Morgunblaðið - 14.12.1985, Blaðsíða 16

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR14. DESEMBER1985
J16
Staða Kanada
innan NATO

■w
I
J
Texti og mynd: MARGRÉT BJÖRGVINSDÓTTIR
Fyrstu árin
„Hlutdeild Kanada í NATO og
viðræðum þeim sem efnt var til á
árunum 1948 og 1949, áður en
Atlantshafsbandalagið var stofn-
að, olli þáttaskilum í utanríkis-
stefnu Kanadastjórnar. Bar eink-
um tvennt til þess. Hér var um
að ræða fyrsta milliríkjasáttmála
á friðartímum sem Kanada undir-
ritaði sem sjálfstæð þjóð. í öðru
lagi, verður að hafa í huga að þegar
NATO var breytt með því að koma
á fót herstjórnum þess up úr 1950,
gerðu Kanadamenn út herdeildir
til Evrópu í fyrsta sinn á friðar-
tímum.
Eftir því sem ég best fæ séð
liggja aðallega þrjár ástæður til
þess hvað stofnun NATO varð
afdrifarík fyrir utanríkispólitík
eftirstríðsáranna hér í Kanada.
Hafa verður í huga að þáttur
Kanadamanna í síðari heimsstyrj-
öldinni var mikill. Við lok stríðsins
áttu þeir að skipafjölda þriðja
stærsta flota heims og höfðu yfir
að ráða stærsta her sjálfboðaliða.
Þeir höfðu verið mikilvirkir á sviði
iðnaðar og við framleiðslu her-
gagna, og töldu því mikla nauðsyn
að þeir yrðu ekki afskiptir í um-
ræðum um öryggismál. Með þátt-
töku í síðari heimsstyrjöldinni,
sem og raunar fyrri, viðurkenndu
Kanadamenn að trygging öryggis
í Vestur-Evrópu væri þeim sjálf-
um mikilvæg. Stjórnin leit svo á
að þátttaka í marghliða bandalagi
á borð við NATO, væri greiðasta
leiðin til áhrifa á vettvangi örygg-
ismála og gætu Kanadamenn
þannig tekið á sig skyldur sem
væru í réttu hlutfalli við framlag
þeirra til bandalagsins og raun-
hæft mikilvægi þjóðar og lands.
Að vissu leyti fólst í þessu við-
horfi andsvar við kringumstæðum
sem ríktu í Kanada í síðari heims-
styrjöldinni. Eftir lok fyrri heims-
styrjaldar hafði Kanadastjórn
neitað að taka nokkurn þátt í
formlegu varnarbandalagi með
Bretum og verið mótfallin allri
ábyrgð varðandi öryggismál Evr-
ópu. Þegar stríðið braust út 1939,
lentu Kanadamenn þegar í átökum
án þess þó að hafa átt áður nokk-
urn þátt í viðræðum við stjórnvöld
annarra þjóða. Kom og í ljós þegar
fram liðu stundir, að þótt Kanada-
menn tækju mikinn þátt í styrjald-
arrekstrinum, var hlutdeild þeirra
í hernaðarlegu skipulagi eða
ákvarðantöku óveruleg. Þau mál
voru í höndum Breta og Banda-
ríkjamanna annars vegar og Breta,
Bandaríkjamanna og Rússa hins
vegar, en Kandamenn sátu að
mestu hjá. Af þessum ástæðum
varð stjórnvöldum í Ottawa það
umhugað, að rödd Kanada mætti
öðlast aukinn styrk á alþjóðavett-
vangi. Kanada væri mikilvæg þjóð,
sem hefði margt fram að leggja,
þátttaka í NATO myndi tryggja
að þangað yrði leitað ráða um
ákvarðanir um vestræn varnar-
mál.
Nýtt valdajafnvægi
Ákvörðun Kanada um aðild að
NATO átti einnig við önnur rök
að styðjast. Með henni urðu hags-
munir þjóðarinnar sameiginlegir
Bandaríkjamönnum og Bretlandi,
og hér voru samtök sem tengdu
þessi þrjú lönd við Vestur-
Evrópuþjóðir á sviði öryggismála.
Á millistríðsárunum beindust
stefnur Bandaríkjanna og Bret-
lands ekki í einn farveg á sviði
varnarmála á Atlantshafi og í
Evrópu, sem kom Kanada í erfiða
aðstöðu. Er þar ef til vill að leita
orsakarinnar til þess hversu Kan-
adamenn voru óviðbúnir, bæði
hernaðarlega og pólitískt, við
upphaf síðari heimsstyrjaldar.
