Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1988, Blaðsíða 18

1
ar illviðrakafli með sunnan og suðaustan
átt norður með írlandi og Skotlandi og
stendur í nokkra daga, nær hámarki seinni
part 10. febrúar með allt að því fárviðri og
miklum sjó.
Það sem eftir er af mánuðinum er illviðra-
samt vestur af Bretlandseyjum en yfir
íslandi og suður undir Færeyjar og-Skotland
er ríkjandi norðaustan átt, oft 7—9 vindstig.
! Eins og sjá má af þessum upplýsingum
þá hefur skipið strax fyrstu nóttina lent í
slæmu veðri, en það stóð stutt yfír og skip-
ið hefði ekki átt að vera í teljandi hættu.
Það er aftur slæmt veður út af Biscayaflóa
þann 29. og 30. janúar en ekki aftakaveð-
ur, svo að skipið hefði heldur ekki átt að
vera í mikilli hættu statt þar. Suðaustur af
írlandi er einnig slæmt veður þann 1. febrú-
ar, með 10 vindstigum, en það stóð stutt.
Hafi skipið ekki rekist á tundurdufl, sem
mikið var af á þessari siglingaleið, og farist
þannig, og staðið af sér þessi veður, sem
telja má líklegt, gæti það hafa verið suðvest-
ur af írlandi og Skotlandi á þeim tíma sem
þar geysa illviðri er ná hámarki með „allt
af því fárviðri og miklum sjó“ þann 10.
febr., sem fyrr getur. Ekki er ólíklegt að
skipið hafí farist í því fárviðri.
Af Skjölum
Á skipshafnarskrá sem til er í Þjóðskjala-
safni, dagsett og undirrituð af fulltrúa
bæjarfógetans í Reykjavík 22. febrúar 1918,
eru 6 menn skráðir á skipið auk skipstjóra,
en þeir voru þessir: Olafur Olafsson, stýri-
maður, fæddur á Akranesi, 37 ára, búsettur
í Vestmannaeyjum, Engelhardt .Holst
Svendsen, mótoristi, fæddur í Tönsberg, 28
ára, búsettur í Mjóafirði, Jóhann Jóhanns-
son, háseti, fæddur í Mjóafírði, 41 árs,
búsettur í Mjóafirði, Sigurður Einarsson,
háseti, fæddur í Málmey, 28 ára, búsettur
að Ríp í Skagafírði, Karl Lárusson, háseti,
fæddur í Norðfírði, 21 árs, búsettur að Nesi
í Norðfírði og Þorsteinn Jóelsson, mat-
sveinn, fæddur að Sanddalstungu í Mýra-
sýslu, 41 árs, búsettur í Reykjavík. Olafur
Sigurðsson, skipstjóri var 38 ára, fæddur í
Ólafsvík, búsettur í Kaupmannahöfn.
Ég hefí leitað í öllum dagblöðum, viku-
blöðum, mánaðablöðum, Almanaki Þjóð-
vinafélagsins og fleiri ritum sem gefín voru
út á þessum árum, en hvergi séð þess getið
að þetta skip hafí farist, eða hve margir
og hveijir hafí farist með því. Frá útgerðar-
a.ðila skipsins munu engin plögg vera til
varðandi útgerð þess' eða skipshöfn. Hjá
sýslumannsembættinu í Suður-Múlasýslu
eru engin skjöl frá þessum árum, en öll
skjöl frá þessu embætti munu liggja hjá
Þjóðskjalasafni, óaðgengileg og óflokkuð
allt frá árinu 1910.
Guðmundur Sveinsson á Neskaupstað
sem er mikill áhugamaður um sögu Norð-
fjarðar, benti mér nýlega á minnisbók Einars
Jónssonar hreppstjóra á Norðfírði á árunum
1918 til 1924, og nú er geymd í Skjala-
og myndasafni Neskaupstaðar. Einar skrifar
í þessa minnisbók sína árið 1919: „25.9.
sendi með M/K Reginn vátryggingarskýrslu
skipshafnar Rigmors ásamt vátryggingar-
f gjaldi hennar kr. 115,25 til sýslumanns."
