Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1988, Blaðsíða 10

JT u R G L A. T JL 1 S_
T U N N I
Inngangsorð eftir
ÞORSTEIN
ANTONSSON
Tvítugur piltur sigldi frá Islandi til náms í Danmörku
seint um haustið 1703 og skrifaði meðan á sigling-
unni stóð ritgerð sem væri um 40 síður í meðalstórri
bók, oftast kölluð Lof Lyginnar en sjálfur gaf hann
ritgerðinni ekki heiti. Ritgerðin hefur varðveist til þessa
dags og hefur verið gefin út einu sinni, 1915, í Banda-
ríkjunum á vegum Comell-háskóla og þá í umsjá
Halldórs Hermannssonar bókavarðar þar. Hún er til í
frumriti, einkar læsilegu, og nokkrum afritum sem sjá
má af að ritgerðin hefur farið manna á meðal víða
um land á 18. öld og fram á þá 19du. Af einhverjum
ástæðum hefur þessi ritsmíð ekki komist á prent hér-
lendis, sennilega vegna vangetu manna til að nálgast
efni hennar án þess að láta hindurvitni fyrri tíðar
manna slá ryki í augu sín. Kann að vera að varnaglar
höfundar í eftirmála hafi einnig villt mönnum sýn.
Það er skemmst frá að segja að ritgerð Þorleifs
Halldórssonar er stórskemmtileg aflestrar og hin læsi-
legasta þegar komist hefur verið fyrir framandleikann
sem stafar af fomri stafsetningu og rittáknum. Og
það er ekki rétt, sem haldið hefur verið fram að lítt
könnuðu máli, að Lof Lyginnar — allmargir kannast
við nafnið — sé að mestu eftirlíking afLofi Heimskunn-
ar, allmiklu lengri ritgerð sem Hollendingurinn
Erasmus frá Rotterdam ritaði tæpum tveimur öldum
fyrr, ritgerð Þorleifs er fullnýt skáldskaparfræði enn-
þá, auk þess sem hún er afar knöpp í byggingu og
efnið meira en lengdin gefur til kynna. Ritgerð Eras-
musar verkar á mig sem helst til yfirlætislegur vaðall,
hún getur varla talist hafa staðist tímans tönn. Hall-
dór Hermannsson ritar: „Skopádeila Þorleifs Halldórs-
sonar Mendacii Encomium eða Lof Lyginnar tilheyrir,
strangt tiltekið, þeirri grein bókmennta sem kölluð
hefur verið trúðskaparmál (Fool literature). Heitið á
rót sína að rekja til bókarinnar Narrenschiff Sebast-
ians Brants er út kom í fyrsta sinn 1494 í Basel og
til ritverka sem beint og óbeint eiga rætur að rekja
til Ijóðsins sem bókin dregur heiti af..
Lygin heldur uppi vörnum fyrir sig í ritgerð Þor-
leifs og segir hann í eftirmála að hann hafi valið sér
efnið vegna þess að hann hefði ekki getað ímyndað
sér annað erfiðara. En sjálf segir Lygin: „Hér fer ég
þá á flakk, ein gömul gyðja, sem kölluð er Lygi,
kannské mörgum ókunnug, en það er þó sannast, að
ég ætla flestir hafi reynt nokkuð af mínum kröftum
og verkunum. Og þykir mér nú fyrst gott til að hlakka
að ég heft fengið svo hentugan tíma til míns áforms
sem aldrei hefur fyrr í manna minnum verið: á ég það
að þakka kallinum gamla föður mínum, sá er því ork-
að hefur, að á þessari öld er orðinn svo mikill fjöldi
vors liðs að mig rekur sjálfa í roga stans; og þess
vegna hressi ég upp hugann, og byija þessa predik-
un . . .“
Þorleifur Halldórsson fæddist að Dysjum á Álfta-
nesi 1683, dó liðlega þrítugur og var þá orðinn rektor
Hólaskóla. Ferill hans var ævintýri líkastur. Svo virð-
ist sem maður hafi gengið undir manns hönd að koma
þessum afburðamanni til mennta og verka, fyrst sókn-
arpresturinn þar eð Þorleifur var af fátækum kominn,
þá Jón Vídalín biskup, og eftir að Þorleifur hélt utan
til náms og hrakti með skipinu til Noregs gerðist hann
aðstoðarmaður konunglegs sagnritara þar, Þormóðs
Torfasonar. Er hann hélt frá Noregi til Hafnar eftir
þrlSS'd mánaða dvöl hjá Þormóði kom hann Þorleift á
framfæn við ýmsa þjóðkunna menntamenn í Dan-
mörku.
