Morgunblaðið - 08.11.1986, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. NÓVEMBER 1986
Sársauki í afhöggnum fæti
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Matthías Johannessen:
Konungnr af Aragon og aðrar
sögur.
Almenna bókafélagið 1986.
Konungur af Aragon og aðrar
sögur er fjölbreytt smásagnasafn.
i safninu eru sögur af ýmsu tagi,
sumar líkjast fremur frásögnum en
hefðbundnum smásögum. Eitt sam-
einar þó allar þessar sögur. Þær
eru hver og ein með einhveijum
hætti brot úr ævisögu, endurminn-
ingar. Vissulega má segja það sama
um allan markverðan skáldskap, en
í öllum sögum Konungs af Aragon
er minningaþráður sem höfundur-
inn leggur rækt við.
Maren, fyrsta saga bókarinnar,
er til dæmis ættarsaga. í henni
koma saman á einum stað þjóðlegur
fróðleikur og listræn aðferð sagna-
skálds. Þess er freistað að semja
ritstýrða sagnfræði í anda fomra
höfunda og á sagan reyndar að
sýna fram á að svona sé ekki ólík-
legt að fombókmenntir hafi verið
ritaðar. Nöfnum er ekki breytt í
þessari ættarsögu Matthíasar, en
ekki er víst að allt hafi verið með
sama hætti og sagt er frá í sög-
unni. Handan vemleikans ríkir
skáldskapurinn þrátt fyrir allt. Þótt
sagan lýsi aðdraganda og hermi frá
því þegar þeir verða úti Jóhannes
sýslumaður Guðmundsson og Guð-
mundur bóndi á Hamraendum
verður Maren Lámsdóttir minnis-
stæðust. Ekki síst þegar henni em
færðar fréttir um að sýslumaðurinn,
maður hennar, hafi fundist látinn.
Andsvar hennar er: „Þá verð ég að
lifa.“
í Naglanum og Pelsinum er Matt-
hías enn á slóðum sem við þekkjum
úr ljóðum hans: Hólmgönguljóðum
og Morgni í maí. Þessum sögum
áttar lesandinn sig betur á með því
að lesa viðtal Matthíasar Viðars
Sæmundssonar við skáldið í bókinrii
Stríð og söngur sem kom út í fyrra.
Báðar þessar sögur bera persónu-
legum sársauka vitni, enda ólíklegt
að góðar sögur séu verk manna sem
ekki hafa fundið til. í þessum sögum
og mörgum öðmm birtist sá hæfi-
leiki Matthíasar að geta tjáð sinn
eigin hug, speglað dýpstu tilfínning-
ar sínar, í umfjöllun um aðra en
sjálfan sig þegar hann skrifar um
foreldra sína.
Náskyld fyrrgreindum sögum er
María, eða sagan um Mörtu, en í
henni er reynt að lýsa sambúð
Knuts Hamsun og Maríu, konu
hans, þegar öll sund em lokuð í lífi
þeirra og aðeins dauðinn framund-
an hjá skáldinu. I þessari sögu er
m.a. tekið til umræðu hvemig lífið
leysist upp í draum sem á ekkert
skylt við vemleika og hvemig lífíð
væri óbærilegt án skáldskapar. En
aðalvandi sögunnar eins og fleiri
sagna í bókinni er sambúð karls og
konu, þetta einkennilega sambland
af himnaríki og helvíti.
Biblíuefni em áberandi í bókinni
eins og fleiri verkum Matthíasar.
Með þau er farið einkar smekklega
í sögum eins og Sálmur Davíðs,
Rut, Lúkas og Naðra í hendi Páls.
Þær sögur sem mesta athygli
vekja í konunginum af Aragon em
draumsögumar, sögur sem em á
mörkum draums og vemleika,
stundum martraðarkenndar. Þessar
sögur em nýjung í skáldskap Matt-
híasar og að mínu viti leggja þær
sitt af mörkum til íslenskrar smá-
sagnagerðar yfirleitt. Sögumar em
ekki beinlínis framandlegar, en ljóst
er að án kynna skáldsins af súrreal-
isma væm þær óhugsandi.
