Morgunblaðið - 06.06.1989, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 6. JÚNÍ 1989
Öldrun - hvað?
eftir Ingu Margréti
Róbertsdóttur
Almenningur hefur komist að
raun um að heilbrigt lífemi, þ.á.m.
hreyfing af ýmsu tagi er nauðsyn-
leg, til að halda heilsu og kröftum
sem lengst. Líkamsstarfsemi og al-
menn fæmi einstaklingsins minnk-
ar með aldrinum, og því mikilvægt
fyrir þá sem eldri em að stunda
líkamsþjálfun á einn eða annan
veg. Hvernig getur sjúkraþjálfun
dregið úr áhrifum líkamlegrar
hrömunar? Hvað gerir sjúkraþjálf-
ari á öldrunarlækningadeild?
Líkamlegar breytingar
Ýmsar breytingar éiga sér stað
í stoðkerfi líkamans. Allir vöðvar
rýma með aldrinum, vöðvafmmur
rýma og sumar hverfa. í stað þeirra
sem hverfa kemur trefja- og fituvef-
ur. Virkni svokallaðra hvatbera
skerðist svo_ orkunýtingin er ekki
sem skyldi. Úrkölkun beina er mjög
algeng og beinum hættir til að
brotna við minnsta álag. Úrkölkun
er talin 4 sinnum algengari hjá
konum en karlmönnum og talið ér
að 30% kvenna yfir 65 ára séu með
úrkölkun. Slitbreytingar verða í
liðamótum. Bijóskið á liðflötum
beina eyðist. Þannig verður liðurinn
verr til þess fallinn að taka þunga
og mæta álagi, því bijósk endumýj-
ast ekki. Allur bandvefur, eins og
í liðböndum og sinnum, missir
teygjanleika og mýkt. Minna bein-
magn í líkamanum og minnkað
vökvamagn í bijóskþófum hryggjar
veldur því að fólk lækkar með aldr-
inum.
Rannsóknir í Skafitafellssýslum:
mun eldri en lax og
hrygnir mjög oft
Rannsóknir á sjóbirtingi í ám í Skaftafellssýslum hafa leitt í Ijós að
hann hrygnir oft, 5-6 sinnum, jafn vel oftar og elstu birtingar sem
fundist hafa voru ellefu ára gamlir. Auk þess ganga þeir nokkrum sinn-
um í ámar sem geldfiskar og hafa einstakir fiskar sem athugaðir hafa
verið gengið allt að niu sinnum í ána. Þama skilur vemlega milli sjó-
birtings annars vegar og frændans laxins hins vegar, sem nær mun
lægri aldri og hrygnir yfirleitt aðeins einu sinni, en nokkrir tvisvar
og sárafáir þrisvar.
„Sjóbirtingurinn hefur lítið verið
rannsakaður og því var Iítið vitað
fyrir um svona lagað. Það var því
engan veginn ljóst við hveiju var að
búast, en þetta eru merkilegar niður-
stöður, sjóbirtingurinn er merkilegur
fiskur," sagði Magnús Jóhannsson
fiskifræðingur Veiðirnálastofnunnar
á Selfossií samtali við Morgunblaðið.
Hann sagði enn fremur, að erfitt
væri að svara spumingum eins og
hvers vegna þetta og hvers vegna
hitt, því málið virtist flókið. Geld-
birtingar nærist mikið, en kynþroska
sjóbirtingar taki lítið æti í ánum og
hagi sér að því leyti líkt og laxinn.
En hvers vegna sjóbirtingur hefði
eiginleika til að lifa fremur af hiyng-
ihgarferð gæti verið samspil ýmissra
þátta sem þyrfti að athuga betur.
„Þetta með aldurinn og hrygningar-
getuna er alvanalegt á þeim slóðum
sem um ræðir, þetta er alveg sérstak-
ur sjóbirtingur sem þarna finnst,
hann er nærri einráður og það er
mikið af honum, kynþroska birting-
amir eru þetta 3 til 18-20 pund,“
sagði Magnús enn fremur.
