Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1988, Blaðsíða 11

lygina að forsvara, því sá kann enginn vel
að disputera sem eigi hefur lært að halda
rangri meiningu fram og forsvara hana á
móti sannleikanum; og væri eigi það þá
yrði engin disputatia manna á meðal. Og
þetta er það sama sem hin eðla konst logica
kennir. Hér til nefni ég í fjórða máta lög-
spekina, um hveija hið sama er að segja
að sá er eriginn góður lagamaður sem eigi
veit eins að veija rangt mál og rétt og að
fella og reisa einn og hinn sama mann fyr-
ir sömu sök. Og megi þér sjálfir nærri geta
hvaða ljúgkænsku þar til muni þurfa að
snúa svo málinu á allar síður. Og þeir, sem
. þetta gjöra, eru af hveijum manni heiðraðir
og forþéna sér þar með æma peninga.
Hugleiðið nú með sjálfum yður hvað vel og
lystiíega þessir mínir þénarar muni lifa sem
svo em haldnir og hafðir í hávegum af hveij-
um manni, þar hinir einföldu og sannsögulu,
sem allt segja eins og þeir meina, eru foragt-
aðir og að hatri hafðir. Og þar hinir eru
allstaðar velkomnir sagðir, og með gleði
innboðnir eins og væru þeir nýlega af himni
ofan komnir. Þar mega þessir óttast að
þeir muni verða að fara á húsgang og deyja
úm síðir í frosti og hungri bæja á milli og
koma þeim þá sannindin til næsta lítils.
Þá er í fimmta máta að minnast á stjömu-
konstina sem með öllum rétti má kallast
ein himnesk konst þar húri upplyftir manns-
ins augum og þekkingu frá jarðarduftinu
til að skoða hásæti guðanna og þess fögru
gimsteina. Þau miklu ljós veraldarinnar. En
munu þá nokkuð stjörnumeistaramir, og
þeirra list kunna að vera og viðhaldast fyr-
ir utan lygi? Þar er langt fjærri. Því að
fyrir utan almennilegar villur og yfirsjón
sem þeim jarðnesku hlýtur stundum uppá
að koma þá þeir vilja grennslast um það
himneska (um hvað ég vil að sinni eigi
margt tala), þá leika þeir sér að því í sínum
bókum og dikta á heiminn aðskiljanlega
hringa, svo sem jafndægrahringana, sól-
merkjahringinn og sjóndeildarhringinn, sem
þó aldrei eru í náttúrunni skapaðir. Þeir
segja og að sólin' formyrkvist þá það er þó.
víst að sólin aldrei missir sitt skin i sjálfri
sér þó mönnum sýnist svo vegna skuggans
sem á milli ber. Item segja.þeir að sól, tungt
og stjömur gangi upp og niður hvað eigi
er satt því þau eru alltíð ja&i hátt frá jörð-
inni, hvert í sínu hvolfi, hvað sem oss þar
um sýnist. Mér mun eigi tjá að tala um það
almennilega orðtak, að svo og svo margar
sólir séu af himni, það sé tungleysa, og
annað svoddan. En þó vil ég spyija, hvar
er sólin og tunglið þegar þau eru af himnin-
um? Þar sólin alleina er að þeirra eigin sögn
29 sinnum stærri en‘ öll veröldin, sjór og
jörð til samans. Það er og kátleg lygi að
sólin renni í æginn eins og hún muni dýfast
í sjóinn, svo sem þá glóandi jám er hert í
nó. Og er þetta enn nú eftir af þeim heiðnu
bábiljum og lygakenningum, að sólin biynni
hestum sínum í Vesturhafi. Enn framar er
það skrýtilegt, að þeir tala um fjögur hom
jarðarinnar, heimskaut, og annað þvílíkt,
eins og væri jörðin sköpuð sem kotruborð
með ijórum homum, fljótandi ofan á sjón-
um, en himninum væri tjaldað þar uppyfir,
og hann lægi svo á sjónum utan um jörð-
ina. Hvað hið sama er gild hundrað vætta
lygj-
Ég þori nú eigi að tala um það orð sem
í hvers manns munni sveimar, að þeir tala
um sólargang, stjömugang etc. þar þó Cop-
emicus og hans tilhangendur hafa á þessari
öld nóglega, bevísað að það sé jörðin sem
gengur og veltist en sólin með öllum stjöm-
unum standi kyrr og gangi hvergi jafnvel
þótt mönnum svo sýnist, eins og þeim sem
sigla með landi fram sýnist landið ganga
fyrir en skipið kyrrt standa því augun ljúga
það að þeim ef skilningurinn eigi vissi bet-
ur. Um þetta (segi ég) þori ég eigi margt
að dæma því ég veit hvað Galilæo varð, að
hann var settur í sjö ára fangelsi af pápísk-
um fyrir það hann hélt með Copernici
meiningu og mátti um síðir hana afsveija.