Einnig skrifar hann í þessa minnisbók sína:
„19.10 sendi ég sýslumanni dánarskýrslur
hinna drukknuðu sjómanna ásamt tveimur
bréfum þeim viðvíkjandi." Einnig skrifar
hann: „8.11. sent sýslumanni með landpósti
dánarbætur hinna 5 drukknuðu sjómanna,"
en ekki verður séð á þessu hvort hann á
hér við skipshöfn Rigmors. Bréf hreppstjór-
ans til sýslumannsins liggja einhvers staðar
í skjalahaugnum hjá Þjóðskjalasafni, ef þau
eru þá til.
Þann 9. maí árið 1928 var í Kaupmanna-
höfn afhjúpað af Kristjáni konungi 10.
minnismerki um þá danska sjómenn sem
létu lífíð af völdum styijaldarinnar
1914—1918. Þetta mun vera eitt stærsta
minnismerki í Kaupmannahöfn. Það stendur
* við innsta hluta listibátahafnarinnar við
Löngulínu, skammt frá minnismerkinu um
Hafmeyjuna.
Á stöpul minnismerkisins eru greypt nöfn
þeirra skipa sem talin voru hafa farist af
völdum striðsins og nöfn þeirra manna sem
fórust með þeim. Þar er nafn mótorskonn-
ortunnar Rigmor og nöfn eftirtalinna
manna: Ó. (Ölafur) Sigurðsson, skipstjóri,
Ó. (Ólafur) Ólafsson, stýrimaður, hásetar:
K. (Karl) Lárusson, F. (líklega Frímann)
Guðnason, G. (Guðjón) Helgason (frá Vest-
mannaeyjum), T. (Þorsteinn) Jóelsson og
vélgæslumaður J. (Jóhann) Jóhannsson.
i Skráningarskírteini skipsins sem dagsett
er í Kaupmannahöfn 3. apríl 1917, þegar
Konráð Hjálmarsson kaupmaður á Norðfirði
kaupir það, er til á Þjóðskjalasafni. Á þetta
skráningarskírteini eru skrifuð, án dagsetn-
ingar eða undirskriftar, orðin: Skipið fórst
í Atlantshafí.
J esúítalýðveldið
í Paraguay
esúítalýðveldið í Paraguay, eins og það er stund-
um kallað, hefur dregið að sér athygli manna
síðastliðin 300 ár. Á tímabilinu rétt fyrir frönsku
byltinguna 1789 dáðust heimspekingar og aðrir
vitringar að því og töldu það hafa verið dæmi
Jesúítar settu það að
skilyrði fyrir trúboði
sínu í Suður-Ameríku að
litið væri á indíánana
sem alfrjálsa menn.
Annarstaðar þvinguðu
Spánverjar þá til vinnu
fyrir sig og leiddi það til
þess að indíánarnir
hötuðust við
útlendingana og höfðu
óbeit á trú þeirra. En þar
sem indíánarnir áttu allt
sjálfir í Jesúítaborgunum
kom slíkur vandi ekki til
sögunnar.
Eftir PHILIP CARAMAN.
Þýtt hefur
TORFIÓLAFSSON
um þjóðfélag með fullkominni stjóm. Á fyrra
helmingi 19. aldar töldu rómantískir menn
að þar hefðu liðið ljúfustu dagar nýrrar
kristni og enn síðar töldu forystumenn
verkalýðshreyfingarinnar að þar hefði verið
að finna fyrirmynd þess, hvernig sósíalískt
Evrópuríki ætti að vera.
