt í frásögn
hans.
Svo vill til að ég sem þetta rita
var einnig staddur á Austurvelli
þennan dag og eins og Gísli Jóns-
son fór ég á fund þann sem verka-
lýðshreyfingin hafði boðað til fram-
an við Miðbæjarskólann en skynjaði
þar satt að segja allt annað en Gísli
Jónsson.
Krafan um þjóðaratkvæði var að
sjálfsögðu ekkert yfirvarp, enda
Ijóst hveijum hugsandi manni að
hér vom að gerast atburðir sem
vom líklegir til að verða mun ör-
lagaríkari fyrir íslenska þjóð en t.d.
lýðveldisstofnunin.
Því hvað var konungssamband
við vinveitt smáríki eins og Dan-
mörku miðað við inngöngu í harð-
svírað hemaðarbandalag.
Hveijum heilskyggnum manni
var að sjálfsögðu ljóst hversvegna
Bandaríkjamenn lögðu slíkt ofur-
kapp á að fá ísland inn í NATO sem
raun bar vitni.
Tilgangur þeirra var svo sem
síðar kom fram að færa vamar- og
sóknarlinu sína í hugsanlegri styrj-
öld sem lengst frá eigin landi. Án
efa vó þar einnig þungt að í kal-
driljuðum hemaðaráætlunum em
útskagar sem ísland metnir til jafns
við óbyggt land.
Satt best að segja er ég sann-
færður um að stór hluti fólks gerði
sér á þessum tíma vonir um að
krafan um þjóðaratkvæðagreiðslu
hefði áhrif á þingmenn ef hún væri
borin fram af nógu mörgum.
Lymskuleg örvæntingarviðbrögð
NATO-forsprakkanna gerðu hins-
vegar þessar vonir að engu svo sem
síðar mun að vikið.
Það var ekki aðeins á hinum ör-
stutta útifundi verkalýðsfélaganna
sem reynsla mín var harla ólík
reynslu Gísla Jónssonar.
Að þeim fundi loknum gengu
fundarmenn fylktu liði niður á Aust-
urvöll svo sem áður hafði verið
ákveðið og auglýst.
Á leiðinni þangað hóf einn ágæt-
ur háskólastúdent upp raust sína
og hóf að syngja Oxar við ána.
Hressilega var tekið undir og gekk
nú fylkingin inn á völlinn syngjandi
þetta rammíslenska göngulag.
Sú mynd sem við mér blasti þeg-
ar inn á Austurvöll kom var þessi:
í stað þess mikla manngrúa sem
Gísli Jónsson sá skipa sér í hring
um Alþingishúsið, standandi þar af
ótrúlegri þolinmæði og æðruleysi
og ofurmannlegu hugrekki sá ég
allt aðra sýn.
Ég sá þarna einfalda röð ungra
manna. Marga þeirra þekkti ég sem
Vökupilta úr Háskóla íslands sem
vikuna á undan höfðu mætt sam-
viskusamlega í Sjálfstæðishúsinu til
æfínga fyrir þennan dag, að sögn
undir stjóm Olafs nokkurs Péturs-
sonar þess er þekktur varð af fram-
göngu sinni í Noregi á hemámsár-
um nazista þar. Aðrir varðliðar Al-
þingis munu hafa verið þekktir
Heimdellingar sem einnig höfðu
notið sömu tilsagnar en margir full-
yrtu að hvorki framsóknarmönnum
né krötum hefði verið treyst til að
taka þátt í vömum Alþingis þennan
dag. Þessir menn báru engin ein-
kennismerki, hvorki bórða né arm-
bindi, sem greindu þá á nokkurn
hátt frá almenningi.
Ljóst var að hér var um mjög
ögrandi fyrirkomulag að ræða þar
sem almenningur mætti fýrst lög-
reglukeðju en bak við hana var
raðað þessum óeinkennisklæddu
hvítliðum. Varð nú mörgum fyrir
að spyija lögreglumenn hvaða sér-
stöðu þessir menn hefðu fram yfir
almenna borgara sem þó hafði ver-
ið stefnt á völlinn af formönnum
Daníel Daníelsson
„Ljóst var að hér var
um mjög' ögrandi fyrir-
komulag að ræða þar
sem almenningur mætti
fyrst lögreglukeðju en
bak við hana var raðað
þessum óeinkennis-
klæddu hvítliðum.“
stjórnmálaflokkanna.