Þau áhrif sem verða á taugavef
er að taugafrumum fækkar í heila
og þyngd heilans minnkar. Þetta
hefur einkum áhrif á viðbragðs-
flýti, viðkomandi er lengur að
bregðast við áreiti. Ýmsar líffræði-
legar breytingar verða á skynfær-
um ökkar, þ.e. augum, eyrum, lykt-
arlíffærum og bragðlaukum. Augun
missa sína hárfínu aðlögunarhæfni
og heyrnardeyfa er algeng. Lyktar-
skyn þverr og bragðlaukum fækk-
ar, hvort tveggja veldur gjaman
lystarleysi.
Öndunarvöðvamir slappast og
bijóstkassinn verður stífari, einnig
verða hrömunarbreytingar í
lungnavefnum sjálfum. Þetta veldur
því að úthald minnkar og lungun
þola illa álag. Afkastageta hjarta
og æðakerfis minnkar og algeng-
asta afleiðingin ér bjúgmyndun. Því
er hreyfing mjög mikilvæg til að
örva blóðrásina.
Áhrifa gætir einnig á meltingar-
veginn og rýmar hann og minni
vöðvastyrkur hægir á þarmahreyf-
ingum og fæðan er því lengur að
• meltast og færast niður meltingar-
veginn. Öldmn hefur áhrif á rúm-
mál þvagblöðrunnar og því finnur
gamalt fólk gjaman fyrir tíðum
þvaglátum og bráðri þvaglátarþörf
jafnt á degi sem nóttu.
Við þjálfun aldraðra verður
sjúkraþjálfari að taka tillit til ofan-
greindra þátfa.
Sjúkraþjálfun
Ljóst er að méð aldrinum minnk-
ar mótstöðuafl líkamans gegn sjúk-
dómum og að aldraðir eru lengur
að ná sér en yngra fólk. Því verður
að sýna þolinmæði og hafa góðan
tíma til þjálfunar og framfara.
Hægt er að hægja á áhrifum líkam-
legrar hrömunar á ýmsan hátt með
sjúkraþjálfun. Taka má dæmi um
einstaklihg með slitgigt. Þá eyðist
liðbijóskið og einkennin em verkir,
vöðvar rýma í kringum liðinn og
liðurinn stirðnar. Sjúkraþjálfarinn
notar aðferðir sjúkraþjálfunar til
að draga úr einkennum sjúkdóma
eins og slitgigtar með því að hota
ýmsar tegundir æfínga, nudd, notk-
un ýmis konar rafmagnstækja sem
Inga Margrét Róbertsdóttir
„Líkamsstarfsemi og
almenn færni einstakl-
ingsins minnkar með
aldrinum, og því mikil-
vægt fyrir þá sem eldri
eru að stunda líkams-
þjálfun á einn eða ann-
an veg. Hvernig getur
sjúkraþjálfun dregið úr
áhrifiim líkamlegrar
hrömunar? Hvað gerir
sjúkraþjálfari á öldr-
unarlækningadeild?“
draga úr verkjum, bæta blóðrás og
fleira. Æfingar styrkja vöðva og
hægja á úrkölkun og vöðvarýmun.
Því er æskilegt að einstaklingurinn
þjálfi sig daglega á einn eða annan
hátt s.s. hreyfi alla liði líkamans
og ganga bæði stiga og á jafn-
sléttu. Hjálpartæki eins og stafur
getur minnkað verki í baki og auk-
ið jafnvægi í göngu.
Aldraðir koma inn á öldmnar-
lækningadeildir ýmist af heimili
sínu eða af sjúkahúsum. Á öld-
runarlækningadeild fær viðkom-
andi þá þjónustu sem er fyrir hendi
ogýinna þar saman ýmsir faghópar
s.s. félagsráðgjafar, hjúkmna-
rfræðingar, iðjuþjálfar, læknar,
sjúkraliðar og sjúkraþjálfarar.