TlLRAUNIN HEFST
Tilraunin hófst í desember 1609. Þá lögðu
tveir jesúítar af stað frá Asunción, höfuð-
borg Paraguay, til Guirá, sem þá laut
Spánveijum. Þeir sigldu upp Paraná-fljót,
byggðu borg á bökkum þess og söfnuðu
þangað índíánum sem bjuggu dreift á þeim
slóðum og voru fegnir að sleppa úr höndum
Spánveija og Portúgala sem ýmist þrælkuðu
þá eða guldu þeim lítil sem engin laun fyr-
ir erfiða vinnu. Spánveijar höfðu þá gefið
embættismönnum sínum í Suður-Ameríku-
nýlendunum fyrirmæli um að safna indíán-
unum saman í borgir svo hægt væri að
kenna þeim kristna trú og siði.
Á næstu 20 árum voru stofnaðar tuttugu
borgir af þessu tagi og bjuggu í þeim yfír
40 þúsund manns. Indíánarnir voru flestir
af Guaraní-þjóðflokki, friðsömu og vingjam-
legu fólki sem bjó áður í skógarkofum.
Þeir lifðu á dýraveiðum og lítilsháttar garð-
yrkju en áhöld höfðu þeir engin.
Þeir vom vel á sig komnir líkamlega,
þreklegir og liðugir í hreyfingum og oft
furðu ljósir yfirlitum. Þeir vom eingyðistrú-
ar en höfðu ekki skipulagða guðsdýrkun.
Sama ár fóm tveir aðrir jesúítar í suður-
átt frá Asunción og stofnuðu borg þar sem
árnar Paraguay og Paraná mætast. Hana
nefndu þeir San Ignacio (Guazú) og var hún
flutt til nokkmm sinnum þangað til 1668.
Þangað kom árið 1612, séra Roque Gonzál-
es, sem áður hafði starfað meðal Guaycurú-
indíána. Hann var allt í senn: arkitekt,
múrari og trésmiður og hann skipulagði
borgina og sá um smíði húsanna. Einnig
kenndi hann indíánunum að ræktajörðina.
Ennfremur skipulagði hann kirkjulífið í
borginni, kenndi mönnum sálmasöng og
vandi þá á kirkjulegt hátíðahald. Hann var
einlægur maður og vann fljótt traust indíán-
anna. Bróðir hans var landstjóri í Asunción
árið sem hann var sendur til San Ignacio.
Eftir sjö ára dvöl í San Ignacio tók séra
Gonzáles að færa út þetta nýja landnám
og stofnaði kringum tíu borgir til viðbótar
á svæðum sem nú ná inn í Argentínu og
Brasilíu. En árið 1628 drápu indíánar hann
og tvo aðra Jesúítapresta.
ÁRÁSIR Þrælaveiðara
Enda þótt jesúítamir yrðu fyrir nokkm
manntjóni, héldu þeir áfram að stofna borg-
ir fyrir indíánana og varð vel ágengt. Kirkjur
þeirra vom taldar standa jafnfætis því sem
best var gert á því sviði í Suður-Ameríku.
Þeir komu á fót kirkjukómm sem stóðu
kómm Evrópumanna lítt að baki.
Búskapurinn blómstraði, bæði hvað kvik-
fjárrækt og akuryrkju snerti og þeir fóm
brátt sjálfir að spinna og vefa bómull í fatn-
að handa sér og urðu innan skamms
aflögufærir að framleiðsluvömm.
En þá tóku þrælaveiðarar frá Sao Paulo
að sækja á þessar slóðir. Það var ótíndur
glæpalýður en dugmiklir bardagamenn og
unnu fyrir sér með því að veiða indíána og
selja þá til þrælkunar á plantekmm Bras-
ilíu. Þegar þeir vom búnir að heija nágrenni
Sao Paulo tíl hlítar, fóm þeir að leita á
borgir Jesúítanna. Jesúítar leituðu til Spán-
veija um vernd en þeim beiðnum var ekki
sinnt. Borgimar biðu hið mesta afhroð,
húsin vom brennd og íbúarnir fluttir burtu
svo að leggja varð niður nokkrar borganna
og flytja þá sem eftir lifðu til annarra borga.
Týndist margt indíánanna í þeim flutningum
því yfír erfítt land var að fara, fmmskóga
og beljandi stórfljót.
