Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1988, Blaðsíða 14

Fyrr eða síðar kemur maður aftur að |
því, sem manni er eiginlegt. Þessvegna er j
Baltasar kominn að ákveðnum punkti, sem j
manni finnst að sé langt aftur í tímanum. ;
En málarinn kemur aldrei nákvæmlega að
sama punkti aftur, enda væri þá öll þessi
leit til lítils. Sanni nær væri að segja, að
maður hverfur aftur til þess, sem er eigin-
legt, en þroskaðri en áður. Varðandi
Baltasar er það síðan spuming, hvemig
þessi þroskaleið hefði orðið, ef hann hefði
ekki hleypt heimdraganum, eða sezt að í
hinum frægu höfuðbólum heimslistarinnar.
Það gæti virzt eðlilegt í hans sporum að
íhuga hvort búseta á íslandi hafi yerið
skiptahlutur fyrir hugsanlega frægð erlend-
is. Um það segir hann:
„Ég hef aldrei haft minnstu áhyggjur af
því að hafa misst af hugsanlegri frægð á
Spáni eða annarsstaðar. En það er annað
mál, að ég gat viða sezt að á sínum tíma.
Það Kefði til dæmis vertð auðvelt að setjast
að í París þar sem ég var og er mæltur á
frönsku. Mexíkó hefðí komið til greina, •
spænskumælandi iand með geysilega grósku
í myndlist og auk þess átti ég skyldmenni
þar. Ég gerði mér strax ljóst, að ísland var
ekki staðurinn til þess að öðlast Qölþjóðiega
frægð. Sannleikurinn er þó sá, að ég hélt
að Island væri frumstæðará og afskekktara
en raunin Ieiddi í ljós - og þótt merkilegt
megi virðast, var ég einmitt að leita að
þesskonar krummavík. Nú orðið kemur sú
tilfínning stundum yfir mig, að mál sé að
flytja á afskekktari stað.
Þó ég sé félagsvera og oftast innan um
fólk, þá er alger einvera mér lífsnauðsyn
svona innanum og samanvið. Eftir mikil
mannleg samskipti verð ég stundum að þrot-
um kominn og þarf þá að vera einn í
vinnustofunni, úti í hesthúsi, eða úti í náttú-
runni til þess að fá hleðslu á nýjan leik.
Sú var tíð hér fyrr á árum, að ég kom
kannski daglega við á Mokkakaffi til þess
að rabba við fólk eða hitta kollega. Svo kom
maður við á Mogganum með teikningar og
hitti þar marga að máli. Nú er þetta liðin
tíð. Ég er hættur að koma á Mokka; sit
hvorki þar né annarsstaðar á veitingahúsum
yfir kaffidrykkju. Við förum sárasjaldan í
bíó og sjónvarpið tefur okkur ekki einu sinni
neitt að ráði.
Tíminn fer í að vinna fyrst og fremst.
Þegar maður er orðinn fimmtugur, fær
maður tilfínningu fyrir því, að nú þurfí að
nýta tímann vel. Sóa honum að minnsta
kosti ekki til einskis. En ég les alltaf tölu-
vert og hef svo hestamennskuna til þess
að. fá mér líkamlega hressingu, andlega
næringu og útiloft. Stundum leik ég mér
við tölvu, sem er geysilega spennandi leik-
tæki, en er mér nauðsynlegt áhald einnig.
Þetta er nefnilega töluverður rekstur og
mjög margvíslegt efni, sem til þarf; margar
tegundir af pappír og lérefti. Oft bý ég til
litina sjálfur; kaupi þá einungis litaduftið.
Það hefur líka mikill tími og kostnaður far-
ið í að skapa sér góða aðstöðu. Nú er hér
samliggjandi rúmgott og vel tækjum búið
grafíkverkstæði, 70 fermetrar með tveimur
grafíkpressum af stærstu gerð og vinnu-
stofa með plexiglerþaki, 100 fermetrar að
flatarmáli. Hana lauk ég við fyrir tveimur
árum. Kristjana er svo með sérstakt
keramikverkstæði þar fyrir utan, en hún
notar líka hinar vinnustofurnar þegar með
þarf, bæði við grafík og málun, og eins
aðstoðar hún mig við þrykkingar. Sem sagt,
aðstaðan er orðin góð.“
ir listasagan að þau lifa. Ég vildi alltaf
hafa þennan möguleika og þessvegna höfð-
aði abstraktlist aldrei til mín; sem miðill
fyrir ádeilu er hún alveg geld og mállaus.