Sjúkraþjálfun á öldmnarlækninga-
deild er einn þáttur í þeirri meðferð
sem aldraðir einstaklingar fá sem
veikjast á sjúkrahúsum. Starf
sjúkraþjálfara er margbreytilegt,
sem felst í einstaklingsmeðferð,
hópæfíngum, vali á hjalpartækjum,
fræðslu og ýmislegt fleira. Á
sjúkrahúsinu sér sjúkraþjálfari um
æfingar í samráði við lækni. Sjúkra-
þjálfari skoðar sjúkling og ákveður
síðan meðferð allt eftir eðli sjúk-
dóms og ástandi sjúklings. Æfing-
amar miða að ná auknum styrk og
hreyfanleika. Þjálfun eykur fæmi
hins aldraða til að takast á við dag-
legt líf að nýju. Þegar líður að heim-
ferð þarf að fara í heimilisathugun,
lagfæra og útvega hjálpartæki ef
þarf svo einstaklingurinn geti lifað
sem auðveldustu lífi heima hjá sér.
Með hugtakinu fæmi er m.a. átt
við getu fólks til að framkvæma
athafnir daglegs lífs, s.s. að komast
á fætur, klæða sig, matast, ferðast
um o.fl. Forsenda þessa er að hafa
ákveðna líkamlega og andlega getu.
Veikindi, sjúkdómar og slys hafa
oft áhrif á fæmi aldraðra er þá
markviss sjúkraþjálfun áhrifavald-
ur þess hvort einstaklingur geti
dvalist á heimili eða þurfi að vist-
ast á stofnun. Hægt er að hjálpa
einstaklingum með skerta fæmi
með þjálfun og útvegun hjálpar-
tækja sem auðveldar þeim að lifa
daglegu lífi og léttir umönnun
þeirra. Þetta geta verið stafir,
göngugrindur, spelkur, handföng,
salemisupphækkanir o.fl.
Oftast virðast aldraðir ekki vilja
fara inn á stofnanir fyrr en í fulla
hnefana. Það eitt að halda heimili
heldur við fæminni og gefur lífinu
tilgang. Fólk hefur þá hlutverki að
gegna. Nauðsynlegt er að gera öldr-
uðum kleift að njóta ævikvöldsins
að lokinni langri starfsævi. Margir
aðila vinna að því að létta líf aldr-
aðra sem búa heima. Ýmsa þjón-
ustu er hægt að fá heim s.s. heimil-
ishjálp, heimahjúkmn o.fl. Einnig
er hugsað um félagslega þáttinn.
Nauðsynlegt er fyrir aldraða eins
og aðra að fara út og-sjá aðra.
Ýmis samtök sjá um skemmtanir,
leikfimi, dans, hannyrðir, spila-
mennsku o.fl. Þessum mikilvæga
þætti sinna margir aðilar s.s. sam-
tök aldraðra, kirkjusöfnuðir, dag-
vistarstofnanir á vegum sveitarfé-
laganna o.fl.
Höfundur er löggiltur sjúkraþjálf-
arí og starfar á Landspítalanum.
Þórir S. Gröndal skrifar frá Flórída
Raunir físksalans
Ekki þarf að segja ykkur, sem
lesið dagblöðin og gleypið í ykkur
útvarpsfréttir eins og bara íslend-
ingar gera, að markaður fyrir
fískinn ykkar héma í henni
Ámeríku hefir verið heldur bág-
borinn undanfarin eitt eða tvö ár.
Ameríka, sem alltaf var okkar
bezti markaður. Af hveiju hefir
þetta gerzt?
Vinsældir fiskmetis jukust á
ámnum 1983—1986, aðallega
vegna þess, að læknar og aðrir
vísindamenn gáfu út skýrslur um
það, að gott væri fyrir kroppinn
að fá í sig fisk. Sagt var einnig,
að slæmt væri að borða feitt ket.
