Morgunblaðið - 19.04.1995, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 19. APRÍL 1995 41
MIIMNIIMGAR
Pétur J. Thorsteinsson var ráðu-
neytisstjóri utanríkisráðuneytisins
er ég kynntist honum og var ráðinn
í utanríkisþjónustuna í byijun júní
árið 1970. Hann sagði mér er hann
ræddi ráðningu mína, að hann vildi
ekki já-menn í kringum sig, menn
ættu að setja fram sínar skoðanir
og rökstyðja þær, allar góðar hug-
myndir væru vel þegnar og til um-
ræðu. Hann útskýrði fyrir mér
hversu starfið væri fjölbreytt og
skapandi, bæði sérhæft og almennt
og hversu erfitt gæti verið að þræða
bil beggja.
Eg þáði leiðbeiningar Péturs allt
fram til þess síðasta. Ráð hans voru
traust og þau eru nú öll þökkuð.
Ég vann í nærri íjögur ár í utanrík-
isráðuneytinu undir stjórn Péturs
og síðan í sendiráðinu í London þar
til hann lét þar af stjórn og annar
brautryðjandi íslenskrar utanríkis-
þjónustu tók við starfi hans, Henrik
Sv. Björnsson.
Þessi ár voru tími mikilvægra
viðfangsefna, þar með talin tvö
þorskastríð við Breta og Þjóðveija,
auk þess sem Pétur gerði gagngerar
breytingar á starfsemi utanríkis-
þjónustunnar. Hann gerði kröfur til
starfsfólks síns, en gekk á undan í
fararbroddi og hlífði sér hvergi.
Nákvæmnismaður fram í fingur-
góma er hann gekk til verka, en
kunni betur en flestir aðrir að slá á
létta strengi er það átti við. Sögur
Péturs af mönnum og málefnum er
hann hafði kynnst á lífsleiðinni voru
ótalmargar, enda maðurinn stálm-
innugur og betur lagið en flestum
að komast að kjarna málsins.
Við lát hans er genginn einn helsti
brautryðjandi íslenskrar utanríkis-
þjónustu. Pétur markaði þar dýpri
og gleggri spor en flestir aðrir.
Hann hóf störf sín í ráðuneytinu á
árdögum hins íslenska lýðveldis og
helgaði utanríkisþjónustunni líf sitt
og störf til hins hinsta. Þótt Pétur
væri hættur fyrir aldurs sakir, eins
og lög gera ráð fyrir, lét hann ekki
staðar numið heldur ritaði yfir 1.400
blaðsíðna sögulegt yfirlit um utan-
ríkisþjónustu íslands og utanríkis-
mál sem er ómetanlegur skerfur
sem hann skilaði til framtíðarinnar
um sögu lands og þjóðar.
Jafnframt endurskoðaði Pétur
bækur sínar „Meðferð utanríkis-
mála“, sem gefur yfirlit yfir helstu
grundvallarreglur og venjur í frið-
samlegum samskiptum ríkja og leið-
beiningabók á ensku fyrir íslenska
ræðismenn. Þótt við veikindi væri
að stríða var þessum viðamiklu
verkum skilað með glæsibrag.
Það orð lýsir Pétri J. Thorsteins-
syni best. Allt hans fas og framkoma
var með þeim hætti. Þekking hans
á mönnum og málefnum var við-
brigðagóð. Góð dómgreind hans,
skyldurækni og kraftur gerðu Pétur
að afburðamanni í mínum augum.
En það voru fleiri hliðar en hin
embættislega á Pétri J. Thorsteins-
syni. Við hlið hans stóð sem klettur
kona hans Oddný Thorsteinsson og
við hjónin munum ævilangt minnast
með hlýhug því viðmóti sem þau
Pétur og Oddný sýndu okkur á
fyrstu árum okkar í utanríkisþjón-
ustunni og ævinlega síðan. Það var
okkar lán að stíga fyrstu sporin við
tilsögn þeirra hjóna og það var
gæfa okkar að eignast vináttu
þeirra.
Samverustundir með Pétri og
Oddnýju á hlýlegu heimili þeirra á
Ægissíðunni urðu margar og ævin-
lega skemmtilegar og fróðlegar.