Adeilumyndir mínar núna eru meira en áður
á tiifinningasviðinu; áhorfandinn mun tæp:
ast þekkja fólkið, sem þar er fjallað um. í
stað þess að mála nákvæmt útlit, hef ég
leitast við að túlka tilfinningar gagnvart
mönnum eða málefnum.
Annað tema á sýningunni er bundið við
náttúruna. Það eru einkum iaufblöð, sem
geta verið heill heimur út af fyrir sig. Sjáðu
þetta laufblað, sem ég hirti einhvemtnha í
garðinum. Það er eins og loftmynd af lands-
lagi: Þama em grænar torfur, sumstaðar
em líkt og farvegir eftir vatn og sumstaðar
gæti verið uppblásið land. Laufblaðið er
einskonar gmnnform í náttúmnni og ég
leik mér mjög fijálslega með það, bæði
myndir af dýrlingum, sem vom pyntaðir og
drepnir.
A sýningunni verð ég með fjórar súlur,
sem halda uppi þakinu á musteri listarinnar
á íslandi. Meira segi ég ekki, en undirstrika
það sama og áður: Það sem þarna er mál-
að, er byggt á tilfínningu.
Fjórða temað, sem ég vinn með í þetta
sinn er Sigurboginn. Það er heldur ekki
íslenzkt fyrirbæri, heldur er slík mannvirki
að finna í borgum eins og Róm, Barcelona
og París. Þeir hafa verið reistir til að fagna
sigmm, en mér hefur alltaf þótt það mót-
sagnakennt, til dæmis í ljósi þess hvað
þessir sigrar kostuðu mörg mannslíf., Það
er þessvegna mótsögn frá minni hálfu í
sjálfu nafninu og ég nota þetta tema til að
tjá mig um mótsagnakenndar tilfinningar.
Þama get ég saméinað mjög fléttaða mynd-
byggingu, en utn leið ftjálsa og liturinn fer
Fjölmiðlasigurboginn - Úr myndröð um sigurboga.
Sýning Baltasars, sem opnuð verður í dag
á Kjarvalsstöðum er ólík ,hinum fyrri í þá
vem, að þar em ekki neinar „mótífmyndir"
svo sem áður hjá honum; engar myndir af
hestum í landslagi, engar þjóðlífsmyndir og
ekki heldur mannamyndir. Þessar myndir
em skáldskapur málarans og þær em stór-
ar. Þetta er metnaðarfull sýning fullþroska
listamanns, sem ákveður að halda veigam-
ikla sýningu á tímamótum í lífí sínu og
lætur lönd og leið hvort verkin seljist.
Raunar hefur alltaf verið erfitt að selja
ádeilumyndir á íslandi. Þó kemur það fyrir.
Fræg mynd af þessu tagi eftir Baltasar:
„Þegar emimir fljúga, verða hænurnar
hræddar“, hefur selzt og sama má segja
um tvær Goyerskur hans. A Spáni eiga
ádeilumyndir rótgróinn sess, allt frá Goya,
en margir frægðarmenn úr listasögunni
hafa látið eftir sig þesskonar myndir:
Daumier, Hieronimus Bosch, Breugel, van
Gogh og ekki má gleyma Picasso í þessu
sambandi. Þá hafa Þjóðverjar átt átaka-
menn í þessum flokki: Max Beckmann og
George Grosz, sem tjáðu sig ótæpilega um
mannlíf og stjórnmál í Weimarlýðveldinu.
Um þetta tema í sýningunni segir Baltasar:
„Sumar ádeilumyndir eru alveg bundnar
við sinn tíma og lifa þá ef tii vill ekki til
lengdar, en séu þetta góð listaverk, þá sýn-
hvað snertir birtu og ártíðir. Það sem heill-
ar mig mest er þetta monúmentala form
og það að stækka svona smáatriði úr náttú-
runni uppí að vera faðmur á breidd. Enginn
skyldi misskilja þá stækkun á þann veg, að
hér séu einhverskonar smásjárathuganir.