Þorleifur ritaði á latínu fimm ritgerðir á námsárun-
um í Höfn, sá um útgáfu rita, m.a. Þormóðs Torfasonar.
Hann varð magister í heimspeki 1710 og hafði þá
aldrei þurft að greiða skólagjöld. Mesti bókasafnari í
Danmörku á þessu skeiði, lögfræðingurinn Christian
Reitzer, skaut skjólshúsi yfir Þorleif í þrjú ár. Reitzer
ritar 1710 um hann 27 ára gamlan í bréfi: „ .. .Auk
þess munu vart vera margir menn lærðari honum á
íslandi: já, hiklaust má telja hann meðal hinna ágæt-
ustu andans manna á Norðurlöndum, og þekki ég fáa
sem standast honum samjöfnuð um næmleika, minni
og prúðmennsku sem og náttúrlega skilningsgáfu. Og
er hann því mikils metinn af kennurum sem öðrum
er honum kynnast. “
Þorleifur orti nokkur ljóð. En þá hefur allt verið
talið af frumsömdu efni eftir hann. Og á íslensku er
ekki vitað um önnur skrif frumsamin af Þorleifi Hall-
dórssyni en Lof Lyginnar sem hann ritaði á latínu en
þýddi sjálfur síðar.
Hér er gripið niður nærri upphafi hinnar miklu
ræðu. Lygin hefur þá fjaliað um uppruna sinn og ætt-
erni. Hún segir:
LofLygiiinar
Nú hefi ég rausað nokkuð fyrir yður um ætt
mína og fæðingarstað, svo og um fyrsta
flaggið [sem] ég setti upp þegar ég fór úr
föðurgarði og gjörði mitt fyrsta þrekvirki.
Nú á ég eftir að segja yður frá notum þeim
og gagni sem allt mannkynið af mér hefur.
Ekki þurfi þér að stara á mig fyrir þetta
því þó yður þyki það ólíklegt þá skal ég svo
klárlega reka það framan í yður að þér
skuluð verða hissa. Og fyrst ætla ég nú að
bevísa að það sé mér að þakka að nokkrar
manneskjur fæðast og eru til á jörðinni.
Það rfiunuð þér hundrað sinnum verða
Eftir ÞORLEIF
HALLDÓRSSON
að meðkenna að allir menn eru ljúgarar;
því það segir Daði hinn fróði, hvem þér
kallið kóng og spámann verið hafa. Gáið
nú að hvað vítt og breitt þetta tekur. Það,
sem er svo eiginlegt einni tegund og það
tilheyrir henni allri en öngvum öðmm, það
fráskilur sömu tegund frá öðmm hlutum.
Nú er lygin öllum mönnum sameiginleg sem
ég strax bevísaði; hún heyrir og öngvum
til nema mönnum einasta, með því aðrar
skepnur hafa eigi forstand eður skynsemi
til að ljúga. Allt annað hvað maðurinn gjör-
ir, það hafa önnur dýr sameiginlegt með
honum. Þau hrærast, þau ganga, þau sjá,
þau heyra, þau sitja og standa, vaka og
sofa, þenkja og endurminnast, allt eins og
maðurinn; ef eigi öll þá samt nokkrar þeirra
tegundir. Maðurinn talar; hin dýrin tala og
með sínum hætti, og papagöenn lærir að
tala manna mál. Maðurinn kann að hlæja
og það segja nokkrir að honum sé eigin-
legt; en hafið þér ekki séð hundana hlæja
líka þá þeir flaðra uppá húsbændur sína?
Alleinasta að Ijúga, það kann enginn nema
sú ypparlegasta skepna sem er maðurinn.
