Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1988, Blaðsíða 8

JÓHANN ÞÓRIR JÓNSSON
Við
fótskör
þína
Herdísarvíkin logar líkt og forðum
lífið og kyrrðin hafa ekkert breyst.
Fráleitt að ég svo fátækur af orðum
fái í Ijóði þennan vanda leyst.
Ljósið þitt skín og minningarnar meitlast
máttug og dýrðleg myndin færist nær.
Langt að úr fylgsnum hugans fortíð seytlar
fáguð og skýr sem verið hefði í gær.
í kvöld er hljótt og hafið sefur
heiminn rökkrið að sér vefur.
Hafa allir hljótt um sig.
Loftið angar líkt og forðum
Leitar hugur beiskt að orðum.
Bjarg nú Einar bið ég þig.
Geislar sólar gleði veita
gaman væri þá að heita.
Einar Ben og yrkja vel.
Héma þreyði háaldraður
hugði fátt um ærsl og blaður
Nafntogaður um norðurhvel.
Við þessa vík hann átti setur
varla þekktu margir betur.
Hennar frið og fögru kvöld.
Stormasamt gat stundum verið
steyptist hafið yfir skerið.
Vitið skerpir veröld köld.
Hafíð logar hrannir rísa,
heljartökum strendur lýsa.
Skapanornir skemmta sér.
Öndin hátt um flýgur falda
feiknstafír á hvolfín tjalda.
Skáldsins hæst þá sköpun fer.
SVEINBJÖRN BEINTEINSSON
Svip-
myndir
Mannlífs í móðu rofar
merki ég skin frá bálum,
fyrri kynslóða kofar
kveða þar við af málum,
meðan Ijóstími lofar
Ijóð er í geislum stijálum.
Bregðum því aðeins ofar
okkar hófsemdarskálum.
Opnast hæðir og hólar
horfum til fyrri drauma,
þar sem við eltum ólar
áður við harða flauma.
Enn þar á undrum bólar
eigum skýringu nauma.
Dagur dýrlegrar sólar
dregur fram nýja strauma.
Enn hittast orð og minni
alskýr frá liðnum dögum.
Útivið jafnt sem inni
allt verður þá að sögum.
Raunsönn og ráðin kynni
raða sér upp í brögum,
líkt því sem lambfé rynni
létt framúr heiðardrögum.
Mörgu við gáfum gætur
gæfan þar spann sinn toga.
Fundum við bölva bætur
beztar í því að voga.
Vonir þar fengu fætur
frárri en ör af boga.
Glaðar sem glóð um nætur
góðar minningar Ioga.
Höfundur er bókaútgefandi og kunnur skákáhugamaður.
Höfundurinn er bóndi, skáld og allsherjargoði á Draghálsi
f Borgarfiröi.
drauma og tákna; þeir hafa gert kraftaverk
að atvinnugrein (bls. 89).
Ég er viss um að fyrir Bergman er þetta
meira en líkingamál. Á sviðinu er hægt að
tala við og þreifa á þeim sem eru farnir á
undan oss. Þeir eru nálægt, þeir ná valdi á
okkur og við getum haft áhrif á þá. Á svið-
inu er hægt að vinna með þá örlagaþræði
sem móta tilfinningar okkar, reynslu og lífið
í heild. Einstaka sinnum segist Bergman
hafa fundið þessa nálægð utan sviðsins.
Hann fann nálægð móður sinnar sem var í
öðrum landshíuta, (hann heimsótti hana
síðan, og vildi fá skýrslu um hvað hún hefði
fundið á þeirri stundu, en hún þóttist ekk-
ert vita!). Strindberg hefur hann fundið hjá
sér oft, aðallega í sambandi við sviðsetning-
ar á verkum hans. Gamli meistarinn er ekki
alltaf ánægður og hefur hvað eftir annað
lagt hindranir í veg fyrir Bergman og gert
honum erfitt fyrir. Einu sinni hafa þeir hist
á mörkum veruleika og draums, þeir Aug-
ust og Ingimar, og ræddu um leiklist. Þá
var Bergman skelfdur og fullur aðdáunar
en Strindberg vingjamlegur og næstum
innilegur....
ILLIR ANDAR OG MAGAPÍNA
í uppvextinum var sífellt verið að hindra
að hið sýnilega og hið ósýnilega gæti vaxið
saman í hugarheimi Bergmans. í föður-
húsum var ekkert frelsi til að þroskast
eðlilega. Þegar hann svo tekur sér frelsið
sjálfur, er það svo taumlaust að enginn
hemill er til að nýta reynsluna í persónu-
þroska og karaktermótun, fyrr en löngu
seinna eftir margar myndir, mörg hjónabönd
og mikil átök. Hugarórum hans og ímyndun-
arafli var afneitað og hann barinn til hlýðni,
þvingaður í skóla og þvingaður í kirkju á
hverjum sunnudegi. Faðirinn talaði um guð
og náð Jesú yfir söfnuðinum í kirkjunni, en
blótaði heima og barði bömin (synina).
Mamman var ástfangin, en ekki af pabban-
um.
Drengurinn hafði ekkert vald yfir þessu,
hann lifði í tveimur heimum, sem ekki náðu
saman. Fólkið í kringum hann lét ekki að
stjóm, hann náði ekki sambandi, þar var
engin sameining. Hann var einmana, ein-
angraður og álitinn sérsinna og skrítinn.