Þetta er frekar abstraksjón og hugleiðing
um að lítið lauf getur orðið jafn þýðingarm-
ikið í mynd og heilt fjall. En það er eins
með þetta og ádeilumyndimar; ég lýsi ekki
laufinu, heldur er þetta á tilfinningalegum
grunni. Það sama má segja um aðra náttúru-
afurð, sem ég hef máiað og fellur undir
þetta tema, nefnilega rekavið. Rekaviðurinn
á ströndinni og ég eigum það sameiginlegt
að hafa rekið hér að landi. Ég er rekaviður
á þessari strönd.
Þriðja temað á sýningunni er súluhöfuð,
sem er fyrirbæri úr byggingarlist Forn-
Grikkja, Rómverja og raunar frá síðari
öldum einnig. Rómönsk hefð frá 10.-12. öld
er fyrir því að gæða súluhöfuðin lífi með
myndum og þetta má sjá í höllum og köstul-
um, en einnig mjög oft í kirkjum. Þetta var
meðal annars gert til þess að ólæst fóik
gæti meðtekið boðskap á myndrænan hátt.
Freskan túlkaði það jákvæða, en á súluhöfð-
unum voru hafðar myndir af því neikvæða,
svo sem pestum og styrjöldum og þar voru
ekki eftir lögmálum raunsæis. Kannski
fínnst einhveijum þetta þungmelt og óað-
gengilegt, en nöfnin vísa dálítið veginn:
Sigurbogi hinna sigruðu, Pjölmiðlasigurbog-
inn og Sigurboginn um sannleikann á bak
við sannleikann.
Fimmta temað á sýningunni eru nátt-
tröll, sem eru rammíslenzk - en hvemig
tengjast þau okkur? í fyrsta lagi: Þetta eru
ekki lýsingar á nátttröllum úr þjóðsögum.
Þama kemur enn það mótsagnakennda:
Nátttröllið deyr eins og kunnugt er þegar
sólin rís, en við ætlum okkur að skána við
upplýsinguna. Sumir verða þó að steini við
hveija ljósglætu sannleikans, sem þeir sjá
- og í öllum er eitthvað af tröllinu. Samt
eru þetta ekki ádeilumyndir. Sameiginlegt
í þeim er augnablikið, þegar sólin rís og
tröllin verða að steini. Kannski hafa allir
uppgötvað slík augnablik, - og sumar frá-
sagnir af dauðastundinni greina frá geysi-
legri birtu og kannski mæta okkur þá
samskonar örlög og nátttröllinu, nema við
höfum í okkur eitthvað nægilega gott til
að samsvara ljósinu.
Sjötta temað er Beinakerlingin - hún er
jafn íslenzk og nátttröllið. Þetta er eina
„alþýðumonúmentið" sem ég hef rekizt á
hérlendis og það er athyglisvert, að beina-
kerlingin var einskonar samskiptaáhald eins
og tölvan er orðin núna: Menn settu í hana
skilaboð og fengu önnur. Auk þess veitti
beinakerlingin skjól í illviðmm; það var eitt-
hvað móðurlegt við hana og hún gat það
sem fáir aðrir gátu: Vísað veginn.
Beinakerlingin er skylt fyrirbæri einstein-
ungum, svo sem Stonehenge í Englandi og
egypzkum „nálurn", til dæmis nál Kleópötm
á Place de la Concorde í París. Uppi á öræf-
um Islands em beinakerlingar stundum það
eina sem gefur til kynna, að við séum á
plánetu, þar sem menn búa. Að sjálfsögðu
hef ég ekki málað neinskonar raunsæis-
myndir af beinakerlingunum. í sumum *
myndunum er fullt af fólki inni í þeim. Og
rétt er að geta þess, að af þessum yrkisefn-
um komu beinakerlingamar fyrst; nátttröll-
in, sigurbogamir og súluhöfuðin komu síðar.
Þetta var einskonar móðurform, sem fæddi
hin af sér.
Þá er ennþá eitt tema ótalið: Memento
mori, sem er gamalkunnugt hugtak frá
dögum Rómvetja og þýðir bókstaflega:
Mundu, að þú átt að deyja. Eða stutt og
laggott: Minnstu dauðans. í þessari mynd-
röð má sjá höndina sem bendir með vísifingri
og er fengin frá Michelangelo: Guð að skapa
manninn. En hönd guðs skapar ekki einung-
is manninn; hún tekur hann einnig til sín.