Ómaksins vert er að reyna að
skýra þetta. Það viðhorf eða réttara
sagt aðferð sem kemur fram í
draumsögunum er fyrir hendi í öll-
um sögum bókarinnar með mismun-
andi áherslum. En undir lok hennar
gerist aðferð skáldsins aðgangs-
hörðust, krefst nokkurs af lesand-
anum, ekki síst þess að sjá allar
sögumar og þar með viðleitni höf-
undar í samhengi.
*
I tilefni Munch-
sýningarinnar
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Nú fer hver að verða síðastur
að skoða hina einstæðu sýningu á
verkum norska snillingsins Edvards
Munch í kjallarasölum Norræna
hússins.
Ekki er hér meiningin að bæta
nokkm við mín fyrri skrif um
Munch og líf hans, heldur að leið-
rétta ýmsar missagnir, sem fram
hafa komið í fjölmiðlum, og minna
í leiðinni á sýninguna.
Fyrir tilviljun rak ég augun í
furðulegt viðtal í Þjóðviljanum á
dögunum, en blaðið var þá nokk-
urra daga gamalt og eintakið hafði
farið fram hjá mér.
Þar var langt og mikið viðtal við
ungan nýbylgjumálara og vil ég
láta nafnið liggja á milli hluta, en
leiðrétta nokkrar missagnir, er geta
valdið misskilningi. Er mér ráðgáta,
hvar maðurinn hefur fiskað upp
þennan fróðleik.
Leitt er einnig, að þessi ummæli
koma frá manni, sem telur sig mik-
inn aðdáanda meistarans og hefur
meira að segja komist svo langt að
vera gestakennari við listaskóla í
Osló og fengið að skoða ýmsar hirsl-
ur í kjallara Munch-safnsins, sem
mjög fáir hafa aðgang að.
Ég álít, að hugarfarið og afstað-
an gagnvart listinni hafí verið harla
frábrugðin fyrir réttum hundrað
árum frá því sem það er í dag á
þessari yfirþyrmandi tækniöld.
Rétt er það, að Munch var undir
sterkum áhrifum frá kennara
sínum, Cristian Krogh, en rangt að
rekja sjúkdómsmyndir hans alfarið
til lærimeistarans — myndefnið var
mjög algengt á þessum árum og
nóg um veikindi í fjölskyldu Munchs
sjálfs.
Þá varð Munch frægur í Þýska-
landi árið 1892, en ekki 1905 eins
og sagt er í viðtalinu sem breytir
að sjálfsögðu mjög miklu. Skráðar
heimildir segja, að expressjónistar
20. aldarinnar hafi orðið fyrir áhrif-
um af van Gogh og Gauguin,
Ferdinand Hodler og James Ensor,
en framar öllu Edvard Munch.
Fauvistamir með Matisse í farar-
broddi komu fram miklu seinna.
Munch var mjög duglegur við sýn-
ingahald um alla Evrópu fyrir og
eftir aldamót, hafði víðtæk áhrif
og fékk alstaðar góða dóma nema
í París og Osló, sem teljast frábær
meðmæli á þeim tímum.
— Það má vel vera, að haldið
hafi verið fram, að Munch hafi ekki
haft neinn stíl, en það er naumast
réttur framsláttur, því að þrátt fyr-
ir ótrúlega fjölhæfni hans í málverk-
inu og grafíkinni, eru myndir hans
auðþekkjanlegar á söfnum og sýn-
ingum í langri fjarlægð. Sjö stílar
í list hans er hrein ijarstæða.
Furðulegastur er þó sá framslátt-
ur, „að Munch hafi ekki verið mjög
afkastamikill í málverkinu en að
eftir hann liggi ógrynni af teikning-
um, skissum og grafíkmyndum".
