Morgunblaðið - 08.11.1986, Blaðsíða 31

ítilefniaf • ">r *■ ^ a
bsst Opio bret
til Gorbachevs
Hr. Mikhail Gorbachev, aðalrítari.
Ég hef setið hér í herbergi mínu
og velt því fyrir mér hvers vegna
fór sem fór í Reykjavík. Þér og
Reagan forseti hafið báðir sagt að
þið hafið verið komnir á fremsta
hlunn með að taka sögulega ákvörð-
un. Nú sakfellið þið hvor annan á
víxl. Þið hafið báðir flutt ávörp til
þjóða ykkar. Ég hef lesið ávörpin
ykkar vandlega og fundið ýmsilegt
sameiginlegt í þeim en einnig ólík
viðhorf. Þau eru allrar athygli verð.
Áður en lengra er haldið langar
mig til að skjóta inn í að við, sem
fylgjumst með stórveldispólitíkinni
af áhorfendapöllunum, erum smátt
og smátt komin með hálfgert of-
næmi fyrir orðinu „sögulegt." I
hreinskilni sagt þá var nú ekki mik-
ið sögulegt við þær tillögur sem þið
rædduð. Það hljómar glæsilega að
ræða um 50% minnkum á birgðum
langdrægra kjarnavopna en það
breytir ekki gangi sögunnar. Þið
eigið báðir nóg, hvor um sig, til að
eyða allri jörðinni okkar.
Það er rétt að þið rædduð einnig
möguleikann á að eyðileggja síðan
afganginn af þessum vopnum á
fimm árum en mér skilst að þessi
hugmynd hafi aðeins verið reifuð.
Auk þess hefði öll áætlunin tekið
10 ár og það er lengri tími en svo
að hægt sé að sjá alla atburðarás-
ina fyrir. Það getur svo margt orðið
til að kollvarpa öllum áætlunum.
Mér kemur í hug fundur fyrir-
rennara yðar í embætti, Leonid
Brezhnevs aðalritara, og Fords, for-
seta, í Vladivostok árið 1974 en þar
náðu þeir samkomulagi um grund-
vallaratriði SALT-II samningsins.
Samningamenn beggja aðila þurftu
síðan fimm ár í viðbót til að semja
texta sjálfs samningsins. Árekstrar,
sem urðu á þessu árabili og ekkert
komu samningnum við, urðu til
þess að slökunarstefnan beið skip-
brot. Þetta sýnir okkur, að fimm
ár geta verið langur tími. Eins og
þér vitið urðu afleiðingarnar þær,
að bandaríska þingið neitaði að
staðfesta samninginn.
Við hljótum að draga þá ályktun
af þessu, að nauðsynlegt sé að
bregðast skjótt við, þegar búið er
að taka ákvörðun í þessum málum
— og jafnframt að ekki sé hægt
að semja um afvopnun án þess að
taka tillit til annarra atriði í al-
þjóðasamskiptum.
Þér viljið stöðva Geimvamaáætl-
unina (SDI), skilst mér. Hinir
snjöllu vísindamenn Sovétríkjanna
vita auðvitað mikið um þá mögu-
leika og vandkvæði sem SDI hefur
í för með sér. Enda þótt hugmynd-
in sé óljós þá getur hún haft
gífurlegar afleiðingar séu langtíma-
sjónarmið höfð í huga. Augljóst
virðist, að Bandaríkjamönnum hef-
ur tekist að leysa ýmis vandamál,
sem gagnrýnendur áætlunarinnar
töldu fyrir ári að væru óleysanleg.
Jafnvel þótt svo færi að mönnum
tækist að semja um útrýmingu allra
kjamavopna þá réði forseti Banda-
ríkjanna eftir sem áður yfír SDI.
Þegar þér þrengduð að honum gaf
hann þá skýringu, að hann vildi
hafa SDI sem tryggingu gegn
„bijálæðingum" og hugsanlegum
svikum af hálfu Sovétmanna.
Hreint út sagt: Ef Sovétmenn
reyndu að fela nokkrar eldflaugar
þá fengju þeir ekki tækifæri til að
nota þær í þvingunarskyni. Forset-
inn treysti ekki Sovétmönnum.
Bandaríkjamenn hafa ekki einok-
un á tortryggni. Ef forsetinn hefði
sagt, að SDI væri skaðlaus, ef Sov-
étmenn feldu engin kjamavopn,
hefðuð þér vafalaust svarað, að
Sovétmenn yrðu að hafa sams kon-
ar tryggingu gegn svikum —
svikum af hálfu Bandaríkjamanna.