Læt ég því aðra dæma um þessa stjörnu-
meistaranna lygi. En hins vil ég djarflega
geta hversu þeir vísvitandi leika sér að
lyginni þá þeir dikta að á himninum séu
aðskiljanleg dýr, svo sem hrútur, uxi, krabbi,
leon, flugdreki, steingeit og önriur mörg
skrímsli sem valla hafa sést á jörðunni, enn
síður á himnum og aldrei hafa þar heldur
verið. Nú veit ég þér segið að stjörnumeist-
arar verði þetta að gjöra svo aðrir skilji þá
og svo þeir geti tiltekið viss pláss á himnin-
um. Vel og gott (svara ég þar til) það er
mér nóg og það er það ég kappkosta að
bevísa, að allar konstir þurfi mín nauðsyn-
lega með og kunni eigi án mín auðveldlega
að trakterast né öðrum að kennast.
Næst eftir stjörnulistina er nú í sjötta
máta lækniskonstin, öngvu óþarfari en hin
með því hún forvarar mannanna líkami frá
sóttum og sjúkdómum og læknar þá nær
þeir eru uppáfallnir og svo sem heldur sálun-
i’ '
um aftur þá þær ætla af líkamanum að
flýja. En þessi konst er þó mér að þakka,
því að svo sem það að hefði ég eigi verið
þá hefði hennar aldrei not verið svo held
ég henni og við magt enn nú því fyrir utan
það að læknismeistaramir iðuglega Ijúga
að þeim sjúku til að lokka þá og ginna að
taka heilsubótarmeðölin þá er það merkilegt
sem sá ypparlegi spekingur Plato segir að
einn læknir megi og eigi að ljúga að sinum
patient, allt fram í rauðan dauðann, og lofa
honum aftur sinni heilsu svo hann örvinlist
eigi fyrr en öndina þrýtur. Og eftir þessu
boðorði sýnist mér að lygin sé sú seinasta
huggun og hugsvölun sem einn læknir kann
að gefa þeim sjúka.
Nú kem ég í sjöunda máta til þeirra sem
mér er best við og mest er markið að; það
eru þeir andríku menn og þau furðuverk
náttúrunnar sem skáld kallast. Er svo
mælt að þeim fylgi mikill andakraftur, svo
sem einn þeirra sagði um sig að hann gæti
kveðið tunglið niður af himni, stöðvað renn-
andi vötn og rekið stjörnumar til baka með
sínum skáldskap. Og að sönnu, séu þar
nokkur hálfgoð til í veröldinni þá eru það
skáldin. En hvar af hafa þau allan þennan
sinn kraft, nema af skáldskapnum? En á
hveiju er hann grundaður nema á lyginni?
Og þess vegna eru skáldunum sérdeilislega
lygakenningar tileignaðar; þess vegna kall-
ast og kveðlingarnir diktar að uppdiktunin
(það er, með berum orðum að segja, lygin)
er svo sem líf og sál skáldskaparins án
hverrar allt er dautt og dofið, og þar fyrir,
þess meir sem einn kann meir að dikta upp
af sjálfum sér því betra skáld er hann reikn-
aður. Hinir aðrir, sem ljóð kunna að gjöra
en eigi dikta eður ljúga upp efninu, hafa
eigi þá æru að heita skáld heldur nefnast
þeir hagmæltir, hvað latínskir kalla versific-
atores. Og er það merkilegt að skáld hafa
svo vel hjá Grikkjum sem Rómveijum sitt
nafn af því orði sem merkir að gjöra eða
digta upp nokkuð af öngvu.
Hér vil ég nú eigi margt tala um það
lygaleyfi sem skáldin hafa framar öllum
öðrum mönnum hvað menn kalla ýkjur;
þegar þeir gjöra af hinum allra minnstu
hlutum svo stórt sem bæði væri himinn og
jörð; af einu minnsta sandkomi heilt fjall
og af mýflugunni einn úlfalda. Nú vil ég á
þennan hátt álykta og argumentera. Allar
ýkjur eru lygi. Nú er það víst að ýkjur eru
skáldskaparins mesta prýði: svo fylgir það
þá á eftir að lygin eintómis er skáldskapar-
ins mesta prýði. Þessu vil ég hér við bæta
hvað mikið þeir eiga þá lyginni að þakka
um hveija skáldin yrkja drápur og loflcvæði
til að halda á loft þeirra ódauðlega mann-
orði hvað alltíð hefur verið í miklu gengi,
allra helst hjá furstum og stórherram, þeim
sem sjálfír hafa nokkuð merkilegt aðhafst.