En það er mergur málsins að lygin er svo
sem eitt kenniteikn með hveiju manneskjan
aðgreinist og þekkist frá hinum auðvirði-
legri dýrunum. Nú er yður þá annaðhvort
að gjöra að meðkenna það þér séuð ljúgar-
ar ellegar að neita því að þér séuð manneskj-
ur, með því að allir menn eru lygarar sem
reglan segir; og verður þá annaðhvort þess-
ara að vera. Og sjáið þér nú sjálfir hvað
mikið þér eigið mér að þakka sem er það
að þér eruð manneskjur.
En þetta er þó enn nú lítið hjá því að
menn nýta sér gott af mér um allan sinn
aldur. Því það sjáum við á ungbömunum
að strax sem þau kunna að hjala og þá þau
gjöra nokkuð sem eigi skyldi og móðirin
eður fóstran fínnur að því einu sama þá
kennir náttúran sjálf þeim að forsvara sig
með smálygum, stundum að þræta fyrir,
stundum að bera sökina uppá aðra, stundum
að afsaka sig með einhverjum smáskreytum,
og þetta verður þeim að liði og fer svo fal-
lega sem eigi væri af þeim að vænta á
fyrstu ungdómsárum. Svo nákvæmlega hef-
ur náttúran farið að því að innplanta það
fyrst hjá manneskjunni sem til mestu þarfa
kann að koma.
Nú kemur mér af þessu til hugar sú
spuming sem eigi varðar alllítið um að vita,
hvort það komi meir af náttúm eða vana
að vera lyginn. Hvar til ég svara svo að
hér má hvorugt annars missa heldur nær
maður er lundlæginn til nokkrar konstar
þá verður vaninn að gjöra það sem til vant-
ar. Og að sönnu vill hér mikið til því sá er
enginn fullkominn lygasmiður sem eigi get-
ur svo spunnið lygina upp úr sjálfum sér
sem kóngulóin vef sinn. En að ég komi aft-
ur til máls míns þá svo sem það að menn
strax á unga aldri bytja að ljúga, svo helst
það og svo lengst við sem von er á þar eð
mannlegt samkvæmi í heiminum kynni ekki
einn dag án lyginnar að standast. Að þetta
sé svo á sig komið, vil ég bevísa af því að
hvort sem maður vill um hönd hafa bókleg-
ar konstir eður ýmisleg handverk (sem er
það tvennt er veröldinni og mannlegu lífi
viðheldur) þá þarf þar ætíð til nokkum lyga-
blending. En áður en ég þetta með bevís-
ingum staðfesti þá gætið að hversu vítt og
breitt það tekur sem ég kalla að ljúga: sem
er eigi aðeins með berum og opnum orðum
að mótsegja sannleikanum heldur og svo
með útvortis hegðan, skikki og ásýnd láta
sýnast öðru vísi en í sannleika er eður og
láta sem eigi sé það sem þó er og þvert á
móti láta sem það sé sem þó ekki er, hvað
allt er réttkölluð lygi. Svo sem vér lesum
hjá skáldinu Claudiano að þegar stjömu-
meistarinn Archimedes gjörði sér eina
sphæram eður hringahvolf eftir himinsins
hlaupi þá kallaði himnaguðinn Jupiter það
upploginn himintunglahrjng, hrósandi þar
með þessu smíði. í sama máta, þegar höfuð-
skáldið Virgilíus talar um farfaða ull þá
segir hann hún ljúgi upp á sig ýmislegum
litum (af því hún var eigi svo lit í fyrstu og
af náttúrunni).
Af svoddan lygi em öll þau helstu hand-
verk og þær prýðilegustu konstir fullar; því
að hvað gjöra þeir annað sem þá auðvirði-
legu hluti, svo sem tré og jám, tin og leir,
og annað svoddan, yfirklína með silfri og
gulli eður og með ýmislegum forkostulegum
farfa svo það skuli hafa ásýnd annars málms
heldur en í raun réttri er og selja svo þetta
út, ekki án merkilegs ábata. Og þó er þar
svo langt frá að þetta sé lastað, að menn
halda því meir af einum handverksmanni
sem hann hefur á þessu betri tök. Það skal
og ekki títt sjást að það hús sé útvalið til
gleðskaps eður gestaboða né nokkrar mann-
legrar lystisemi í hveiju svoddan lygaskin
eigi glansar fyrir augum manna. Hvað gjöra
farfarnir annað, og sérdeilislega málararnir
sem svo artuglega apa eftir náttúmnni, og
þó samt í öllu þessu er þeirra handverki
hrósað, vegna þess nytsemi og lystisemi,
og því forfamari sem þeir em í þessu lyga-
pijáli því meir hrósar verkið sínum meistara.
