Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1988, Blaðsíða 7

4*!»l
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9. JANÚAR 1988 7
aðaluppeldistæki heimilisins, sem eldri bróð-
ir hans fær ríkulega að kenna á. Hann er
einnig glúrinn í því að gera sér upp veik-
indi af ýmsu tagi til að draga að sér athygli
umhyggju móðurinnar sem hann þráir sjúk-
lega, en hún var hjúkrunarkona að mennt
og sá oft í gegnum hann. Sviðsetningin
misheppnast hvað eftir annað. Hann segir
t.d. skólafélögum sínum að foreldrar hans
ætli að selja hann í Cirkus Schumann til
að verða akrobat. Kennarinn klagar í for-
eldrana yfir skröksögunum og allt fer í
uppnám á prestsheimilinu. Það á að beija
drenginn til að gera greinarmun á draumi
og veruleika. Hann finnur til sektarkenndar
sem fylgjr honum lengi fráman af ævinni,
en heldur í þá trú að lygarar og falsarar
séu þeir sem elska sannleikann mest. Eldri
bróðir hans fer ver út úr uppeldisástríðu
föðurins og gerir sjálfsmorðstilraun. For-
eldrarnir eru óhamingjusamir, móðirin vill
skilja, en tíðarandinn leyfir ekki. Heimilið
er rígbundið og því er haldið saman af
skyldurækni og viðleitninni í því að vera til
fyrirmyndar. Af elliheimi sóknarinnar má
sjá béint inn í prestsetrið og þar eru hlut-
verkin ákveðin fyrirfram og aginn jám-
harður. Annars hefði allt farið úr böndunum.
Einstaklingarnir leika, fá grímur og bíða
tjón á sálinni.
Lífið á heimilinu verður hinum næma
dreng helvíti. Frelsi var óþekkt fyrirbæri í
þessum heimi. Sjálfur telur Ingmar að þessi
heimilisandi hafi gert það að verkum að
þeir bræðurnir og faðir þeirra urðu á sínum
tíma heitir aðdáendur Hitlers. Átakanleg
er lýsingin þegar hann mörgum árum seinna
heimsækir móður sína aldraða og reynir að
komast til botns í lífi fjölskyldunnar. Hun er
í þann veginn að leysast upp þar sem hún
liggur undir teppinu. Dökkt augnaráðið veit
inn á við og höfuðið er komið af hálsinum
... „Og nú sat ég í stólnum hennar," skrif-
ar hann, „og sótti hana til saka fyrir afbrot
sem hún aldrei hafði framið. Ég spurði
spurninga sem ómögulegt var að svara.“
Leiðinlegar Bergman-
MYNDIR
Þessar ósvöruðu spurningar skjóta upp
kollinum í ýmsum myndum og þær taka
völdin og birtast í sálinni meðal annars í
því sem hann kallar illa anda sem ásækja
hann og stjórna lífi hans. Hann er á valdi
afla sem hann getur ekki ráðið við. Það
sama er að segja um flestar persónurnar í
myndum hans sem ég hef séð, nema Fanny
og Alexander. Þær eru leiksoppar krafta
og örlaga sem eru á bak við. Þær eru að
beijast við sífelldar sálarflækjur sem ekki
eiga sér upptök í sjálfu myndefninu eða
söguþræði og bregðast við áhrifum og djöf-
ullegum öndum úr fortíðinni, forynjum og
mýtum.
Persónulega fannst mér oft að þær glefs-
ur sem ég sá úr fyrri Bergmanmyndum
hundleiðinlegar. Fólkið var eins konar svefn-
englar á valdi einhverra krafta sem ég gat
ekki skilið. Ég hef enn þá skoðun að fólkið
í þessum myndum sýni hvorki frumkvæði
né frumlegheit. Þetta eru meira eins og
dúkkur sem sýna áhorfendum viðbrögð. Það
er ekki um að ræða sjálfstæðar ákvarðanir
þ.e.a.s. aktion, raunverulegt líf sem skapar,
umbreytir og endurnýjar. Sjálfsævisaga
Bergman sýnir manni af hveiju verumar
eru eins og þær eru í mörgum myndum
hans. Þær eru á sinn hátt líkar honum sjálf-
um.
Móðir Ingmars, þegar hún var um tvítugt
og verðandi hjúkrunarkona. Faðirinn
var prestur.
Hér er kvikmyndahöfundurinn nokkuð lotlegur við stólinn sinn.
Feiminn ungur maður í matrosafötum. Myndin er tekin 1925, þegar Ingmar Berg-
man var 6 ára.
Það er ekki ljóst hvort veruleikinn er á
sviðinu, bak við það eða fyrir framan það.
Þetta vandamál er sama eðlis eins og mörk-
in milli draums og veruleika sem er það sem
Bergman er alltaf að fást við og reyna að
nálgast. Hann vill finna lögmál þessarar
sameiningar, skilgreina þau, ná valdi á þeim
og leysa þau upp. Hann segir á einum stað
í bókinni um nokkrar af þekktustu myndum
sínum: „Raunveruleikinn átti að leysast upp
og verða að draumi. Mér hefur aðeins nokkr-
um sinnum tekist að láta myndimar mínar
hverfa átakalaust milli draums og vemleika
...“ (bls 270, þýðing PP). Á öðmm stað í
bókinni segir hann að allar kvikmyndir sem
ekki em hreinar heimildamyndir séu um
drauma. Það er ekki ljóst hvort hann er að
leita að sannleikanum og ég fyrir mitt leyti
efast um það. E.t.v. hefur hann verið það
í byijun en ekki eftir að hann náði valdi á
tjáningarmiðinum og tækninni. Það er sam-
einingin (samhörigheten) sem er honum
heilög, hafin yfir alla gagmýni og jafnvel
greiningu. Þess vegna skrifar hann ekki um
núverandi konu sína sem hann hefur búið
við í hamingjusömu hjónabandi í mörg ár.