Fyrir þær samverustundir er enn
þakkað.
Við Heba vottum Oddnýju og fjöl-
skyldunni allri okkar dýpstu samúð
í sorg þeirra.
Helgi Ágústsson, sendiherra.
Með Pétri J. Thorsteinssyni,
sendiherra og ráðuneytisstjóra, er
látinn einn af hæfustu embættis-
mönnum þjóðarinnar, máttarstólpi í
íslenskri utanríkisþjónustu, maður
sem lagði sig allan fram um að efla
veg og virðingu íslands út á við.
Starfsmenn utanríkisþjónustunnar
eru fulltrúar íslenskra hagsmuna á
erlendri grund. Það starf hafa fáir
stundað af meiri kostgæfni og
áhuga en Pétur gerði.
Á löngum og viðburðaríkum
starfsferli, sem hófst lýðveldisárið
1944 og lauk formlega 1987, en í
reynd aldrei, svo sem ritstörf hans
bera með sér, gegndi Pétur störfum
sendiherra íslands í Moskvu, Bonn,
París og Washington og var fasta-
fulltrúi íslands hjá NATO, OECD
og UNESCO. Ráðuneytisstjóri ut-
anríkisráðuneytisins var hann í sjö
ár og síðan fyrsti sendiherra íslands
í fjarlægum löndum með aðsetri á
íslandi. í sérhveiju þessara starfa
óx hróður hans og orðstír.
Pétur hafði fram á hinstu stundu
metnað og brennandi áhuga á að
bæta utanríkisþjónustuna, sem
stöðugt verður að aðlaga sig að
breyttum aðstæðum heima og er-
lendis ef hagsmunagæsla íslands á
að vera trúverðug. Ráðuneytis-
stjóraferill hans á árunum 1969-
1976 ber einmitt glöggan vott um
viðleitni til að þjálfa og leiðbeina
starfsmönnum, bæta kjör þeirra og
koma á betri skipan ýmissa rekstr-
arþátta ráðuneytisins og utanríkis-
þjónustunnar. Fyrir þau störf verður
honum seint fullþakkað.
Í ráðuneytisstjóratíð hans var ís-
lensk landhelgi færð tvisvar út, fyrst
í 50 mílur 1972 og síðan í 200 míl-
ur 1976. Síðari útfærslan hafði í för
með sér slit á stjórnmálasambandi
íslands og Bretlands. Reyndi þá
mikið á diplómatíska hæfileika Pét-
urs við að útfæra ákvarðanir stjórn-
málamanna á þeim þáttum sem
snertu utanríkisþjónustuna og var
það bæði annasamt og erfítt starf,
sem Pétur leysti af hendi með mikl-
um sóma.
Fyrir yngri starfsmenn var Pétur
fyrirmynd varðandi fagleg vinnu-
brögð og embættisfærslur. Hann
var greindur eljumaður, stálminn-
ugur, mundi embættisafgreiðslur
áratugi aftur í tímann. Ávallt var
hann lipur og raungóður þegar leit-
að var til hans. Frásagnir hans um
störf og reynslu urðu okkur yngri
mönnum gott veganesti.
Það lýsir ágætlega störfum Pét-
urs hve erlendir samstarfsmenn
minntust hans vel og luku upp lofs-
orði um þennan fulltrúa Islands
þegar tal barst að honum á erlend-
um vettvangi. ísland var í þeirra
augum stórþjóð að eiga slíkan full-
trúa.
Ég hafði heyrt margt gott um
Pétur frá föður mínum, sem mat
hann mikils frá samstarfi þeirra í
viðskiptadeild utanríkisráðuneytis-
ins á árunum 1947 til 1950. Þegar
ég hóf störf í ráðuneytinu fyrir ald-
arfjórðungi kynntist ég þessum
dugnaðarmanni, sem af hógværð
en festu kom málum í höfn. Pétur
hafði hlýtt hjarta og var drengur
góður sem kom sér vel í erilsömum
störfum á vegum utanríkisþjón-
ustunnar.
Islenska utanríkisþjónustan mun
búa lengi að störfum Péturs J. Thor-
steinssonar. Ég er þakklátur fyrir
að hafa fengið tækifæri til að starfa
undir hans leiðsögn, því fáum mönn-
um hef ég lært jafnmikið af.
