Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1988, Blaðsíða 19

Jesúítatrúboði fer fyrir fylkingn indiána og annarra innfæddra paraguaya, sem bera Kristslíkneski. Þetta er af atriði úr
kvikmyndinni Missíon, sem sýnd var fyrr á árinu í Háskólabíói.
því að baki sem framleitt var í Evrópu.
Þeir gátu smíðað allt sem nðfnum tjáði að
nefna ef þeir fengu fyrirmyndir gripanna.
Stjórn
Indíánamir voru frábitnir vinnu og varð
því að skipuleggja störfin vel og líta eftir
þeim. Hverjum mánni, einnig bömum, var
úthlutað sínu starfi og vom umsjónarmenn
yfir hveijum vinnuhópi. Meðfram störfunum
var fólkinu séð fyrir nægilegri hvíld og
skemmtunum og stundum var heilum dög-
um varið til veiðiferða.
Fatnaður var heldur fábreyttur og miðað-
ist við það sem nauðsynlegt var. Nautakjöt
var helsta fæðutegundin og te dmkkið með
matniim. Indíánamir vom vandir á að
stjóma borgum sínum sjálfir, undir eftirliti
Jesúítanna sem gengu eftir því að yfírmenn
væm virtir eins og þeim bar. Borgarstjóri
hafði fulltrúa sér til aðstoðar og lutu umsjón-
armenn stjófn þeirra. Fulltrúar borgarstjóra
áttu að fylgjast með hverri þeirri fjölskyldu
sem bjó á þeirra yfirráðasvæði, heimsækja
menn og vanda um við þá sem ekki stóðu
vel í stöðu sinni en verðlauna hina. Kosið
var í allar stöður í desemberlok og hinir
nýkjömu embættismenn vom settir í stöður
sínar á nýársdag. Spænska stjómin stað-
festi síðan kosninguna.
Yfírumsjón með öllu höfðu jesúítamir.
Þeir vom tveir eða þrír í hverri borg.
Spænskir jesúítar vom ekki nógu margir
til að skipa allar þessar stöður og var því
fenginn liðsauki frá öðmm Evrópulöndum.
Jesúítamir gættu þess frá upphafi að
afla sér ekki óvinsælda svo og að blanda
ekki trúarbrögðunum inn í óskyld mál. Refs-
ingum yarð stundum að beita, oftast
vandarhöggum sem brotamanninum vom
greidd úti á torgi, misjafnlega mörg eftir
því hvert brotið var. Blóðskömm og fóstur-
eyðing vom talin einhver alvarlegustu brotin
og lá við slíku tveggja mánaða fangelsisvist
í jámum, en „ævilöng“ fangelsisvist við
morði en hún var í reyndinni aldrei lengri
en tíu ár. Dauðarefsing var ekki til. Gætt
var eins mikillar mildi og auðið var við refs-
ingar enda kom það aldrei fyrir að indíán-
amir gerðu uppreisn gegn prestum sínum.
Þó vom ekki nema tveir eða þrír prestar
til eftirlits í sex eða sjö þúsund manna borg-
um.
Varnarmál Og Her
Hervamir þurfti til að veija borgarbúa
fyrir árásum villtra indíána og þrælaveið-
ara. Var því herflokkur í hverri borg og
nutu þeir þjálfunar spænskra liðsforingja.
Riddaralið var kjami vamarhersins. Yfirfor-
ingjar liðsins vom alltaf spænskir og hafði
prestur eftirlit með hveijum hérflokki. Fyrir
kom að landsstjórnin kvaddi hermenn úr
Jesúítaborgunum til herþjónustu og þóttu
þeir góðir og trúir hermenn.
Trú Og Siðgæði
Mikið var gert til að vernda indíánana
fyrir löstum og sjúkdómum Evrópúmanna
og þess vegna máttu aðkomumenn ekki
koma inn í nema fáar af borgum Jesúíta.
Siðgæði reyndist á lægra stigi í þeim borg-
um sem opnar vom ferða- og landvinninga-
mönnum en hinum.
Jesúítar gerðu það að skilyrði fyrir trú-
boði sínu í Suður-Ameríku að litið væri á
indíánana sem alfijálsa menn. Annarsstaðar
þvinguðu Spánveijar þá til vinnu fyrir sig
og leiddi það til þess að indíánamir hötuð-
ust við útlendingana og höfðu óbeit á trú
þeirra. En þar sem indíánamir áttu allt sjálf-
ir í Jesúítaborgunum, kom slíkur vandi ekki
til sögupnar.
