Morgunblaðið - 10.09.2000, Blaðsíða 1

Hvað dregur
menn að
Látrabjargi?
16
Þríleikur De La Soul
SUNNUDAGUR
SUNNUDAGUR
10. SEPTEMBER

BLAÐ
NESJAMENNSKA ÞEIRRA SMÁU,
NESJAMENNSKA ÞEIRRA STÓRU
er hægt að meta gildi listaverks út frá tvenns
konar ólíku samhengi. Annaðhvort í Jjósi þeirrar
þjóðmenningar sem það er sprottið úr (litla sam-
henginu) eða sem hluta af yfirþjóðlegri sögu þeirrar listgreinar
sem verldð tilheyrir (stóra samhenginu). Við erum orðin vön því
og finnst sjálfsagt að líta á tónlistina í yfirþjóðlegu samhengi:
það skiptir engu máli fyrir tónlistarfræðing hvert var móðurmál
Vivaldis eða Bachs. Hins vegar er skáldsaga svo nátengd
tungumálinu að hún er nánast eingöngu skoðuð í litla þjóðlega
samhenginu. Evrópu hefur aldrei teldst að líta á bókmenntir
sínar sem sameiginlega sögulega heild og í því felst hinn hug-
myndalegi ósigur hennar. Astæðan er sú, svo ég haldi mig við
skáldsöguna, að Steme bregst við Rabelais, Diderot bregst við
Steme, Fielding er sífellt að vísa til áhrifa Cervantesar á sig,
Stendahl ber sig saman við Fielding, Joyce heldur áfram að
vinna úr hefð Flauberts í verkum sínum, Broch hugleiðir Joyce
um leið og hann þróar áfram eigin hugmyndir um skáldsöguna,
það var Kafka sem varð til þess að Garcia Marquez (að hans eig-
in sögn) áttaði sig á því að hægt væri að komast út úr hefðinni
og „skrifa á annan hátt“.
Petta orðaði Goethe fyrstur manna kröftuglega í upphafi 19.
aldar; setningin hans er fræg: „Það hefur litla þýðingu lengur
að tala um þjóðarbókmenntir, við erum að fara inn á skeið
heimsbókmenntanna (Weltliteratur) og hveijum og einum okk-
ar ber að hraða þessari framþróun." Önnur setning Goethes er
enn djarfari og gengur enn í dag þvert á viðtekinn sannleika:
„Engin þjóð er dómbær á það sem gert er og sagt í sínu eigin
landi.“ Þetta þýðir að það er ekki hægt að skilja gildi, mikilvægi,
raunverulega merkingu verks ef það er einungis skoðað út frá
þeim stað þar sem það sá dagsins ljós. Að það verði að setja það
í stæma samhengi, inn í þróun listar þess, við hlið annarra verka
sem urðu til í öðrum löndum, til að skilja til fulls þá nýjung sem í
því felst. Ég gæti tekið tugi dæma þessu til staðfestingar: Rab-
elais hefur ævinlega verið vanmetinn af löndum sínum, en það
var Rússi sem skildi hann best: Bakhtín. Frakki skildi Dostoj-
evskí best: Gide. Englendingur skildi Ibsen best: G.B. Shaw.
Grikki skildi Gombrowicz best: Proguidis. Frakki skildi Carlos
Fuentes best: Scarpetta. Þó veit ég ekki til þess að Gide hafi
kunnað rússnesku eða G.B. Shaw norsku.
„Listamaðurinn verður að þekkja uppruna sinn, hann verð-
ur að vita hvaðan hann er,“ segir Goethe á öðrum stað. Hluti
hins ftumlega í hverju verki á rætur sínar að rekja til þeirra
sögulegu kringumstæðna sem það er sprottið úr; en það er ein-
ungis hægt að sjá, skilja, finna, mæla gildi verksins í samheng-
inu sem nær langt út fyrir þjóðina, í hinu stóra samhengi Welt-
literatur.