Það finnst mér eðlilegt, því að gagn-
kvæm tortryggni krefst gagn-
kvæmra trygginga.
Afsakið að ég vík frá efninu.
Forsetinn notaði ákveðna rök-
semdafærslu gegn yður. Sams
konar röksemdafærslu og Kom-
missarov, sem ég hygg, að sé
fulltrúi sovéska utanríkisráðuneyt-
isins, notar í skoðanaskiptum
varðandi kjamavopnalaust svæði á
Norðurlöndum. Kommissarov vill
að Danmörk og Noregur — það em
í reynd þessi NATO-lönd sem verið
er að ræða um — afsali sér mögu-
leikanum á að vera varin með
kjamavopnum gegn því að Sovét-
menn heiti því að nota ekki kjama-
vopn sín gegn þeim. Vopnabúr
Sovétríkjanna yrði aðeins minnkað
lítillega.
Nikita Khmschev vakti á sínum
tíma athygli á því, að viðfangsefnið
væri raunar tæknilega óframkvæm-
anlegt. Sovétríkin gætu nefnilega
ekki afsalað sér kjarnavopnum að-
eins vegna Norðurlandanna. Auk
þess væri enginn vandi að beina
eldflaugum, sem ætlaðar væm til
árása á Vestur-Þýskaland, gegn
Norðurlöndum. Þess vegna lagði ég
eitt sinn til að Sovétríkin skæm
niður þann vígbúnað sem ætlaður
er til skyndiárása en þessi vígbún-
aður veldur Norðurlandabúum
miklum áhyggjum. Þetta yrði svar
Sovétmanna við afsali Norðurland-
anna á kjarnvopnum. Kommissarov
var jafn skilningslaus gagnvart
þessari tillögu og Reagan forseti
var í SDI-viðræðunum.
Víkjum aftur að Reykjavíkurvið-
ræðunum.
Þegar ég las ávarp yðar til þjóð-
arinnar tók ég eftir því hve öll
tímasetning skipti miklu máli.
Hefðuð þið ekki getað leyst mörg
af þeim vandamálum sem þið rædd-
uð ef þið gætuð útrýmt öllum —
bókstaflega öllum — kjamavopnum
á fimm árum í staðinn fyrir tíu?
Tæknilega er ekkert sem hindrar
þetta. Séð með augum samninga-
manna myndi þetta einfalda málin
afskaplega mikið þar sem stjómar-
erindrekar og hershöfðingjar þyrftu
ekki að hafa jafn miklar áhyggjur
af burðargetu eldflauganna,
sprengjustærð og marksækni, stað-
setningu vopnanna og hvað þetta
nú heitir allt saman.
SDI-áætlunin mun ekki komast
af rannsóknastiginu næstu fimm
árin. Þér teljið ef til vill, að persónu-
legur áhugi forsetans á áætluninni
sé hindmn á veginum. En þér vitið
einnig að Reagan forseti yfirgefur
Hvíta húsið í janúar 1989. Verði
afvopnun þá í framkvæmd, get ég
að minnsta kosti ekki ímyndað
mér, að nýkjörinn forseti, og því
síður þingið, vilji halda áfram mað
SDI-áætlunina og taka þar með þá
áhættu að kjamavopnakapphlaupið
hefjist á ný. — Dobrynin, sendi-
herra, hefur áreiðanlega sitthvað
um þetta að segja.
Skyndileg útrýming kjamavopna
gæti einnig leyst deiluna um til-
raunasprengingar. Ég ber mikla
virðingu fyrir þeirri ákvörðun yðar
að stöðva tilraunir með kjamavopn
í Sovétríkjunum. Ég er ekki fær
um að meta staðhæfíngar Banda-
ríkjamanna þess efnis, að nauðsyn-
legt sé að gera tilraunir með þau
kjamavopn, sem fyrir hendi eru, til
að sannreyna notkunargildi þeirra.
Þessi þörf hlýtur að hverfa ef út-
rýming vopnanna tekur skamman
tíma. \
Þetta myndi að sjálfsögðu ekki
leysa þann vanda sem gagnkvæm
tortryggni veldur. Þvert á móti,
hugmyndin ein út af fyrir sig, að
hinum aðilanum hafi tekist að fela
nokkrar eldflaugar, getur leitt til
ofsóknarbijálæðis. Þess vegna held
ég, að Bandaríkjamenn séu rök-
hyggjumenn, þegar þeir kreíjast
raunhæfs eftirlits. Þér hafið marg-
sinnis sagt í ræðum, að þér
samþykkið raunhæft eftirlit. Ég vil
gjarnan trúa yður, en verð að benda
á, að afstaða sovéskra ráðamanna
við önnur tækifæri veldur mér óró-
leika. Það, sem þér gáfuð kost á
við Stokkhólmsviðræðumar forð-
um, olli miklum vonbrigðum.