Þegar þessar þjóðir, þ.e. Bretar og
Bandaríkjamenn, sameinuðust við
stofnun NATO, og sem aðalstofn-
endur NATO, var eðlilegt að Kan-
ada gengið í bandalagið.
Endurskoðun utan-
ríkisstefnu
Þriðju ástæðuna tel ég sprottna
af því sjálfsöryggi sem kanadíska
þjóðin bjó yfir á þessum tímum.
Fyrstu árin eftir stríð voru út-
þenslutímar á sviði utanríkismála.
Það var því jafn eðlilegt að Kanada
ætti hlut að stofnun Atlantshafs-
bandalagsins eins og að fjölmörg-
um öðrum vestrænum samtökum,
sem stofnað var til á þessum tíma
í tengslum við Bandaríkin. Bret-
land og Bandaríkin voru þau tvö
lönd sem Kanada átti mest skipti
við, NATO var mikilvæg stofnun
fyrir þau lönd og þar með eðlilegt
að Kanada fylgdi með. Samt sem
áður vildu Kanadamenn leggja
áherslu á, að hér væri ekki ein-
göngu um varnarbandalag að
ræða. En ljóst var að hernaðarlega
yrðu þeir aldrei svo sterkir að
jafnaðist á við Bandaríkin.
Kanadíska greinin
Stefna Kanada var sú að smærri
ríki á borð við Kanada gætu tekið
á sig ábyrgð og gegnt mikilvægu
hlutverki á alþjóðavettvangi sem
og innan NÁTO. Kanadamenn
vildu því einbeita sér að því að nýta
sérstakar auðlindir lands síns og
auka framlag sitt með þeim hætti,
því að hernaðarlega hefðu þeir
tiltölulega lítið fram að leggja.
Þess vegna lagði stjórnin áherslu
á að NATO yrði annað og meira
en hernaðarbandalag eingöngu og
leituðu eftir að það yrði hluti af
víðtækara sambandi í bæði efna-
hagslegu og pólitísku tilliti. Af
þessum orsökum fylgdu þeir því
fast eftir að texti samninganna
fæli í sér þessa merkingu. Leiddi
sú viðleitni til samningaviðræðna
um 2. grein í samningum Atlants-
hafsbandalagsins, sem sumir hafa
nefnt kanadísku greinina. Auk
þess taldi stjórnin að auðveldara
myndi að fá heimamenn til sam-
þykkis um NATO, ef þessi þáttur
væri felldur inn í. Segja má að
viðhorf kanadískra stjórnmála-
manna sem og almennings væru á
þessum tímum fremur andhverf
allri hernaðaríhlutun, og þá sér-
staklega á friðartímum. Áherslan
á margþætt hlutverk NATO, var
ekki óeðlilegt, þar sem allir helstu
samherjar þjóðarinnar voru vold-
ugri. Og vitaskuld átti nábýlið við
Bandaríkin hér stóran þátt. Oft
vill svo verða í slíku nábýli þar sem
tvær þjóðir eiga landamæri saman
og mikill munur er á styrkleika
þeirra, að smærra veldið leitar
styrks í fjölþjóða samstarfi. í því
tilviki sem hér um ræðir gegna
Bandaríkin forystuhlutverki í
samanburði við Kanada. En með
þátttöku í NATO var það lagalega
tryggt að smærri aðilinn af þess-
um tveimur yrði ekki sniðgenginn.
Þetta var og er ein helsta ástæðan
til áframhaldandi þátttöku af
hálfu Kanadastjórnar.
Trudeau-árin
Rétt um og eftir 1950 var staða
Kanada innan NATO síður en svo
lítilvæg. Kom það m.a. fram í fjár-
styrkjum við endurvopnun. Hlut-
verk kanadíska flughersins í Evr-
ópu var einnig á þeim tíma stórt
og skerfur Kanada til efnhagslegr-
„Dr. Paul Buteux pró-
fessor í stjórnmálafræöi
við Manitóbaháskóla
hefur sérhæft sig í mál-
efnum Atlatnshafs-
bandalagsins. Hann er
fæddur á Bretlandi,
nam stjórnmálafræöi
viö London School of
Economics og lauk þaÖ-
an doktorsprófi. SíÖustu
20 árin hefur hann
starfað mestmegnis í
Kanada. Auk þess sem
hann hefur flutt fyrir-
lestra um sérgrein sína
víða um Norður-Amer-
íku, Bretland og megin-
land Evrópu, hefur
hann komið til íslands í
boöi Háskóla Islands
og ritað um stöðu Is-
lands innan Atlants-
hafsbandalagsins. Hann
hefur auk tveggja bóka
gefið út fjölda greina í
stjórnfræöitímaritum
bæði í Noröur-Ameríku
og á Englandi. Morgun-
blaðiö fór þess á leit viö
dr. Buteux aö hann
greindi frá stööu Kan-
ada innan NATO. VarÖ
hann góöfúslega við
þeirri málaleitan, og eru
svör hans við nokrum
spurningum frétta-
manns blaðsins í
Winnipeg birt hér á eft-
ar uppbyggingar í Vestur-Evrópu
mikill, þó ekki stæðist hann sam-
anburð við framlag Bandaríkj-
anna. Síðan hefur hlutverk Kan-
ada farið hlutfallslega minnkandi
-sem og hlutfall það af þjóðartekj-
um sem fer til landvarna.