Svörin voru kylfuhögg sem í raun
voru lykillinn að þeirri atburðarás
sem átti eftir að gera þennan dag
að einu af kennileitum íslenskrar
sjálfstæðisbaráttu. Mér tókst fljót-
lega að troða mér fram á gangstétt-
arbrúnina gegnt dyrum Alþingis-
hússins þar sem ég var stöðvaður
af lögreglukeðjunni.
Fljótlega eftir að ég hafði tekið
mér stöðu þarna varð ég var við
að byijað var að henda eggjum og
jafnvel smásteinum í Alþingishúsið
og varð mér ljóst að þeir sem að
þessu stóðu hlutu að standa
skammt fyrir aftan mig og
skyggndist ég því um. Sá ég þá að
þarna var samankominn hópur ung-
menna, sem stóðu fyrir þessum
aðgerðum. Ég sá að sumir sóttu
skotfæri að styttu Jóns Sigurðsson-
ar en aðrir köstuðu. Þetta var á
að giska hópur 10 drengja og í
hópnum var einn fullorðinn maður
en hinir allir úr hópi þeirra sem
þekktir voru að því að standa fyrir
aðför að lögreglustöðinni á gaml-
árskvöld sem tíðkaðist mjög á þess-
um tíma. Það sem mér fannst furðu-
legast var að lögregla sem mér virt-
ist að mundi eiga hægt með að fjar-
lægja þessi ungmenni, sýndi enga
tilburði í þá veru og einu mennimir
sem ég varð var við að reyndu að
tala við strákana og fá þá til að
hætta gijótkastinu, voru nokkrir
frammámenn verkalýðshreyfíngar-
innar. Menn úr hópi hinna harðsvír-
uðu kommúnista Gísla Jónssonar.
Rétt í þessu gerðist það að dreng-
ur um eða innan við fermingu gerði
hróp að einum þekktum lögreglu-
þjóni sem þama var. Þetta varð til
þess að viðkomandi lögregluþjónn
reif sig lausan og rauf þar með lög-
reglukeðjuna til þess að reyna að
elta drenginn.
Af þessu tilefni gerðist sá furðu-
legi atburður að lögreglan gerði
fruntalega árás á það fólk sem
þama stóð og hafði ekki gert annað
af sér en að óska þjóðaratkvæða-
greiðslu um inngöngu í NATO.
Voru nú kylfur látnar ríða mis-
kunnarlaust á þeim sem fremstir
stóðu og hlutu margir slæma pústra
og jafnvel svöðusár svo að ríflega
blæddi.
Ég er ekki einn um það að álíta
að þessi árás Iögreglunnar hafi átt
mestan þátt í því sem síðar gerðist
þennan dag.
Við þennan atburð breyttist and-
rúmsloftið á Austurvelli. Það átti
þó eftir að breytast enn meir þegar
hópi hvítliða úr Heimdalli var hleypt
út úr Alþingishúsinu. Þeir bám
hjálma og kylfur og armborða og
var þeim nú orðið mál að beita
kylfunum.
Svo sem vænta mátti æstist leik-
urinn við þetta og höfðu margir,
jafnvel rólyndismenn, gaman af að
hafa endaskipti á þessum piltum.
Næsti kafli í mistakakeðju yfír-
valda þennan dag var nú skammt
undan en það var þegar lög og regl-
ur voru brofnar með því að hefja
án viðvörunar táragasárás á mann-
ijöldann sem stefnt hafði verið á
Austurvöll.
í þessari árás sem jafnframt var
fylgt eftir með barsmíðum lögreglu
hlutu margir sár og jafnvel friðsöm-
ustu menn gripu steinvölur eða
annað lauslegt til þess að sýna í
verki andúð sína á því sem hér fór
fram.
Hitt má hveijum réttsýnum
manni vera ljóst að skipulagt of-
beldi þennan dag kom aðeins úr
einni átt, þ.e. frá stjómvöldum og
þjónum þeirra.