Skyndileg útrýming kjamavopna
— og þá á ég við öll kjamavopn —
mun ekki vekja stórkostlegan fögn-
uð hjá bandamönnum Bandaríkja-
manna í Vestur-Evrópu. Þeim
finnst að núverandi aðstæður þeirra
séu svo erfiðar, að þeir óttast jafn
mikið óbreytt ástand og breytingar
á því. Slíkur ótti leiðir til þess kon-
ar stöðnunar, sem þér hafið svo oft
ávítað andstæðinga efnahagslegra
og pólitískra endurbótatilrauna yð-
ar í Sovétríkjunum fyrir.
Vestur-Evrópumenn telja sig
hafa ástæðu til að óttast. Þeir álíta
lönd Varsjárbandalagsins hafa yfir-
burði í hefðbundnum vopnabúnaði.
Varsjárbandalagið ræður yfir
nokkru sem þeir hafa ekki, á sama
hátt og Reagan forseti ræður yfir
SDI-áætluninni, sem þér hafið ekki.
Ég veit hversu erfitt það er að bera
saman styrkleika. Vínarviðræðum-
ar um jafnan og gagnkvæman
samdrátt venjulegs herafla hafa
líka verið árangurslausar. Einnig
þar er þörf á að byija á nýjum
grunni. I Vestur-Þýskalandi hafa
verið ræddar hugmyndir, um að
hervarnir beggja aðila yrðu ein-
skorðaðar við vamarvopn. Þetta
gæti verið heppilegri viðræðu-
grundvöllur en sá sem hingað til
hefur verið notaður; talning her-
deilda og skriðdreka. Takmarkið er
að báðir aðilar geti fundið öiyggi.
I því andrúmslofti tortryggni sem
nú ríkir gerir enginn sig ánægðan
með loforð; vamarmátturinn er það
sem allir treysta á.
Hugsið yður bara hve ömggari
Vestur-Evrópumenn yrðu ef þér
létuð eyðileggja alla skriðdrekana
yðar!
Þá er það deilan um meðaldrægu
flaugarnar. Þar olluð þér mér von-
brigðum. Sovétríkin em nú að setja
upp nýja kynslóð eldflauga við vest-
ur-þýsku landamærin — ég á fyrst
og fremst við SS-21 og SS-23. Þar
með hefur þörf þeirra fyrir SS-20
stórminnkað. Ég veit að ákvörðun
um uppsetninguna var tekin áður
en þér urðuð leiðtogi Sovétríkjanna
en samt berið þér ábyrgð á ástand-
inu. Ég er hræddur um, að þessar
nýju flaugar raski hemaðaijafn-
væginu jafn mikið og SS-20-flaug-
amar gerðu á sínum tíma og þetta
geti orðið til þess, að afvopnunar-
viðræðumar steyti aftur á skeri.
Núna kem ég að atriði, sem Re-
agan forseti lagði áherslu á í ávarpi
sínu til þjóðarinnar, þ.e. svæðis-
bundnar deilur. Ég held ekki — og
vitna í því sambandi til reynslu sög-
unnar — að hægt sé að framfylgja
nokkm samkomulagi um afvopnun
án þess að því sé fylgt eftir með
samkomulagi um ákveðnar „hegð-
unarreglur" varðandi önnur al-
þjóðamál. Áttundi áratugurinn fyllti
okkur vonum í upphafi — en endaði
illa. Ég veit, hve erfitt er að orða
slíkar hegðunarreglur — að ekki sé
minnst á að framfylgja þeim — en
Mikhail Gorbachev flytur ávarp í sovéska sjónvarpið.
það breytir ekki því, að þér og for-
setinn verðið að forðast að fara
yfir „mörk þess sem leyfílegt er“
eins og þér sögðuð á blaðamanna-
fundi í Genf. Handan við þessi
mörk em ekki aðeins hemaðarlegir
árekstrar heldur einnig aðgerðir,
sem gætu stefnt í voða afvopnunar-
samningum, sem búið væri að
samþykkja. Þegar öllu er á botninn
hvolft er því nauðsynlegt að bæði
risaveldin hætti að leika hin hefð-
bundnu hlutverk stórvelda. Raunar
er það skilyrði þess að hægt sé að
ná takmarkinu, heimi án ótta, heimi
þar sem sameiginlegt öryggi ræður
ríkjum.