Þetta er tema um hendi guðs, sem gefur
og tekur og heldur sköpunarverkinu gang-
andi“.
Yfirleitt em þessar myndir stórar og þær
em mjög dimmar ásýndum; áhorfandinn fær
hugboð um drama, jafnvel heimslit. Þetta
er víst ekki það, sem stundum er nefnt
borgaraleg stofulist. En hversvegna öll þessi
dimma?
„Þegar maður hættir að túlka hina ytri
veröld eða ásýnd landsins og snýr sér að
því innhverfa", segir Baltasar, „þá birtist
sá litur, sem er manni eiginlegur. Hver
maður hefúr sitt litakerfi; það er innbyggt
og ræður því, hvaða liti maður velur í kring-
um sig, bæði á heimilinu og eins í fötunum
sem hann klæðist. Þessi áhrif litarins em
miklu meiri en margir halda. Sumir litir
vekja viðbjóð hjá mér, en kannski alls ekki
hjá þér.“
Og þá er aðeins eftir að slá í þetta botn-
inn. Það iiggur beint við, að Baltasar sé
spurður um íslenzka myndlist eftir 25 ára
kynni af henni: Em einhver sérstök ein-
kenni á íslenzkri myndlist; andrúm eða litur
eða annað, sem telja má séríslenzkt? Baltas-
ar hugsar sig um lengi, segir:
„Það var, en er minna nú en áður. Það
er hægt að fínna þessi íslenzku séreinkenni
og þau koma helzt fram í verkum Kjarv-
als, Schevings, Jóns Stefánssonar og
Ásgríms, en einnig hjá Jóhanni Briem og
Kristjáni Davíðssyni. Þessi sérstaða felst í
tilfinningu fyrir bláu, gráu og gulu, sem
stundum er sett saman með aðdáunarverð-
um hætti. Aftur á móti er yfirleitt miklu
lakari tilfínning fyrir jarðlitum, þar á meðal
svörtu og alveg afleit tilfínning fyrir gænu.
Það er mitt mat að þessir listamenn, sem
ég nefndi, hafi skilað einhveiju, sem kalla
má íslenzkt, þó þeir hafi stundum verið
undir sterkum áhrifum að utan og stundum
tekið að láni. Það er merkilegt, að ég hef
einnig orðið var við þessa tilfinningu hjá
ungu fólki í skóla. En því miður; þegar
þetta fólk fer að fylgjast með tímaritunum
og bragða eplin af tijánum, þá fáum við á
diskinn þennan alþjóðlega graut. Þess ber
þó að geta, að alltaf eru einhveijir óháðir
duttlungum tízkunnar og vinna góð verk,
sem kannski ber ekki mikið á. Ég held að
þessi miklu alþjóða samskipti séu alls ekki
til góðs fyrir listamenn; það að sjá þúsund
sýningar á skömmum tíma getur alveg eins
verið slæmt. Myndlist flokkast undir andlega
næringu og er sambærileg við þá líkam-
legu. Maður verður að borða, en ofát kann
ekki góðri lukku að stýra.
Síðast en ekki sízt eru það áhorfendur,
sýningargestir, listneytendur, eða hvað sem
við viljum kalla þá, sem hafa sín áhrif. Þar
hafa Islendingar nokkra sérstöðu, annað
mat á list en fólk í París og New York, sem
hefur svo oft heimsfræg listaverk fyrir aug-
unum. Þeir sem á annað borð eru fæddir
með eitthvert næmi á list, sjá hana í ríkum
mæli frá bamsaldri og fá á tilfinninguna
muninn á lággróðri og hágróðri. íslendingar
eru yfirleitt mjög næmir fyrir bókmenntum,
en geta ekki útskýrt, hversvegna þeir hrífast
af ákveðinni mynd. Þeir verða skotnir í
myndum eins og þeir verða skotnir í konu.
Þetta er hrifning í hvelli og þá kemur ekki
málinu við, hvaða stefnu málarinn hefur
tileinkað sér, eða hvernig hann er skólaður.
Kannski er þetta bara gott. Það er að
minnsta kosti mjög náttúrulegt.
GÍSLI SIGURÐSSON