Það er þessi sameining sem hann er hrædd-
ur við að týna þegar hann deyr, þess vegna
er hann enn hræddur við dauðann, hann
getur ekki hugsað þá hugsun til enda að
hún leysist upp. Bergman hefur verið að
leita að þessari sameiningu frá bamæsku
eins og mystiker sem leitar að sameiningu
við guð unio mystica. Hann hefur fundið
sannleikann, en vegna þess að þessi sann-
leikur er ekki almættið er Bergman bara
venjulegur maður, og það fer vel í þjóð
hans. Ef hann hefði gengið inn í almættið
þá hefði hann aldrei snúið til baka til
Svíþjóðar. Þeir sem finna stóra sannleikann
verða ekki samir á eftir. „Ég sr í raun og
veru bara glaður skíthæll" sagði Ingmar
Bergman í viðtali fyrir nokkrum ámm.
RÉTT ORÐ Á RÉTTUM STAÐ
Hann segir frá því hvernig honum líður
í samneyti við kvikmyndavélina, sem skráir
allt óafturkallanlega, kosti og' galla gjörsam-
lega tillitslaust. En þegar hugljómunin
kemur, heimarnir opnast, og rétt orð er á
réttum stað, rétt svipbrigði, sársauki, ör-
vænting, þá er allt geymt að eilífu og
tilganginum náð. Leikaramir, sviðið og ljós-
ið o.s.frv., allt em þetta tæki til að rannsaka
og skrá mörkin milli draums og vemleika.
Það er þekkt að Bergman hafði mikið
vald á þeim leikumm sem unnu undir stjóm
hans, enda gerði hann mikið fyrir þá. Marg-
ir þeirra hafa unnið með honum ámm saman
og hafa lýst því að það sé engu líkt að vinna
undir stjórn hans. Svipbrigði þeirra, fmm-
legheit og sköpunargáfa hafa sýnt honum
inn í heim sem var í molum í æsku og gert
honum kleift að ná valdi á honum. Hann
notar leikarana til að dæmigera hvemig hið
ósýnilega mótar hið sýnilega. Snilligáfa
hans felst í því að hafa töglin og haldimar
á þessum mörkum, kunna á tækin og tækn-
ina, svo vel að hún verður hluti af honum
sálfum, hluti af tilfinningalífi hans. Berg-
man gefur lesandanum innsýn í vinnubrögð
sín, að svo miklu leyti sem það er hægt,
því viðhorf og aðferð listamannsins em oft
í ætt við mystik (þótt hann afneiti guði) og
mystik fæst við það óumræðanlega. Oft
hefur hann sagt að sambandið milli leik-
stjóra og leikara sé ekki af þessum heimi,
byggi ekki á raunsæi eða skipulagi, heldur
hugljómun og óskýranlegum tilfinningum.
Listin, listsköpunin, byggir á þessari mót-
sögn, að sjá fyrir, að skipuleggja og stjóma
því sem í raun og vem er samkvæmt skil-
greiningu utan við tilraunir mannsins. Á
einum stað segir Bergman að hann hati
óskipulagðar uppákomur, og á öðmm stað
að leikstjórinn verði að skipuleggja allt að
smæstu smáatriðum til þess að geta leyft
sér að improvisera.
Leikararnir vom tækið til að kanna mörk-
in milli vemleikans og draumsins, ímyndun-
arinnar, sem getur verið raunvemlegri, (eða
a.m.k.) skiljanlegri en vemleikinn. Hér hef-
ur hann óslökkvandi ástríðu til að ná
fullkomnun í list sinni, sameiningunni; að
tengja það sem sést við það sem ekki sést
— fullkomnunarþrá sem hefur rekið hann
áfram þegar hann var misskilinn og niður-
lægður, rak hann áfram jafnvel þegar hann
hafði sjálfur enga trú um að hann væri
.neitt annað en mislukkað eintak bæði sem
einstaklingur og listamaður. Þetta er það
sem Bergman hefur verið að glíma við alla
æfi, sem barn, unglingur og fullorðinn,
bæði í lífinu og í listinni, það gengur hvað
inn í annað. Hann hefur engan áhuga á því
að einangra og skilgreina það sem analít-
iskir heimspekingar kalla raunvemleika.
Hann skoðar það sem gerist á sviðinu gegn-
um Laterna magica.
Kraftaverk
Bergman segir oft í bók sinni að leikhús
sé svipað og galdur. Á leiksviðinu þurrkast
mörkin út milli raunvemleikans og hins
yfirnáttúmlega. Hann talar um „teatems
innersta magi“ (bls. 223). Þegar hann lýsir
frábæmm leikstjómm sem hann lítur upp
til (Fellini, Kurosawa, Bunuel og Tarkov-
skij), þá em þeir eins og miðlar, sjá það sem
aðrir sjá ekki, þeir ferðast án átaka í landi