Dagurinn í Jesúítaborgunum hófst á
messu og lauk með kvöldbæn. Sálmasöngur
var almennur, einnig við vinnu. Böm sóttu
trúfræðslu á hveijum morgni og fullorðnir
einu sinni í viku. Guðsþjónustur vom stór-
fenglegar, kórar sungu og hljómsveitir léku.
Helgigöngur vom famar um götumar á
dýradegi og páskum. Vitnisburðir biskupa
em enn til frá þessum tímum og greina
þeir frá trúaráhuga og uppbyggilegu lífí
indíánanna.
Heilsuvernd
Hreinlæti í Jesúítaborgunum stóð langt
framar því sem gerðist í spænskum borgum.
Þar vom náðhús og skolpræsi niður í ámar
og vom þau þrifín reglulega.
Farsóttir bámst þó stundum inn í indíána-
byggðimar og urðu fjölda manna að bana,
enda höfðu þeir engin mótefni gegn smit-
sjúkdómum.
Fullkomín sjúkrahús, að þeirra tíðar
hætti, vom ekki til í borgunum enda var
þeirra að jafnaði ekki þörf. Þegar farsóttir
geisuðu var slegið upp sjúkraskýlum og
bræðrafélög kirkjunnar tóku að sér hjúkr-
un. Þó vom föst sjúkraskýli í hverri borg
og störfuðu þar bræður úr einhvetjum regl-
um kirkjunnar sem kannað höfðu lækninga-
mátt jurta eins og algengt var í vísindafélög-
um Evrópu.
ÚTBREIÐSLA TRÚBOÐSINS
Árið 1609, sama ár og fyrstu jesúítamir
hófu starf sitt í San Ignacio, höfðu prestar
verið sendir inn á landssvæði annarra indí-
ánakynþátta til þess að reyna að kristna
þá, en það gekk erfíðlega. Indíánarnir þar
vom villtari en Guaraní-kynþátturinn og
drápu þeir nokkra af þessum trúboðum.
Loks tókst þó að koma af stað starfí sem
ekki mistókst á Santa Fe-svæðinu, þótt indí-
ánamir þar vaeru ekki heldur nein lömb að
leika sér við. Árið 1768 var búið að koma
á laggimar fimmtán litlum borgum handa
þeim og var þá í fyrsta sinn komið á friði
í þessu geysivíðlenda og ókortlagða héraði.
Vom nú byggðir þar skólar og mönnum
kennd tónlist og akuryrlq'a.
Prestarnir í Paraguay sóttu einnig fram
til norðurs, þangað sem nú er Chiquitos-
hérað í Bólivíu. í San José stendur enn
geysifögur kirkja, prestahús og skóli við
torg borgarinnar. Sennilega em þau hús
betra dæmi en nokkurt annað um það hvem-
ig umhorfs hefur verið í borgunum við
Paraná forðum.
Allmargar trúboðsstöðvar vom reistar
suður af Buenos Aires, hjá kynþáttum sem
nefndust Patagóníumenn. Þeir vildu í fyrstu
alls ekki setjast að í borgum en þó höfðu
horfumar batnað í því efni þegar jesúítar
vom reknir burt úr nýlendum Spánveija í
Suður-Ameríku.
Endalok Tilraunarinnar
Frekar mátti segja að Paraná-borgimar
væm vel stæðar en auðugar. Nautahjarðim-
ar vom að vísu geysistórar en það hafði
ekki mikla þýðingu þar sem hægt var að
veiða eigendalausa gripi á víðavagni. Auk
þess þurftu borgimar að standa undir þó
nokkmm útgjöldum.
En vegna þessarar velgengni komst upp
sá kvittur bæði á Spáni og í Paraguay að
íbúar borganna vissu um gullnámur sem
þeir nytjuðu á laun og leyndu þessari tekju-
lind fyrir yfírvöldunum. Vom gerðir út
leiðangrar til að komast að hinu sanna um
þetta en þeir höfðu ekki erindi sem erfíði.