Rétt er að Munch var símálandi
allan sinn lífsferil og uppgötvaði
fyrst möguleika grafílistarinnar
kominn á fertugsaldur. Hér sá hann
möguleika til að víkka út tjásvið
málverka sinna, sem hann gerði
með miklum ágætum og varð
heimskunnur fyrir. Var einn þeirra,
sem endurreisti grafíkina sem list-
rænan tjámiðil.
Þótt finna megi ýmislegt líkt með
expressjónistum á hinum ýmsu
tímaskeiðum aldarinnar (einnig ab-
strakt-expressjónistum), byggist
það öðru fremur á óheftri tjáningu.
Hins vegar er öll tækni Munchs svo
sérstæð og skýr, að fáu er við að
jafna. Hann var slíkur brautryðj-
andi og áhrifavaldur á sínum bestu
árum, að hver og einn, sem rann-
sakar list hans, hýtur að undrast
stórlega. Okkur ber að halda á loft
réttum heimildum um þennan mikla
son Norðursins, en ekki læða að
röngum fullyrðingum, er vísast eiga
uppruna sinn hjá þeim, sem sjá sér
hag í þvi að minnka hlut hans í lista-
sögu Evrópu, — en af þeim er nóg.
Að lokum vil ég vísa til og árétta,
að Munch sótti áhrif til meginlands
Evrópu — symbólistanna, Art
Nouveu og Jugendstil, en gerði
margar sínar nafnkenndustu mynd-
ir á heimaslóðum í Noregi. Mynd-
efnið sótti hann iðulega til síns
nánasta umhverfis við sumarhúsið
sitt í ÁsgárdStrand.
Þannig var myndefnið í hæsta
máta upplifað, en ekki sótt í mal
annarra — einungis áhrifin.
Þessi atriði öll þykja mér ákaf-
lega mikilvæg og kæri mig engan
veginn að sjá þau rangfærð í
íslenskum íjölmiðlum.
Matthías Johannessen.
Henrik Ibsen orti um þann dóm
sem hvert skáld kveður upp yfír
sjálfu sér með því að yrkja. Það er
að vísu hægt að dyljast lengi, leika
listir sínar frábærlega. En ekki
endalaust. Fyrr eða síðar kemur að
því að skáldið stendur nakið. Bak
við orðin skín í líf þess. Þetta orð-
aði Tómas Guðmundsson með
eftirfarandi hætti: Og vei þeim sem
ei virðir skáldskap þann, sem veru-
leikinn yrkir í kringum hann.
í Konungur af Aragon, sögu
samnefndri bókinni, segir frá rithöf-
undi sem er ýmist vakandi eða
sofandi. Hann er staddur í svefnrof-
um, reynir að flýja á vit einverunn-
ar, en er sífellt truflaður af lífinu
í kringum hann, ekki síst vitneskj-
unni um að vera orðinn afi. Það er
heilinn sem heldur fyrir honum
vöku, ekki hjartað vel að merkja.
Þegar draumurinn kemur „hægt
inn í ómeðvitaða vitund hans"
breytist hið fágaða yfirborð þar sem
hann er í hlutverki afans í algjöra
ringulreið. Meðal þess sem lagt er
á rithöfundinn að skynja i_ þessu
ástandi er forsætisráðherra Islands
og draugur ættaður frá Svíþjóð,
vitanlega Glámur sem líka kvaldi
Gretti sterka.
í Draumi er sagt frá konu sem
skilur mann sinn eftir í „myrkum
frumskógi ótta síns“. Draumurinn
í sögum Matthíasar er ekki fagur,
hann er ekki lausn frá hversdags-
leika eða flótti. Hann er aftur á
móti árétting þeirrar hversdagslegu
og oft næstum því bugandi tilveru
sem mönnum er lögð á herðar.