Með Oddnýju eiginkonu sinni
hafði Pétur sér við hlið lífsförunaut,
sem var samstíga honum í öllum
störfum þeirra hjóna erlendis og á
íslandi. Var ekki síður áhugi hjá
henni að gera hlut okkar lands sem
mestan. Voru störf hennar í þágu
Islands til fyrirmyndar. Við Guðný
flytjum Oddnýju og fjölskyldu þeirra
Péturs innilegar samúðarkveðjur.
Sverrir Haukur
Gunnlaugsson.
Með Pétri J. Thorsteinssyni sendi-
herra er fallinn í valinn einn af
merkustu embættismönnum ís-
lenska lýðveldisins á 50 ára ferli
þess. Starfsferill hans í utanríkis-
þjónustunni spannaði rúm 43 ár og
þá tóku við fímm ára ritstörf líka í
hennar þágu.
Hann hét nafni móðurafa síns,
hins merka athafnamanns frá
Bíldudal, og ólst upp hjá honum og
ömmu sinni Ásthildi; móðir Péturs
lést er hann var eins árs gamall.
Þau Ásthildur og Pétur Jens eldri
bjuggu að Laufásvegi 46 er þau
höfðu látið reisa en fluttu árið 1925
í Hafnarfjörð. Þá var Pétur á átt-
unda ári. Eftir fráfall Péturs eldra
1929 fluttist Ásthildur til Reykja-
víkur og bjó Pétur með henni uns
hún andaðist 1938.
Pétur lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Reykjavík árið
1937. Þess gætti snemma að Pétur
vildi standa traustum fótum því
hann lét sér ekki nægja eitt háskóla-
próf heldur lauk námi í bæði við-
skiptafræði 1941 og lögfræði 1944.
Reyndist þetta honum hin nýtasta
undirstaða starfanna sem í hönd
fóru í Stjórnarráðinu og um víðan
völl erlendis.
Pétur réðst í utanríkisþjónustuna
fyrir áeggjan nafna síns Benedikts-
sonar hinn 1. júní 1944. Sá síðar-
nefndi var þá sendiherra í London
en nýlega hafði verið ákveðið að
hann yrði fyrstr sendiherra íslands
í Moskvu. Vildi hann fá Pétur með
sér þangað og hóf hann þá störf í
utanríkisráðuneytinu. Annir voru
þar miklar er tengdust endurreisn
lýðveldisins eins og hún sneri að
öðrum ríkjum og fulltrúum er hing-
að komu til þess að vera viðstaddir
þennan merka atburð í sögu þjóðar-
innar. Lögðu starfsmenn ráðuneyt-
isins nótt við dag í störfum sínum.
Vilhjálmur Þór var utanríkisráð-
herra. Agnar Kl. Jónsson var nýlega
tekinn við stöðu skrifstofustjóra eins
og ráðuneytisstjórastaðan þá nefnd-
ist en aðrir embættismenn í ráðu-
neytinu voru einungis sex auk rit-
ara. Þetta var hóflegur fjöldi eins
og tíðkast hefur í utanríkisráðuneyt-
inu. Eftir tvo mánuði í ráðuneytinu
lagði Pétur svo upp í för sína til
Moskvu. Heimsstyijöldin var enn í
algleymingi í kjölfar innrásar
Bandamanna á meginland Evrópu.
Ferðin tók því aðra 2 mánuði. Þurfti
að fara djúpleið allt suður um
Egyptaland og íran.
Þannig var hafinn farsæll emb-
ættisferill sem leiddi til búsetu á
erlendri grund í 19 ár, þ.e. Moskvu
IOV2 ár í tveimur vistum, Bonn l'A
ár, París 3 ár og Washington 4 ár,
en heima í 24 ár þegar talin eru
bæði þau ár sem Pétur starfaði bein-
línis í ráðuneytinu þ.á m. sem ráðu-
neytisstjóri i 6‘/2 ár og þau rúmlega
11 ‘/2 ár sem hann í lokin sinnti sam-
skiptunum við fjarlæg lönd sem
sendiherra þar með aðsetri í Reykja-
vík. Pétur varð sendiherra aðeins
35 ára gamall eftir að hafa getið
sér sérstakt orð við störf á sviði
viðskiptamála. Átti það síðan fyrir
honum að liggja að verða sendiherra
í fleiri og samanlagt fjölmennari og
víðfeðmari ríkjum en nokkur annar
íslenskur sendiherra eða án efa
sendiherra nokkurs annars lands.