Þrælaveiðararnir færðu nú enn út kvíam-
ar og sóttu til fleiri borga og Spánveijar
létu sem ekkert væri þótt til þeirra væri
leitað. Indíánamir höfðu ekki annað til varn-
ar en kylfur og boga en þau vopn stoðuðu
lítt gegn ríðandi ræningjum með byssur og
blóðhunda.
Þar sem jesúítar sáu að til lítils mundi
vera að leita frekar á náðir Spánveija um
hjálp, sóttu þeir um leyfi til konungs til að
koma á fót vamarliði, vopnuðum byssum.
Þeir fengu það leyfi og þótt þeir biðu marg-
an ósigur í upphafi, tókst þeim loks að reka
stigamennina af höndum sér og gátu þá
farið að byggja upp það sem lagt hafði verið
í rústir. Kringum 1740 náðu syðri borgirnar
með bújörðum sínum næstum því þangað
sem nú er Porto Alegre. Stærsta borgarsam-
stæðan, sextán borgir alls, stóðu milli
Paraná og Uruguay.
SKIPULAG BORGANNA
Borgirnar voru skipulagðar eftir fyrir-
mælum Indlandsmálaráðsins. Fyrirmyndin
vom borgir Grikkja og Rómveija, bein stræti
og reglulegar húsaraðir. Oft vom strætin
hellulögð og stór torg á gatnamótum. Á
þeim stóðu kirkjurnar og sitt hvorum megin
við þær prestahús og kirkjugarðar. Fyrst
bjuggu indíánarnir í leirkofum en síðar vom
byggð steinhús með skífuþökum. Borgirnar
vom ævinlega byggðar á hæðum eða ásum,
þar sem fijósamt land var í kring og stutt
var í skóglendi og vatn.
Fyrstu kirkjumar vom oft byggðar úr
sedmsviði frá Paraná og hvíldu þökin á
súlnaröðum. Þegar frá leið var þó farið að
byggja kirkjur úr steini, stór og vegleg hús
og glæsilega búin að skrauti og kirkjumun-
um. Allt það sem til þeirra þurfti var smíðað
á verkstæðum borganna.
Utan við borgarmörkin vom byggðar
kapellur, gistihús fyrir ferðamenn og ýmsar
iðnaðarstofnanir. Borgirnar vom aðeins
girtar þar sem hætta var á árásum villtra
indíána. Vegir lágu á milli borganna en flest-
ar vömr vom fluttar eftir ánum. Á Paraná
einni vom yfir 300 skip í ferðum en heldur
færri á Uruguay.
Efnahagslífið
Borgirnar urðu að vera sjálfum sér næg-
ar svo ekki þyrfti að leita inn í skógana.
Yfírmenn borganna úthlutuðu hverri fjöl-
skyldu fyrir sig dálitlum landskika sem
nægði henni til framfæris en einnig átti
borgin sameiginlegt svæði sem allir ræktuðu
í sameiningu. Var afrakstur þess notaður
til að framfleyta þeim sem ekki gátu séð
fyrir sér sjálfír. Nautgripi og hesta áttu
allir sameiginlega.
Jesúítarnir kenndu indíánunum að drekka
te sem þeir ræktuðu sjálfir og tilreiddu en
reyndu að venja þá af geijuðum drykk sem
þeir höfðu framleitt áður og drukkið. Te
það sem þeir ræktuðu þótti að lokum bera
af öllu því te sem ræktað var í Suður-
Ameríku.
Nautgriparæktin lánaðist einnig mjög vel
hjá þeim enda var landið gott og grasgefíð.
Stundum veiddu þeir villta nautgripi til að
auka og kynbæta hjarðirnar.
Indíánaborgirnar vom langt frá borgum
Spánveija svo þær urðu að koma sér upp
eigin smáiðnaði. Guraraní-indíánar vom
miklir hagleiksmenn, bæði á tré og málma
og þóttu iðnaðarvömr þeirra ekki standa
18