Gísli Jónsson dregur enga dul á
hversu geðshræringin lék hann hart
í sambandi við atburðina 30. mars
1949 enda hvarflar að manni að
hún hafí sett varanlegt mark á
dómgreind hans að því er snertir
mat á þessum atburðum.
Hann kemur jafnvel með söguna
um viðsnúning bijóstmyndar Jóns
Sigurðssonar rétt eins og þar sé
um óupplýst mál að ræða.
Enginn þarf að segja mér að
Gísla Jónssyni sé ekki kunnugt um
að eftir að ákveðinn þingmaður
Sósíalistaflokksins hafði alsaklaus
legið undir þeim ásökunum um ára-
tugi að hafa snúið við þessari mynd,
játaði einn þekktur borgari og
NATO-sinni nú fyrir nokkrum ámm
að hafa verið valdur að þessum
verknaði og látið sér í léttu rúmi
liggja þótt öðmm væri um kennt.
Svo sem vænta mátti ber frásögn
Gísla Jónssonar af aðdraganda at-
burðanna 30. mars 1949 harla lítinn
svip þess grandvara fræðimanns
sem við höfum kynnst í þáttum um
íslenskt mál í Morgunblaðinu. Svo
sem þeir muna sem komnir vom
til vits ára þegar þessir atburðir
gerðust höfðu verkalýðsfélögin fyrir
30. mars skorað á meðlimi sína að
fella niður vinnu þann dag en
mæta á Austurvelli til þess að mót-
mæla aðild íslands að Atlantshafs-
bandalaginu.
Hins vegar höfðu forystumenn
stjómarflokkanna skorað á sína
fylgjendur að ganga til vinnu sinnar
þennan dag eins og ekkert hefði í
skorist.
Það var því ekki fyrr en að
morgni hins 30. mars sem forysta
NATO-flokkanna gerði sér ljóst
hversu sterk andstaðan var gegn
fyrirhugaðri inngöngu í Atlants-
hafsbandalagið og hvílíkt áróðurs-
legt áfall það yrði þeim er Austur-
völlur fylltist af mótmælendum
þrátt fyrir áskomn þeirra til al-
mennings um það að fólk skyldi
halda sig að venjulegum daglegum
störfum þennan dag.
Nú vom góð ráð dýr. Aðeins örfá-
ar klukkustundir til stefnu til þess
að vefa einhvem þann blekkingar-
vef sem að haldi mætti koma.
Áróðursmeistarar NATO-flokk-
anna bmgðu nú við og á örskömm-
um tíma var prentaður aragrúi
dreifimiða sem blaðsöludrengir
hlupu með um götur bæjarins þar
sem foringjar NATO-flokkanna
þriggja skomðu á stuðningsmenn
sína að Qölmenna á Austurvöll
þennan dag, þvert ofaní það sem
þeir höfðu áður gert.
Svo örvæntingarfull vom við-
brögðin að við lá að brotist væri inn
á auglýsingaskrifstofu Ríkisút-
varpsins svo sem þáverandi auglýs-
ingasijóri útvarpsins, frú Valgerður
Tryggvadóttir, skýrði frá í blaða-
grein fyrir nokkmm ámm, einmitt
í svari til Gísla Jónssonar.
Þetta var vissulega snjallt her-
bragð enda því blákalt haldið fram
enn í dag að meirihluti fólksins á
Austurvelli, fólksins sem barið var
með lögreglukylfum og svælt burt
með táragasi, hafí verið friðsamir
NATO-sinnar komnir saman til að
veija Alþingi.
Ekki skal því neitað að bmgðið
hafí fyrir einstaka broslegum atvik-
um í sambandi við þessa annars
dapurlegu atburði.
Þannig sagði Hannibal Valdi-
marsson sem þá var einn af hörð-
ustu andstæðingum NATO frá því
í blaðaviðtali að hann hefði í upp-
hafí þingfundar staðið út við glugga
ásamt Olafí Thors.
Sem þeir stóðu þarna heyrðu
þeir skyndilega Qöldasöng og var
sungið Óxar við ána. Þá gaf Olafur
Hannibal olnbogaskot og sagði:
„Koma mínir menn, syngja ættjarð-
arsöngva." En í því streymdi lið
NATO-andstæðinga inn á völlinn.