Eru þetta eigi færri en 29 ríki dreifð
um allar hinar byggðu heimsálfur,
auk 4 mikilvægra alþjóðasamtaka
sem hann gegndi sendiherrastörfum
hjá.
Því eru takmörk sett hveiju einn
maður getur áorkað á svo víðum
starfsvettvangi með samstarfsmenn
fáa og stundum engan sér við hlið,
jafnvel þótt gæddur sé miklum
hæfíleikum og óvenjulegum dugn-
aði. En Pétri var lagið að halda sig
að lykilþáttum, þótt ekki vanrækti
hann hin minni mál sem kröfðust
úrlausnar. Oft voru annirnar miklar
og störfin slítandi eins og t.d. í
París þar sem sinna þurfti jöfnum
höndum tvíhliða samskiptum við
Frakkland og fundarhöldum hjá
Atlantshafsbandalaginu (NATO),
Efnahagssamvinnu- og þróunar-
stofnuninni (OECD) og Menningar-
málastofnun Sameinuðu þjóðanna
(UNESCO), auk ferða til Brussel
þegar gæta þurfti hagsmuna gagn-
vart Efnahagsbandalagi Evrópu
(EBE), og stöku sinnum til Luxem-
borgar. Með heimasendiherrastörf-
unum hrinti Pétur í framkvæmd
nýjung sem miðaði að þvi að geta
án kostnaðar af nýju sendiráði búið
í haginn fyrir framtíðina, brotið ný
lönd undir íslenska utanríkisþjón-
ustu, kynnt þar íslensk viðhorf, rutt
braut viðskiptum og kannað mögu-
leika á hverskyns samskiptum er
ávinningur gæti fylgt. Þetta vakti
nokkra athygli og örvaði önnur ríki
til að taka upp þennan hátt. Ekki
verður hér nema fátt nefnt af nýtum
og merkum störfum Péturs á hans
langa ferli.
Það sem fyrst kemur í hugann
er hve ríka rækt Pétur lagði við
undirstöður utanríkisþjónustunnar,
að hlynna áð starfsskilyrðum henn-
ar og halda starfseminni í traustum
skorðum. Meðan hann var ráðuneyt-
isstjóri kom þetta m.a. fram í því
að ráðuneytið flutti í ný húsakynni,
ísland gerðist aðili að Vínarsamn-
ingunum um stjórnmálasamband
frá 1961 og ræðissambandfrá 1963,
leiðbeiningar og reglur sem starfað
var eftir voru endurskoðaðar
o.s.frv.; sem sendiherra vann hann
ötullega að því að velja landinu
heppilega ræðismenn er liðsinnt
gætu íslendingum á fjarlægum slóð-
um. Síðar samdi hann bæði leiðbein-
ingabók fyrir kjörræðismenn,
„Manual for Honorary Consuls of
Iceland" (1979) og rit um „Meðferð
utanríkismála" (1987) og hélt
fræðslunámskeið fyrir nýliða utan-
ríkisþjónustunnar. Samskipti ríkja
fara fram með rótgrónum hætti sem
þróast hefur í aldir og fest rætur
af því að hin hefðbundnu vinnubrögð
hafa reynst tryggja vænlegastan
árangur. Oft er um að ræða vanda-
söm og viðkvæm mál, stundum
þannig að velferð þjóða getur oltið
á hvernig til tekst. Pétri var ríkt í
huga mikilvægi þess að þeir sem
kæmu fram fyrir hönd íslensku ut-
anríkisþjónustunnar væru vel að sér
um rétt vinnubrögð svo að álit lands-
ins eða hagsmunir yrðu ekki rýrðir
af því að slíku væri ábótavant.