Loksins og í áttunda máta kem ég til
sjálfrar heimspekinnar sem philosophia
nefnist; jafnvel þótt ég nú alla reiðu hafi
af þessu miklu aflokið þar eð allar hinar
bóklistirnar, sem nú hefi ég talið, innifelast
einnin undir hennar nafni. En öll heimspek-
in er tvöföld, annaðhvort sú sem grennslast
eftir náttúra hlutanna eður í annan máta
sú sem siðar og lagar mannsins líf og fram-
ferði. Um hveija helst þessara sem vér nú
tala viljum þá er það víst að hún hefur sinn
upprana af lygnum dæmisögum. Er það og
sögn flestra lærðra manna að þeir fyrstu
heimspekingar hafi eigi verið aðrir en skáld-
in; hver þegar þau sáu að sú örðuga og
torlærða speki mundi eigi auðveldlega með
beram orðum rúm finna hjá fávísum almúga
og hans veikum skilningi þá fundu þeir
uppá það ráð að þeir svo sem innvöfðu og
sveipuðu spekinnar kenning í uppdiktuðum
dæmisögum og lygahistorium; og þegar
almúgafólkinu þótti nú gaman að læra þess-
ar diktanir þá numdi það undir eins (þó svo
sem ekkert afvitandi) spekinnar og visdóms-
ins fræði sem hulin lágu í svoddan dæmisög-
um. Og sýnist svo sem þeir merkilegustu
spekingar, Pythagoras, Aristoteles, Plato,
og aðrir fleiri, hafi hér af tekið upphaf síns
lærdóms og að þeirra speki, sem þeir öðram
kenndu, hafí ekki verið annað en svoddan
fornra dæmisagna réttur skilningur og út-
þýðing.
Nóg eru að sönnu dæmin sem þetta kunni
að sanna; en það yrði næsta of langt þau
öll upp að telja. Aðeins vil ég á tvö eður
þijú minnast. Hversu artuglega hafa þeir
farið að útmála heimsins sköpun og fyrsta
aldur í þeirri dæmisögu um Saturnum og
Jovem! Hvar verður nákvæmlegar fyrir sjón
sett tímans og aldanna ásigkomulag heldur
en í þeirri sömu lygisögu? Svo sem þegar
Satúmus átti að gleypa í sig alla sonu sína
og spýja þeim upp aftur. Hvað mun það
merkja annað en að tíminn og tíðin eyðir
öllu þvi sem í tímanum fæðist og skapast
og kemur svo annað nýtt í þess stað svo
að eins hlutar undirgangur er annars upp-
koma. Og (þó kímilegt þyki á að heyra)
hvað munu þeir hafa meint með það, að
Satúmus hafí gelt foður sinn himininn, ann-
að en þetta að eigi skapast neinir aðrir
hlutir af himinsins verkan heldur en í önd-
verðu skapaðir vora. Eða hvað mun það
vera að eldaguðinn Vulcanus var uppfóstr-
aður af vatnagyðjunum og þegar hann eldist
þá smíðaði hann himnakónginum Jovi reið-
arþramur! Sannlega eigi annað en það að
þeir gömlu hafa viljað þar með kenna að
skraggur og reiðarþramur kæmu af eldi og
vatni þegar eldshitinn og vatnskælan stríðir
hvort á móti öðra í loftinu. Svoddan lyga-
dæmi kynnu að teljast upp hópum saman
með hveijum þeir gömlu vísindamenn hafa
alla náttúraspekina útmálað og af hveijum
hún er til vor komin. Ei er minna vert um
það hversu þeir hafa alla siðaspeki og lifnað-
arins boðorð í svoddan upplognum dæmisög-
um framsett svo sem þá þeir dikta um laun
þau og straff sem guðimir hafa ýmsum til-
lagt; um hvað ég vil innan skamms nokkuð
meira segja. En á meðan vísa ég ykkur til
Eddu. Lesið hana og gaumgæfið. Og skuluð
þér í hinni römmustu Hárslygi og Lokalygi
fínna hina djúpsettustu speki. Því enginn
má vera svo ær að hann ætli þeir gömlu
muni annaðhvort sjálfir hafa trúað eða vilj-
að láta trúa þeim lygum svo sem orðin sjálf
og frásagnirnar hljóða; heldur hafa þeir
haft þar undir fólgna vísdómsmeining. Og
hefðu þeir eigi þetta bragð brúkað og tekið
aðstoð hjá lyginni þá veit ég aldrei hvemin
vísdómurinn hefði plantaður orðið hjá svodd-
an ótömdu og óviðráðanlegu fólki sem þá
var í heiminum.
LES8ÓK MORGUN8LAÖSINS 9 JANÓA’R 1988 1