Stjómarerindrekar munu auðvit-
að segja, að þessar hugmyndir
mínar séu óraunhæfar, ekki í
tengslum við vemleikann. Innst inni
veit ég að þeir hafa rétt fyrir sér.
En þar með er ekki sagt að þeir
hafi sjálfir verið raunhyggjumenn.
SALT-I og SALT-II samningamir
hafa leitt til aðstæðna sem báðir
aðilar telja óviðunandi. Tillögur um
takmörkun á fjölda eldflauga með
marga sprengiodda em orðnar að
lélegum bröndumm. Stokkhólms-
ráðstefnan olli vonbrigðum — svo
sannarlega. Viðræður um stýri-
fiaugar, sem annars hafa verið á
öðmm nótum, hafa ekki enn leitt
til árangurs. Þetta ætti að duga til
að sanna að þær aðferðir, sem
kenndar hafa verið við „skref fram
á við“, hafa fram til þessa reynst
óraunhæfar.
Mér skildist, að þér hefðuð viljað
reyna djarflegri leiðir í Reykjavík.
Ég veit að fyrsta skrefið er erfitt.
En ef til vill var það fremur stöðn-
uð varfærnin en djarfleikinn sem
eyðilagði fundinn. Það vantaði of
margt í tillögunum yðar.
Að einhveiju leyti getur ástæðan
verið sú, að tillögumar hafí komið
um of á óvart. Ég minnist fundar
þáverandi utanríkisráðherra risa-
veldanna, Vance og Gromykos, í
New York árið 1979. Vance lagði
óvænt til, að ríkin minnkuðu birgð-
ir sínar af langdrægum kjamavopn-
um um 50%. Dagblöðin héldu því
fram að Gromyko hefði orðið fok-
vondur og hann hefði gmnað Vance
um að vilja eyðileggja samninginn,|
sem gerður var í Vladivostok. Reið-
ina er ef til vill hægt að útskýra
með þvf, að skort hafí undirbúning.
Hugsanlegt er að það sama hafi
verið uppi á teningnum í Reykjavík.
Þér hafið sagt, að Bandaríkjamenn
hafi komið tómhentir til fundarins.
Þér hafið einnig sagt, að Sovétmenn
hafi undirbúið sig afar vel. Ég hef
reynt að meta þær upplýsingar sem
„láku“ frá bandaríska utanríkis-
ráðuneytinu og Hvíta húsinu,
skömmu eftir að kunngert var um
fundinn. Það er ekki auðvelt að
átta sig á því, hveiju Bandaríkja-
menn gerðu ráð fyrir, en ég hygg,
að þeir hafi átt von á hefðbundnum
viðræðum.
Það liggur í hlutarins eðli að
stjómmálamenn vilja, að þeirra sé
minnst í sögunni sem mikilmenna
rétt eins og rithöfunda dreymir um
Nóbelsverðlaunin. En hvomgs ykk-
ar verður minnst í sögunni nema
þið leysið vandamálin varðandi
vopnin og friðinn — og þar að auki
þann efnahagsvanda, sem _ þjóðir
ykkar eiga við að stríða. Ég hef
lesið ræðumar, sem þér fluttuð í
Kabarovsk og Vladivostok, og geri
mér grein fyrir því, hversu um-
fangsmikil þessi vandamál em.
Eg á erfitt með að skilja niður-
stöðuna í Reykjavík með tilliti til
þessa.
Þér sparið ekki mikið með þvi
að nota meðaldrægu flaugamar í
brotajám. Langdrægu vopnin hafa
meiri þýðingu — samt minni en
flestir gera sér í hugarlund og enn
þá minni, ef útrýming vopnanna
gengur hægt fyrir sig. Mun meira
er í húfí, ef SDI-áætlunin kemst
aldrei af rannsóknastigi. Lang
mestur spamaður væri þó fólginn
í vemlegri fækkun hefðbundinna
vopna og varfæmi í sambandi við
hemaðarlega íhlutun í öðmm lönd-
um, sbr. Víetnam og Afganistan. í
þessum tilvikum em smávægilegar
breytingar einnig gagnslausar. „Of
lítið, of seint" em mistök sem stór-
menni sögunnar hafa ekki gert sig
sek um.
Með von um nýtt og djarflegra
frumkvæði,
virðingarfyllst,
Áke Sparring
Höfundur er fyrrverandi forstjóri
sænsku UtanríkismAlastofnunar-
innar en skrifarnú greinarfyrir
blöð á Norðurlöndum.