Meðal þeirra gróusagna sem breiddar vom
út um jesúítana var sú að þeir ætluðu að
nota herflokka borganna til að hrifsa í sínar
hendur völdin í landinu og bola nýlendu-
stjóminni frá. Engar lygasögur vom of
ótrúlegar til þess að óvinir jesúíta í Madrid
tryðu þeim ekki. Árið 1766 tóku menn sam-
an ráð sín um að telja Karli III trú um að
jesúítar hefðu ákveðið að steypa honum af
stóli og fá yngri bróður hans völdin í hend-
ur. Saman við þessa sögu var ofíð heilli.
flækju af öðmm lygasögum sem áttu að
sannfæra menn um samsæri jesúíta til vald-
aráns. Leiddi þetta að lokum til þess að
jesúítar vom reknir burtu bæði frá Spáni
og spænsku nýlendunum.
Jesúítunum í Paraguay var sagt að vera
reiðubúnir til brottfarar 3. júlí 1767. En
jarlinn í Buenos Aires aftók það með öllu
og sagði ekki hægt að flytja jesúítana burtu
fyrr en eftir ár þar sem hann þyrfti að afla
sér hundrað og fjömtíu presta í stað jesúít-
anna. Var nú allt gert til að fá presta en
Evrópuprestar vom ekki ginnkeyptir fyrir
að flytja vestur um haf til þess að boða
villtum indíánum trú. En í aprílmánuði 1768
hafði náðst í nógu marga presta. Og þar
sem jarlinn var eins og fleiri sannfærður
um uppreisnaráform jesúíta, lagði hann af
stað með 1500 manna herflokk til að flæma
þá burtu.
í rauninni hefðu borgimar getað varist.
Þær höfðu íjölmennasta herliðinu í allri
Suður-Ameríku á að skipa og leiðin til borg-
anna lá um fmmskóga og mýrlendi sem
Evrópuhermenn hefðu alls ekki komist yfir.
Yfirmenn trúboðsins hefðu ekki þurft annað
en veifa hendi og þá hefði streymt á vett-
vang fjölmennt herlið sem gjörþekkti hvem
blett í mýrlendinu og skógana eins og lóf-
ana á sér. En Guaraní-indíánum hafði verið
kennt að jesúítar hlýddu Spánarkonungi.
Og það var einmitt það sem þeir gerðu.
Síðustu jesúítamir fóm þó ekki fyrr en
í júlí 1770 og jafnvel þá var einn eftir, Sig-
ismund Aperger, læknir og lækningajurta-
fræðingur, fæddur í Innsbmck 1678. Ef til
vill var það frægð hans í læknislist sem
bjargaði honum frá brottrekstri, en þegar
þetta gerðist var hann kominn í kör.
Saga Jesúítanna í Paraguay var hetjuleg.
Ameríski söguritarinn prófessor Herbert E.
Bolton'skrifaði um þá: „Þeir fóm fylgdar-
lausir út á meðal heiðingjanna, á staði sem
jafnvel hermenn hefðu forðast. Þeir áttu á
hættu, hvenær sem var, að heyra hræðilegt
stríðsöskur eða sjá eyðandi elda um miðja
nótt... Píslarvættið gat leynst bak við
næsta leiti... Og þegar þeir loksins horfð-
ust í augu við það, mættu þeir því með
upphafinni hetjulund."
Þegar menn reyna að draga lokaniður-
stöðu af dvöl jesúítanna í Paraguay, verða
þeir að hafa það hugfast að þessi tilraun
þeirra hafði ekki verið til lykta leidd þegar
hún beið svo hryggilegan endi. En þar sem
þessir lifnaðarhættir höfðu náð að festa
rætur, eins og í Paraná-héraði, tókst að
varðveita hina innfæddu, tungu þeirra og
menningn, en þar sem þeir vom upprættir,
eins og í Patagóníu og Chaco, var heilum
kynþáttum eytt. Víðlend svæði í miðri Suð-
ur-Ámeríku, þar sem merki um mannabyggð
sjást nú aðeins sem dreifðir punktar á-kort-
inu, vom áður þakin borgum undir umsjón
jesúíta, svæði þangað sem ferðamenn gátu
farið án þess að eiga á hættu líkamsárásir
og gist í hveijum áfanga ferðar sinnar í
friðsælum borgum sem nutu vemdar Guar-
aní-lögreglumanna. í styijöldum þeim sem
heijuðu land þetta svo lengi á 19. öldinni,
hmndi allt í rústir og fólkið tvístraðist.
En þrátt fyrir allt líta menn svo á að
starf jesúíta í Paraguay hafí verið einstakur
kafli í nýlendusögu Evrópu. Þar var ekki
aðeins stofnað nýtt þjóðfélag í fjarlægum
frumskógarhémðum, heldur einnig menning
sem sambærileg er við menningu inkanna.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9. JANÚAR 1988 19