Höfundur er yGrlæknir á Selfossi.
Að láta fara í súgínn
eftír Árna Helgason
í uppvexti mínum var brýnt fyrir
bömum og unglingum að fara vel
með. Fara vel með dýrin, fara vel
með allt sem þau eignuðust og
hefðu undir höndum, henda engu
sem not væri að og þótt smátt
væri eignast og á lengri tíma, þótti
dyggð að geyma, því þetta gæti
komið síðar að gagni. Enginn fór
svo í ferðalag að hafa ekki snæris-
spotta og margir bættu hníf við.
Og það sannaðist æ að rétt var á
minnt. Og svo að fara vel með allan
mat. Hann væri gjöf guðs og við
lásum þá í bókum um bágindi
manna út um allan heim, og ég var
ekki gamall þegar ég óskaði þess
að ég gæti gefíð þessum svöngu
sem mamma las um, svo sem helm-
ing úr diskinum mínum. Þó fátækt-
in væri mikil vorum við svo glöð,
og hver gjöf, hversu smá sem hún
var, var okkur dýrmæt. Og við
fundum fljótt að margt smátt gerir
eitt stórt og við litum á bækumar
okkar, sem fáar voru, sem helgi-
dóm. Það var synd að skemma og
eyðileggja hlutina. Reyna að láta
ekkert fara í súginn.
Oft lít ég til baka og sérstaklega
þegar ég sé kæruleysislega farið
með hlutina. Skuldum vafin þjóð
fótum treður verðmætin. Og þó
jafnvel í smáu sé, vitandi að margt
smátt gerir eitt stórt. Stjómendur
landsins fjarlægjast jafnt og þétt
að fara vel með, bera ábyrgð, og
fyrirtæki á vegum lands og þjóðar
sigla í sama farið. Og allt miðar
að því að gera stórt smátt. Þetta
getur ekki leitt til famaðar né
sparnaðar. Fólk er hætt að taka
þingmennina alvarlega þegar það
sér í kjarabaráttu vinnandi manna,
Ámi Helgason
hversu þeir sem skammta eiga og
barma sér eru á fullri ferð sjálfír
að ná sem mestum veraldarauði og
komast í aðstöðu til að bera mörg-
um sinnum meira úr býtum en sá
„Oft lít ég til baka og
sérstaklega þegar ég sé
kæruleysislega farið
með hlutina. Skuldum
vafin þjóð fótum treður
verðmætin.“
sem auðæfin skapar með huga og
hönd.
Það er talað um að menn verði
að stilla kröfum í hóf og spara en
þeir sem hávaðasamastir eru í þeim
efnum fara þveröfuga leið. Og þar
er kannski ekki verið að hugsa um
þótt sálinni sé fómað og orð biblí-
unnar kæfð, hvað gagna manninum
peningamir ef samviskan er ekki í
lagi og þegar upp er staðið þá fara
menn ekki að lokum með auðæfin
í kistunni. Getur verið að þjóðholl-
ustan sé svona hörmulega á niður-
leið. Margar hugsanir koma til
manns í öllum þessum vinnudeilum
og þjarki.
Ugg setur að þegar fyrirtæki sem
eiga að vera stoðir þjóðfélagsins
hrynja hvert af öðru og aðalatriðið
virðist vera að koma undan, svilqa
undan skatti o.s.frv. Getur þetta
gengið. Nei, en byijunin á spamaði
og góðri meðferð verður að koma
ofan frá. Og þótt sumt sé lítið til
að byija með þá má með góðr með-
ferð og réttum huga mikið bæta
og auka í þjóðfélaginu. Hún er allt-
af ný vísan hans Jónasar Hallgríms-
sonar: Bera bý, bagga skoplítinn,
hvert að húsi heim, en þaðan koma
ljós hin logaskæru, á altari hins
göfga guðs.
Að vera sannur íslendingur í dag
er kannski erfitt, en samt lífsspurs-
mál. Verðum við ekki að fara að
hugsa? Erum við hætt að syngja
fullum hálsi:
Ég vil elska mitt land?
Höfundur er fyrrverandi
símstöðvarstjóri i Stykkishólmi.