Fræðslustarf Péturs og öll árvekni
hans við að halda skútu utanríkis-
þjónustunnar á réttum kili og góðri
siglingu var því einkar mikilvæg -
en ekki síður hitt hvernig hann var
sjálfur fyrirmynd um öguð og vönd-
uð vinnubrögð.
Viðskiptamál urðu strax í fyrstu
vist Péturs ytra mikilvægasta við:
fangsefni hans og lengi síðan. í
þeim efnum reið á miklu fyrir hið
unga íslenska lýðveldi að koma ár
sinni vel fyrir borð og ríkti meðal
ráðamanna samstaða um að vöxt
utanríkisþjónustunnar utan Norð-
urlanda ætti að miða við markaðs-
möguleika fyrir íslenskar afurðir og
spamað. Vegna ótal knýjandi verk-
efna sem Pétri Benediktssyni sendi-
herra voru falin víðsvegar um Evr-
ópu veitti Pétur Thorsteinsson
sendiráðinu í Moskvu forstöðu um
langt skeið. Hann varð þannig for-
maður í viðskiptaviðræðum við Sov-
étríkin árið 1946. Þær báru þann
árangur að Sovétríkin keyptu það
ár um 20% af verðmæti heildarút-
flutnings Islendinga og við af þeim
9% innflutnings. Eftir að löndunar-
bann lokaði ísfiskmarkaði íslend-
inga í Bretlandi í mótmælaskyni
vegna útfærslu íslensku fiskveiði-
lögsögunnar í 4 mílur árið 1952 og
landsmenn voru í þröngri stöðu kom
það aftur í hlut Péturs að fara fyrir
samninganefnd til Sovétríkjanna
sumarið 1953 þar sem tókst að ná
samningi er Bjarni Benediktsson
þáv. utanríkisráðherra nefndi { út-
varpsávarpi „mikii tíðindi og góð“.
Var með honum seldur m.a. 1/3
freðfiskframleiðslunnar á því ári,
jafnstór hluti áætlaðs saltsíldar-
magns Norður- og Austurlands og
a.m.k. helmingur væntanlegs salt-
síldarmagns Suð-Vesturlands auk
verulegs magns freðsíldar. í staðinn
voru keyptar nauðsynjavörur svo
sem brennsluolíur, bensín, kornvör-
ur, sement og járnvörur og mat
ráðherra þetta „hagstæð viðskipti“.
Enda þótt stjórnmálaástæður eftir
lát Stalíns í mars 1953 séu taldar
hafa átt þátt í vilja Sovétmanna til
samninga kastar það síður en svo
rýrð á frammistöðu íslensku samn-
ingamannanna. Á 2ja mánaða tíma-
bili máttu þeir til þess að ná samn-
ingum sitja 38 viðræðufundi og fara
fimm sinnum til viðræðna í stjórnar-
skrifstofur í Moskvu. Það er einnig
til marks um hve margþættar og
flóknar viðræðurnar voru að meðan
þær stóðu fóru um 150 skeyti á
milli nefndarinnar og ráðune.vta í
Reykjavík. Af öðrum mikilsverðum
störfum Péturs á sviði viðskipta má
nefna stjórn hans árin 1950-53 á
viðskiptadeild utanríkisráðuneytis-
ins sem veitti öll útflutningsleyfi
fyrir íslenskar afurðir og annaðist
margt annað er að milliríkjavið-
skiptum laut. Ég minnist þess að
hafa heyrt Pétur rifja upp frá
Moskvuárum sínum að með því að
fylgjast þar vandlega með þróun
viðskiptakjara hafi stundum verið
hægt að þrýsta verði á vörum, sem
íslendingar keyptu, niður þegar til
samningaviðræðna kom þannig að„
ábatinn nam meiru en rekstrar-
kostnaði sendiráðsins það ár.
í samandregnu máli er óhætt að
segja að sá málaflokkur hafí nánast
ekki verið til á starfssviði utanríkis-
þjónustunnar sem Pétur kom ekki
nærri með einum eða öðrum hætti
einhvemtíma á ferli sínum svo sem
fyrirgreiðslu við lánsútveganir, loft-
ferðasamningum, hafréttarmálum,
menningarsamskiptum, afnámi
vegabréfsáritana, tvísköttunarmál-
um og þannig má áfraih telja.