Þessi hnignun byrjaði árið 1964,
þegar stjórn Frjálslynda flokksins,
undir forsæti Lester Pearson dró
verulega úr fjárframlögum til
landvarna. Þegar Pierre Trudeu
tók við embætti forsætisráðherra
1968, hélt hann áfram á sömu
braut. Á þessu tímabili var búnað-
ur kanadíska hersins ekki end-
urnýjaður, og auk þess var fækkað
•mannafla. Að hluta til var þetta
gert í sparnaðarskyni en varð engu
að síður til þess að draga verulega
úr virkni hersins.
Það hlálega er að þó kanadíski
herinn búi nú ekki lengur yfir þeim
styrk sem áður var, hafa þær
skuldbindingar sem stjórnin tók
að sér alls ekki minnkað — jafnvel
frekar aukist. Má þar taka sem
dæmi þau verkefni sem flughern-
um eru ætluð við varnir í Noregi.
Trudeaustjórnin reyndi á sínum
tíma að endurskoða að verulegu
leyti og breyta hernaðarlegum
skuldbindingum Kanada og fella
þær meir en áður að kanadískum
Dr. Paul Buteux í vinnustofu sinni
aðstæðum. Kom þá fram sú tillaga
að draga til baka allt kanadískt
herlið frá Vestur-Evrópu. Það var
aðeins á síðustu stundu sem horfið
var frá þeirri aákvörðun vegna
þrýstings frá hinum NATO ríkjun-
um. Þó var fækkað um helming í
kanadísku herdeildunum í Evrópu
og þær endurskipulagðar auk þess
sem hlutverki þeirra innan NÁTO
var breytt. Þrátt fyrir þetta var
búnaður þeirra ekki bættur, og
varð sú skoðun ríkjandi innan
NATO að Kanadamenn legðu ekki
fram þann skerf sem þeim bæri.
Höfuðatriðið er raunar, að frá
1969 og til þessa dags hefur afstaða
stjórnarinnar verið sú að til þess
að halda sæti sínu við NATO-
borðið verði hún að halda uppi
herliði í Evrópu — það er gjaldið
sem greiða verður til þess að vera
gjaldgengur meðlimur í klúbbnum.
Það sem kom til álita hjá Trudeau-
stjórninni 1969 og 1970 var hvort
þetta gjald væri ekki of hátt, þ.e.
hvort mikilvægi Evrópu fyrir
Kanada væri jafnt og áður var.
Mistök stjórnarinnar voru þau að
álíta að Kanada gæti valið og
hafnað í þessum efnum. Snemma
á áttunda áratugnum varð stjórn-
inni það ljóst, að hún hafði ekki
þessi forréttindi. Því var sú stefna
tekin að endurmeta og leggja nú
aftur meiri áherslu á mikilvægi
NATO fyrir öryggi Kanada. Á
þessum grundvelli var farið að
veita meira fé til varnarmála, og
enduruppbygging kanadíska hers-
ins hófst. Þó sú þróun sé hægfara,
hefur hún staðið fram á þennan
dag. Samt sem áður er herstyrkur
Kanadamanna tiltölulega veikur,
en þau hlutverk sem honum eru
ætluð yfirgripsmikil. Veikasti
hlekkurinn er vafalítið sjóherinn.
Þar vantar svo um munar á að
þeir séu nægilega búnir til eftirlits
td. á svæðunum austur af New
Brunswick, Nýfundnalandi, Nova
Scotia og Prince Edward Island,
og má segja að skipakosturinn
hafi næstum gengið sér til húðar.