Fisksalar gátu í hvomgan fótinn
stigið út af ánægju, og hækkuðu
strax allt verð. Þeir héldu, í ein-
feldni sinni, að um aldur og ævi
myndi hinn bandaríski neytandi
halda tryggð sinni við sjávarmeti,
og myndi neyzlan halda áfram að
aukast um ókomna framtíð.
Aukin sala í Ameríku og hækk-
andi verð framkölluðu framboð á
nýjum fisktegundum, sem aldrei
áður hafði heyrzt um, sérstaklega
frá Suður-Ameríku og Eyjaálfu.
Sumar tegundimar vom mjög
líkar þorski, og vom auk þess
miklu ódýrar en sá guli. Þorsk-
framleiðendur, með Islendinga í
fararbroddi, ringlaðir af sölumet-
um og hæsta verði, sem þekkzt
hefði, urðu stórir upp á sig. Þeir
töldu víst, að íbúar hins vestræna
heims myndu bíða í biðröðum eft-
ir því að geta keypt þorsk. Þeir
sáu fram á glæsilega framtíð, og
flýttu sér að eyða væntanlegum
gróða.
En Adam var ekki lengi I
Paradís. Eftir því sem fískurinn
varð dýrari, efuðust Ameríkanar
meira og meira um það, að það
væri þess virði að hressa upp á
hjartað og skrokkinn almennt með
því að éta fiskmeti. Almenningur
hér sem annars staðar er einnig
nýjungagjam og erfitt að halda
fólki við sama hlutinn lengi. Sífellt
er verið að auglýsa eitthvað nýtt
í gogginn, því af nógu er að taka
í þessu Gósenlandi. Fiskur féll í
skuggann og vinsældir hans
dvínuðu.
í fyrra var sérstaklega erfitt
ár fyrir físksölufyrirtæki hér
vestra. Þau lágu flest með miklar
birgðir, og vegna stórfelldra verð-
lækkana töpuðu þau stórum fúlg-
um. Mörg fyrirtæki hafa farið
pent á hausinn. Svo bættist það
við, að nú magnaðist alls kyns
áróðurgegnfiskáti. Sumirfisksal-
ar héldu því fram, að kjötframleið-
endur stæðu á bak við eitthvað
af andróðrinum.
Herferðir þessar voru af ýmsu
tagi, og fjölmiðlar voru í essinu
sínu, því hér var hægt að rífa
niður og ófrægja heilan iðnað, og
hræða lýðinn umleið. Versta at-
Iagan kom í norðausturhluta
landsins, en þar hafði orðið mikil
sjávar- og strandmengun í sumar
er leið. Var því nú haldið fram,
að mikill hluti þess fisks, sem á
boðstólum væri í búðum og á veit-
ingahúsum, væri hættulegá
mengaður. Voru nefnd dæmi um
veikindi og dauðsföll af fiskáti.
Fisksalar voru máttlausir að
benda á, að sáralítill hluti fisksins
væri veiddur á mengunar-slóðun-
um. Enginn hlustaði á þá en salan
snarminnkaði.
Hér í suðrinu ásökuðu fíöl-
miðlar fisksala um að svindla á
neytendum með því að rang-
merkja fisktegundir, þ.e. að selja
ódýrar tegundir sem dýrari og
eðlari fiska, og plata þannig kaup-
endur. Meðal annars var dylgjað
með það, að ódýr fiskur eins og
karfí væri seldur sem „red snap-
per“, sem hér þykir herramanns-
matur. Grálúða var sögð hækkuð
í tign og seld sem koli eða flúra.
Víst er um það, að svona hlutir
viðgangast hér, en málið var blás-
ið upp og gert úr því miklu meira
en efni stóðu til. Almúginn, sífellt
á verði og óöruggur með sig, hélt
sig frá físki. Salan minnkaði.