Hann gerði sér far um að hafa
góða yfirsýn bæði á vinnustaðnum
sem hann bar ábyrgð á og í þeim
löndum sem vom starfssvæði hans
hveiju sinni, skráði gjama hjá sér
annál þess sem gerðist í samskiptum
íslands við löndin og hélt til haga
úrklippum um slík efni. Góð skipu-
lagning einkenndi störf hans og
hann sagði skýrt til um þau verk
sem hann vildi láta vinna. Sjálfur
var hann vakinn og sofinn í störfum
sínum; hamhleypa til verka.
Pétur var hár vexti, nokkuð þétt-
ur á velli og bar með sér traust og
virðuleika um leið og framkoma
hans var látlaus. Hann flíkaði hvorki
skoðunum sínum ná tilfinningum
en samræður við hann leiddu fljótt
í ljós hina staðgóðu þekkingu og
áhuga á málum er til þjóðnytja
horfðu. Málakunnátta auðveldaði
honum samskipti við útlenda menn
en hann talaði, auk Norðurlanda-
mála, ensku, frönsku, rússnesku og
þýsku.
Sagt hefur verið um forföður
Péturs, Gunnlaug Briem (1773-
1834) sýslumann, ættföður Briem-
anna, að hann væri strangt yfír-
vald. Pétur hafði stundum á sér slíkt
yfírbragð; tillitssemi, mildi og hlýja
réðu þó meiru í fari hans og sýndi
hann jiað með stórmannlegum
hætti. Á hátindi reynslu sinnar gerði
hann sér far um að láta uppvaxandi
kynslóð samstarfsmanna finna að
hann virti þá og stöðu þeirra. Og
geta má til gamans að þrátt fyrir
það kapp sem hann lagði á röð og
reglu amaðist hann ekki við því
þegar ritari bað um að fá að geyma
kjötböggulinn sinn í gluggakistu
ráðuneytisstjóraskrifstofunnar af
því að þar væri kaldara.
Það er sannasta merkið um að
Pétur undi sér ekki nema sívinnandi
að þegar aðrir setjast í helgan stein
að loknum embættisferli réðist hann
til atlögu við mesta þrekvirki lífs
síns, ritun sögu utanríkisþjón- -
ustunnar sem Matthías Á. Mathie-
sen ráðherra fól honum í tllefni af
50 ára afmæli utanríkisþjónustunn-
ar. Þessu mikla ritverki, „Utanríkis-
þjónusta íslands og utanríkismál -
sögulegt yfírlit", sem er þijú stór
bindi, alls 1436 blaðsíður, lauk hann
á aðeins 5 árum. Kom það út hjá
Hinu íslenska bókmenntafélagi
1992. Það er ómetanlegt að maður
sem þekkti jafnvel til utanríkisþjón-
ustunnar af eigin raun nær allt
tímabilið skyldi fást til að vinna
þetta verk. Þar er að fínna margvís-
legar upplýsingar sem sérstakt
gagn er að nú skuli vera svo að-
gengilegar. Mun verkið lengi standa
sem lofsamlegur minnisvarði um'
höfund sinn.
Nú síðast vann svo Pétur að ritun
endurminninga frá starfsárum sín-
um og hafði lokið um þriðjungi
þeirra (tímabilinu 1944-1960) þeg-
ar hann féll frá. Það var von að
slíkt verkefni væri áleitið því hann
hafði upplifað margt. Hann var
nærri þegar Nikita Krústjoff ljóstr-
aði upp um glæpi Stalíns og reyndi
að heíja umbætur ! landi sínu; einn-
ig þegar Sovétstjómin meinaði Bor-
is Pasternak að taka við Nóbelsverð-
launum 1958 og þegar U-2 njósna--
þotan var skotin niður yfir Sovét-
ríkjunum með víðtækum afleiðing-
um fyrir samskipti austurs og vest-
urs. Hann var kominn til Bonn þeg-
ar hinn fllræmdi Berlínarmúr var
hlaðinn. í Frakklandi ríkti stundum
umsátursástand vegna átakanna
um Alsír sem einnig leiddu til tilræð-
is við de Gaulle forseta. Þannig var“
SJÁNÆSTUSÍÐU