Myntumar, andamir og draugamir náðu
valdi yfír honum, gerðu hann hræddan, lögð-
ust á líkama og sál, hann talar um þá sem
djöflana sína (mina demoner). Þeir hafa
haldið fyrir honum vöku. Svefnleysið hefur
verið eitt af'hans aðalvandamálum. Hann
ræðir í bók sinni um hvað geti legið að
baki: „Er þetta óljós sektarkennd eða
óslökkvandi þörf fyrir að ná valdi yfir og
stjóm á raunveruleikanum? Ég veit það
ekki sjálfur." (bls. 263). Psykosomatísk kom
þetta fram I sífelldum magakveisum, maga-
sári, svima o.s.frv. Bergman getur þess í
látleysi sínu, sem er eitt einkenni bókarinn-
ar, að e.t.v. verði munað mest efir honum
í leikhússögunni vegna þess að hann lét
setja klósett nálægt sviðinu alls staðar þar
sem hann vann í lengri tíma sem leikstjóri.
Það eina sem virtist hjálpa gegn því að djöfl-
amir næðu yfírtökum var vinnan, ná full-
komnun í listinni. Það er e.t.v. ekkert skrítið
að Bergman náði á toppinn og varð heims-
frægur.
REFSIVÖNDUR FÖÐURINS
GENGURAFTUR
Bergman er óvæginn í sjálfsævisögu sinni
og miskunnarlaus, en hann beinir tillitsleysi
sínu næstum eingöngu að sjálfum sér. Hann
hefur ekki áhuga á að afhjúpa neinn nema
sjálfan sig. Þeir sem leita að meinyrðum
um konumar hans finna þar engin. Hvort
hann hlífír þeim meðvitað eða ekki skal
ósagt látið, en hann hefur margt gott um
þær að segja. Þær hafa hjálpað honum á
ýmsum stigum í þroskaferlinum og í list-
inni. Það er athyglisvert að þar sem bitur-
leiki og heift liggur enn undir í frásögninni
fjallar hún um atvik og persónur sem á einn
eða annan hátt hafa hindrað hann í listsköp-
uninni.
Það er í fyrsta Iagi skattamálið, sem
varð heimsfrægt á sínum tíma. Lögreglan
sótti Bergman til yfírheyrslu þar sem hann
var við vinnu sína á sviðinu í Dramatenleik-
húsinu í Stokkhólmi haustið 1976, þá
leikhússtjóri, eftir að hafa gert nokkrar
myndir sem slógu í gegn á alþjoðavettvangi
og fært honum bæði fé og frama. Viðbrögð
hans vom heiftarleg. Hann fékk taugaáfall
og dvaldi í nokkrar vikur á lokaðri gjör-
gæsludeild á geðveikraspítala. Síðan yfírgaf
hann landið í fússi og starfaði erlendis í
nokkur ár.
Vissulega varð hann fyrir óþægindum,
en mér fínnst viðbrögðin yfirdrifín þegar
hann lýsir þessu rúmum áratug seinna.
Hafa ber í huga að fyrirtæki hans velti
milljónum og ekki óeðlilegt að hann þyrfti
að gera grein fyrir skattamálum sínum þótt
svo hann hefði látið ijármálin yfír á aðstoð-
arfólk. Ég held að þessi rannsókn hafí verið
honum eins og utanaðkomandi högg frá
hinum harða raunveruleika, (frá föðurarmi
ríkisins) inn í hið velskipulagða draumalíf,
öryggi og frið, sem hann var að skapa á
Dramatenleiksviðinu. Hér var refsivöndur
föðurins kominn, afturgenginn, að brjóta
niður ímyndaðan heim sonarins.
I öðm lagi virðist hann ekki hafa fyrirgef-
ið gagnrýnanda einum sem (samkvæmt
Bergman) ofsótti hann með níði og gerði
allt til að spilla fyrir honum og list hans.
Lýsingin á honum er óvanalega kaldhæðin
og án skilnings eða samúðar. Það sama er
að segja um róttæku stúdentahreyfinguna
í lok sjöunda áratugarins og áhrif hennar.
Þessi „menningarbylting“ var, samkvæmt
Bergman, tákn um afturkipp í sænsku
menningarlífi (þetta er gott að hafa í huga
fyrir þá á íslandi sem halda að Bergman
sé hluti af róttækri sænskri vandamála-
menningu, sem í raun og vem á engar
rætur í vemleika verkalýðsins). Bergman
getur ekki fyrirgefíð nemendum (og ein-
hveijum kennumm) leikskóla ríkisins í
Stokkhólmi, þar sem hann var stundakenn-
ari, sem hentu honum á dyr, þegar hann
hélt því til streitu að þeir yrðu að læra viss
grundvallaratriði áður en þeir fæm út í það
að vinna að leiklist í þágu byltingarinnar.
Það var aðeins í Kína og í Svíþjóð sem lista-
menn og kennarar vom ofsóttir og niður-
lægðir í menningarbyltingu segir Bergman.
Pétur Pétursson gegnir rannsóknarstöðu við
guðfræðideild háskólans í Lundi. Hann er
fréttaritari Morgunblaðsins í Svíþjóð.
8