Hvemig er hægt að skilgreina nesjamennsku? Hún er skort-
ur á getu (eða vilja) til að Mta á eigin menningu í stóra samheng-
inu. Það eru til tvær tegundir nesjamennsku: nesjamennska
stórþjóða og nesjamennska smáþjóða. Stórþjóðimar streitast
gegn hugmynd Goethes um heimsbókmenntirnar vegna þess að
þeim finnst þeirra eigin bókmenntir það auðugar að þær hafa
engan áhuga á því sem skrifað er annars staðar. Kazimierz
Bradys segir það í Minnispunktum, París 1985-1987: „Fransk-
ur stúdent hefur mun gloppóttari þekkingu á heimsmenning-
unni en pólskur stúdent, en hann getur leyft sér það vegna þess
að menning hans inniheldur meira og minna allai- hliðar, allar
möguleika og þróunarstig heimsmenningarinnar og menning
hans getur því komið í stað heimssögunnar."
Smáþjóðimar hafa hom í síðu stóra samhengisins af þveröf-
ugum ástæðum: þær hafa heimsmenninguna í miklum háveg-
um, en þeim finnst hún vera framandi, himinninn yfir höfði sér,
fjarlægur, óaðgengilegur fyrirmyndarraunveruleiki sem kem-
ur þjóðarbókmenntum ekkert við. Smáþjóðin telur rithöfundin-
um trú um að hann tilheyri henni og engri annarri. Það að horfa
yfir landamærin, hugsa of mikið um Evrópu, heiminn, er talið
vera yfirdrepsskapur, fyrirlitning á lífi síns fólks. Smáþjóðir
lenda oft í hremmingum og lífsháska, og því er oft hægt að líta
svo á að þjóðleg sjálfshneigð þeirra (það alversta við litla sam-
hengið) sé siðferðislegaréttlætanleg.
Franz Kafka hefur lýst þessu mjög vel í minnispunktum sín-
um um bókmenntir smáþjóða (Uber die kleiner Literaturen) í
Dagbók sinni frá árinu 1911. Eins og hann segir berum orðum
byggist hugleiðing hans á samtölum sem hann átti við vin sinn
frá Varsjá um jiddískar bókmenntir, og á hans eigin athugunum
á tékkneskum bókmenntum. Hann segii- að smáþjóð beri mikla
virðingu fyrir rithöfundum sínum vegna þess að þeir geri henni
kleift að vera stolt „gagnvart fjandsamlegum heiminum um-
hverfis hana“; þessar bókmenntir „varða minna bókmenntasög-
una“(það er að segja: listina) en „þjóðina"; bókmenntirnar eru
afar nátengdar þjóðlífínu sem auðveldar „útbreiðslu bókmenn-
tanna í landinu, þar sem þær hanga saman við pólitísk slagorð."
Og hann bætir enn við þessari undarlegu athugasemd: „Það
sem gerist niðri og myndar óþarfa kjallara innan bókmennta
stórþjóðanna gerist hér í skjannabirtu; það sem hjá þeim þjapp-
ar fólki saman um stund er hér ekkert minna en spuming um líf
og dauða.“
Þessi síðasta setning minnir mig á kórverk eftir Smetana
(skrifað árið 1864) þar sem eftirfarandi ljóðlína kemur fyrir:
„gleðstu, gleðstu, gráðugi hrafn, það er verið að búa þér krás:
föðurlandssvikari sem þú munt gæða þér á... Getur verið að
þetta mikla tónskáld hafi látið svona endemis dellu frá sér fara?
Bernskubrek? Það er engin afsökun; hann var fertugur. Og
hverjir voru eiginlega taldir vera „föðurlandssvikarar" á þess-
um tíma? Þeir sem gengu til liðs við óvinaher og skáru landa
sína á háls? Fjarri því: svikari var hver einasti Tékki sem kaus
að flytja frá Prag til Vínar, lifa þar kyrrlátu lífi og tala þýsku.
Eða eins og Kafka sagði: „Það sem hjá þeim þjappar fólki sam-
an um stund er hér ekkert minna en spuming um h'f og dauða.“
Ég blaða í gömlu fjölriti af tímum Vincent d’Indy í tónsmíð-
um í Scola cantorum þar sem heil kynslóð franskra tónskálda
var alin upp í upphafi tuttugustu aldar. Þar em kaflar um Smet-
ana og Dvorak, einkum um strengjakvartettana tvo eftir Smet-
ana. Hvað er þar að finna? Eina einustu hugmynd sem er end-
urtekin æ ofan í æ: þessi „alþýðlega" tónlist sækir innblástur „í
þjóðsöngva og þjóðdansa". Ekkert annað? Ekkert. Flatneskja
og vitleysa. Flatneslqa, vegna þess að áhrif alþýðusöngva er alls