Eg vil nú eigi tala um þá sem smyija og
farfa andlit sitt og hár svo þeir sýnist fríðir
og ljúga svo upp á sig annarri ásýnd en
náttúran hefur þeim gefið. Og samt sækja
allir eftir svoddan. 0g hver sem eigi vill
þann hópinn fylla, hann er á þessum dögum
haldinn einn msti.
En að ég eki tali margt um handverkin,
til hverra minna mun þykja koma, þá flýti
ég mér nú til bóklegra konsta sem em þær
réttu fríkonstir hveijar allir þeir sem vitað
hafa haldið hið stærsta sælgæti mannlegs
lífemis, þær eð uppfræða æskuna en
skemmta ellinni, prýða meðlætið og hug-
svala mótlætinu. Og þessar einu sömu svo
ypparlegar konstir em mestan part gjörðar
af lygi og kunna valla án hennar að lærast
eður skiljast. Sem og eigi heldur er von þar
allar þessar konstir em í fyrstunni upp-
fundnar og innkomnar. Því að ef Adam og
Eva hefðu eigi hlýtt lyginni heldur blifið
fast við sannleikann þá hefðu þær til einsk-
is gagns verið og má þess enn nú menjar
sjá því að þess heimskari sem einn er og
veit síður af neinum lærdómi þess minna
kann hann með art að ljúga. Og hér af
kemur í sama máta að þegar hitt lífið kem-
ur sem fullkomið er og þessi öld er úti þá
munu og bóklegar listir dvína. Hvers vegna,
má ég spyija, nema vegna þess að þá verða
allir á eitt sáttir af því enginn lýgur þá
öðmm á móti sem alltíð skeður þegar menn
þrætast á að þá verður annar hvor að ljúga.
En þetta er nú svo víst að eigi þarf
bevísinga við og því flýti ég mér til að telja
upp áðurnefndar listir og að sýna hvað sér-
hver þeirra nýtir sér af lyginni. Og fyrst tek
ég uppá Grammatica eður þeirri konst sem
höndlar um sérhver orð mannlegrar ræðu.
En með því að hún er heldur vegur og undir-
búningur til lærdómsins heldur en sjálfur
lærdómurinn þá hefur hún minni lygar í sér
en hinar aðrar, þó samt sem áður, svo oft
eitt orð tekst í annarlegri meiningu og víkur
frá sinni fyrstu og réttu meiningu svo oft
er þar nokkur lygi með blönduð.
Sjáum nú því næst rethoricam, eður tals-
konstina, sem kennir lipurt og prýðilega að
tala. Það þori ég að segja að hennar mesti
partur er eigi gmndvallaður nema á bara
lýgi, svo sem til dæmis þá menn segja að
himinn og jörð heyri og sjái, sólin blygðist,
sjórinn reiðist, staðurinn kunni að bera vitni
um verkið, maðurinn brenni af kærleika,
og þúsund fleiri svoddan orðtæki. Að ég
nú eigi tali um það þegar maður talar þvert
um huga sinn hvað að er ein sú stærsta
ræðunnar prýði. Hver sem nú væri svo djarf-
ur að hann vildi taka öll svoddan lyga
málfæri burt úr talskonstinni, hann mundi
að sönnu verða haldinn hengjandi helgiþjóf-
ur.
Nú í þriðja máta er logica eða disputatiu-
konstin sem þeir segja að þess vegna sé
uppfundin að menn kunni með disputatium
að uppgmnda og fínna hvað satt og rétt
er. En ég segi þvert á móti að hún er til
þess þjénanlegust að kunna vel að ljúga og