Staðreyndin er sú, að sé lítið gert
til endurnýjunar í 16 ár, eins og
varð á stjórnartíð Truedeau, þá
tekur enduruppbyggingin langan
tíma. Hin nýja stjórn Brian Mulr-
oney hefur skuldbundið sig til að
endurmeta varnarmálin og laga
þau betur að nútímanum. En það
eru fjárhagsleg takmörk fyrir því
hvað hægt er að gera. Nú stendur
yfir endurskoðun á utanríkis-
stefnu landsins og falla varnar-
málin þar undir.
Skuldbindingar við
Noreg
Ein af þeim hugmyndum sem
komið hafa fram í sambandi við
fækkun þeirra verkefna sem Kan-
ada hefur tekist á hendur innan
NATO er sú að gefa upp á bátinn
svokallaðar CAST skuldbindingar.
Þær gera ráð fyrir hernaðaraðstoð
án fyrirvara við Noreg, ef til kæmi
hernaðarleg íhlutun Sovétmanna
gegn norðurflota NATO. Jafn-
framt felst í þessum skuldbinding-
um að Kanadamenn hafi tiltæk lið
sem send yrðu flugleiðis og sjóleið-
is til Noregs, ef til hernaðarátaka
kæmi. Margir telja að Kanada
hafi ekki nægilegan styrk til að
takast þetta á hendur og að aðstoð-
in myndi koma of seint ef til átaka
kæmi. Pólitísk rök mæla þó gegn
þessu. Reikna má með að norska
stjórnin tæki það óstinnt upp, ef
Kanadamenn gengju þannig á bak
orða sinna. í annan stað hefur
Skandinavía, og þá sérstaklega
Noregur og Noregshaf, fengið
aukið hernaðarlegt mikilvægi á
síðustu árum. Það þætti því ekki
góð pólitík af hálfu Kanada að
draga sig til baka, þegar umsvif
virðast vera að aukast. Að mínum
dómi hefði stjórnin aldrei átt að
gera umrædda samninga, en ég get
einnig séð að erfitt er að draga
þá til baka þegar þeir hafa einu
sinni verið gerðir. Það má svo
benda á í þessu sambandi, að
Kanada veitir hér norsku stjórn-
inni verðskuldaðan styrk, þar sem
Noregur er það Norðurlandanna
sem leggur mest fram til varnar-
mála innan NATO.
Varnarmál Noröur-
Ameríku
Frá því eftir síðari heimsstyrj-
öld hafa varnir á méginlandi
Norður-Ameríku verið áhyggju-
efni hér í Kanada. Vandinn er sá
að lagalega falla þær utan ramma
NATO. Vissulega er þó Norður-
Ameríka innan varnarkerfis
NATO, en ýmsir sérstakir þættir
þess varnarkerfis eru utan þess
og skipta hér loftvarnir mestu
máli.
Árið 1958 voru undrirritaðir
samningar um samvinnu Banda-
ríkjanna og Kanada, svonefndir
North American Air Defence
samningar NORAD. Samkvæmt
þeim var eitt aðalhlutverk Kanada
þá landfræðilegt og fólst m.a. í
uppsetning aðvörunarkerfis eða
radarlínu, svokallaðri DEW-línu
(Distant Early Warning Line), á
heimskautasvæðunum kanadísku.
Aðalverkefni síðustu ára hefur
verið að endurskipuleggja og end-
urnýja þessi aðvörunarkerfi þar
norður frá, þannig að þau verði
eingöngu undir yfirsjón Kanada-
manna, en svo var ekki áður. Á
fundi í Quebec undirrituðu þeir
Reagan Bandaríkjaforseti, og
Mulroney, forsætisráðherra Kan-
ada, samninga, fyrr á þessu ári,
um tæknilegar endurbætur á
DEW-línunni.
Á síðustu árum hafa orðið mikl-
ar tæknibreytingar og framfarir á
sviði vísinda, sem hafa leitt til
endurskoðunar á loftvörnum
Norður-Ameríku. Samningarnir
frá 1958 hafa tekið ýmsum breyt-
ingum og nú síðast með tilkomu
þeirra samninga, sem taka mið af
vígbúnaði utan gufuhvolfs. Leggi
Bandaríkjamenn út í uppbyggingu
á því varnarkerfi sýnist svo sem
þeir þurfi þá ekki lengur á kanad-
ísku landsvæðunum að halda, að
minnst kosti ekki á sama hátt og
áður. En margt getur enn átt eftir
að skýrast í þessum málum, en
hlutur í þessum málum, en hlutur
Kanada er þar enn mjög óljós.
í nágrenni viö stórveldi
Þátttaka Kanada í NATO styrk-
ir óneitanlega samband landsins
við Bandaríkin. Það land hefur