Það er kannski kominn tími til
að gefa ljóðskáldinu orðið.Jjví skáldi
sem skrifar smásögur. I upphafi
sögunnar Eins og einfættur maður
stendur þetta erindi:
Eins og einfættur
maður
finnur til sársauka
í afhöggnum
fæti,
þannig finnum við til
í öðru fólki
Þessi merkilega draumsaga er
efnislega í sömu syrpu og sögumar
sem áður var minnst á: Naglinn,
Pelsinn. Minningin um þunglyndan
föður og að annarra mati kúgaða
móður ber ávöxt í dálítilli sögu þar
sem engin vopn eru til nema vopn
skáldskaparins:
„Um nóttina dreymdi hann móð-
ur sína. Hún var í sjúkrarúmi sem
breyttist í líkkistu og hann sá hana
ekki. Hann heyrði að hún hvfslaði
til hans að hann tæki hana upp og
hann opnaði kistuna og sá þá móð-
ur sína lítið bam og tók þetta bam
upp í draumnum, hræddur og hik-
andi og þótti með ólíkindum að
hann skyldi halda á móður sinni sem
litlu bami og reyna að hugga hana.
Hann ætlaði að losa sig við bamið,
en það hélt dauðahaldi í hann og
honum var ekki undankomu auðið."
Lokaorð þessarar stuttu sögu era
íhugunarverð:
„Hann ætlaði að hrista af sér
þennan óþægilega draum og rejmdi
að vakna, en gat það ekki.“
í staðinn fyrir að vakna yrkja
menn ljóð og skrifa sögur, stefna
sjálfum sér fyrir dóm. Það er eina
leiðin til að vakna, aðrar era ekki
færar.
Konungur af Aragon og aðrar
sögur er annað smásagnasafn
Matthíasar Johannessen. Áður hafa
komið út eftir hann Nítján þættir
(1981). Þeir sem þekkja viðtöl Matt-
híasar vita líka að mörg þeirra eru
byggð upp eins og um skáldskap
sé að ræða. Konungur af Aragon
þykir mér að mörgu leyti vitna um
breytt viðhorf Matthíasar til skáld-
skapar. Þessi breyttu viðhorf era
líka áberandi í ljóðum hans, til að
mynda ljóðabókinni Flýgur öm yfir
(1984). Skáldið stefnir að meiri
hnitmiðun en áður, mælskan sem
einkenndi hann svo oft hefur nú
breytt um svip. Nú skrifar hann
smásögur í anda ljóða og nær einna
bestum árangri þegar þær líkjast
ljóði. Það sem veldur er m.a. hið
vandaða málfar sem á rætur sem
teygja sig víða. En best heppnaða
stefnumótið er á milli hins gamla
og nýja.
Enginn skyldi þó halda að skáld-
skapur sé bara tungumál. Einu má
ekki gleyma og það er tilfínningin.
Henni gleymir Matthías aldrei.
Ensk orð og orðtök
Okkur langar til að vekja at-
hygli á tveimur bókum, sem hafa
verið ófáanlegar um árabil, en
margir þekkja.. Þetta era tvær
bækur, sem Sigurður heitinn Páls-
son menntaskólakennari á
Akureyri tók saman, og reynzt
hafa afar gagnlegar í enskunámi
og kennslu. „Ensk orð og orðtök“
er nú fáanleg í sinni þriðju útgáfu
og „Ensk málfræði“ Sigurðar í
sinni áttundu og er það líklega
met, ef frátaldar era guðs-
orðabækur.
„Ensk orð og orðtök" er að því
leyti einstök í sinni röð, að í henni
er miðlað reynslu, sem einungis
lærist á löngum starfsferli. Það
er ekki lítill akkur í því að eign-
ast það, sem í kolli Sigurðar
heitins bjó, því að maðurinn var
annálaður kennari og smekkmað-
ur á enska tungu. Hér er því um
að ræða happafeng fyrir alla þá,
sem unna því sem óbijálað er og
fagurt á enskri tungu.
Menntaskólanum í Reykjavík,
6. nóvember, 1986.
Guðni Guðmundsson,
Magnús Fjalldal.
Hausthappdrætti
Sjálfstæðisflokksins
Dregið á mánudaginn