Á síðustu mánuðum hefir verið
mikið rætt um það í blöðum og
sjónvarpi, að ekki sé veijandi að
selja mikið af fískmeti því, sem
neytt er í landinu án þess, að
opinbert fiskeftirlit fylgist með
vinnslu þess og flutningi. Allur
innfluttur fiskur er háður eftirliti
af einhveiju tagi, en það, sem
veitt er í landinu, er oft hægt að
verka og selja án þess að neitt
eftirlit sé með því haft.
Á hveiju ári, í marga áratugi,
hafa verið borin fram frumvörp á
þingi í Washington um skyldumat
á öllum fiski, eins og í gildi hefir
verið í mörg ár í lq'öt- og alifugla-
iðnaðinum. Einhverra hluta vegna
hefir ekkert frumvarp náð fram
að ganga. Sumir halda því fram,
að félag fiskframleiðenda (Natio-
nal Fisheries Institute) hafí staðið
þar á móti og talið, að kjör-fisk-
mat og almennur agi innan iðnað-
arins séu nægilegt aðhald í gæða-
málum. Þess skal getið, að
íslenzku fyrirtækin hér, Cold-
water og Iceland Seafood, hafa
haft kjör-fiskmat (Voluntary Fed-
eral Inspection) í áratugi.
Ekki er hægt að skilja við þessi
mál án þess að minnast á sér-
vandamál íslenzku físksalanna í
Ameríku. Hér er auðvitað átt við
kvalræðið mikla, hvalamálið. Það
er næstum grátbroslegt, hvernig
við íslendingar höfum getað
klúðrað þessu máli. Síðan sam-
þykkt var á Alþingi íslendinga
1983, með eins atkvæðis meiri-
hluta, að hætta skyldi hvalveiðum,
höfum við sokkið dýpra í þetta
fen, sem við sjálfir sköpuðum. Það
er eins og fullan mann hafi dreymt
þann draum.
Þetta mál hefir skaðað mark-
aðsaðstöðu íslands mikið, og er
enn ekki séð fyrir endann á því.
Það sem verra er, þá hefir hvala-
málið sundrað íslenzku þjóðinni.
Það hefir og gleypt í sig dýrmæt-
an tíma forráðamanna og jeiðtoga
landsins, sem hefðu getað notað
hann betur við að bjarga efna-
hagnum eða ferðast. Við getum
aðeins vonað, að einhver lausn
fáist, og að okkur takist að snúa
vöm í sókn.
Það leynist engum, sem með
markaðsmálum íslendinga fylgj-
ast, að hlutur Ameríkumarkaðs
hefir minnkað mikið á undanföm-
um ámm. Veikur dollari hefir
gert það að verkum, að fiskurinn
hefir leitað á markaði í Evrópu
og Japan. Einnig veldur hér miklu
um, að bylting hefir orðið á flutn-
ingi á ófrystUm fiski í stómm stíl.
í auknum mæli beina íslenzkir
físksalar athyglinni til lands hinn-
ar rísandi sólar. Ekkert er við það
að athuga og sjálfsagt að reyna
að hjálpa Japönum að seðja
hrognahungur sitt.
En það má ekki gleyma því
uppbyggingarstarfi og þeirri fíár-
festingu, sem átt hefir sér stað í
Bandaríkjunum. Markaðurinn þar
hefir verið uppistaðan i freðfiskút-
flutningi íslendinga í rúm 30 ár.
Andvirði þess fisks, sem þar hefir
verið seldur, hefir staðið undir
hinum öfundsverðu lífskjömm
íslenzku þjóðarinnar í áratugi.
Það væm mikil mistök að van-
rækja þennan mikilvæga markað
vegna tímabundinna erfiðleika og
óhagkvæmrar gengisskráningar.
Höfundur er ræðismaður íslands
í Suður-FIórída ogiram-
kvæmdastjórí lijá Bsksölufyrír-
tækiáMiami.